تحلیل پیوندهای فرامتنی در وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران

مقدمه

گسترش فناوری اطلاعات، تحولات زیادی را در برقراری ارتباط بین جوامع و تبادل اطلاعات پدید آورده است. یکی از مهمترین تحولها در فناوری اطلاعات، ظهور اینترنت و وب است. شبکه جهانی وب، افزون بر متحول کردن تولید  و در دسترس قرار دادن اطلاعات، تحولات زیادی را نیز در ابزارهای ذخیره و بازیابی اطلاعات ایجاد کرده است. آشنایی با محیط جدید اطلاعاتی و آگاهی از چگونگی دستیابی به اطلاعات مناسب برای کتابداران و اطلاع رسانان، از جمله مهمترین وظایف آنها در مقابل کاربران به شمار می‌رود.

برای دسترسی به اطلاعات انبوه موجود در اینترنت، کتابخانه‌ها و بویژه کتابخانه‌های دانشگاهی سعی کرده‌اند برای ارائه انواع خدمات از جمله دسترس پذیر کردن اطلاعات مناسب موجود در اینترنت، وب‌سایتی را طراحی کنند. در این رابطه، کتابداران از روشهای مختلف استفاده می‌کنند. از جمله این روشها، ایجاد پیوند در صفحات وب‌سایتهاست. پیوندها به طور معمول به صورت واژه‌ها یا عبارتهای متمایز[1] و مشخص نسبت به متن و یا در قالب نماد تصویری[2] روی صفحه نمایشگر ظاهر می‌شود. با انتخاب عبارت متمایز یا نماد تصویری، کاربر بلافاصله به بخش دیگری از مدرک یا به مدارک کاملاً جدیدی که با مدرک در دسترس ارتباط مفهومی دارد، هدایت می‌شود ( دلیلی، 1383).  محیطی را  که پیوندها برای  دسترسی به اطلاعات ایجاد می‌کند، فرامتن نامیده می‌شود                 (Jackmin, 1381) . به عبارت دیگر، در محیط وب، پیوندها ابزاری هستند که متن را به فرامتن تبدیل می‌کنند. فرامتن در واقع متنی است که به صورت غیر خطی و براساس درخواست و نیاز کاربر دسترس‌پذیر می‌شود.  شیری (1378، ص34) اهمیت استفاده از پیوندهای فرامتن در شبکه وب را در برقراری ارتباط میان منبع در دسترس و منابع دیگر که در وب‌سایتهای دیگر وجود دارد، می‌داند.

گاه پیوندها، امکان دسترسی به دامنة وسیعی از منابع را، که ممکن است از اطلاعات خود وب‌سایت هم بیشتر باشد, فراهم می‌کنند. پیوندهای هر وب‌سایت، بویژه وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی، بستر مناسبی را برای شناسایی انواع منابع اطلاعاتی مناسب با هدفی خاص یا در زمینه ای خاص به وجود می‌آورند.

بیان مسئله و هدف پژوهش

با توجه به اهمیت پیوندها در دسترس‌پذیر کردن اطلاعات، مشخص نیست که در وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران، تا چه میزان و از چه نوع پیوندهایی استفاده شده است. همچنین، مشخص نیست که  این پیوندها، ارتباط با چه نوع منابعی ارتباط بر قرار کرده‌اند. در این راستا، هدف مقاله حاضر بررسی میزان و چگونگی استفاده از پیوندها در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی ایران است.

پیشینه پژوهش

مرور متون موجود نشان می‌دهد که پژوهشی مشابه با پژوهش حاضر در مورد پیوندهای وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی بویژه از نظر تحلیل محتوایی صورت نگرفته است. بیشتر پژوهشها در خارج از ایران در مورد پیوندهای وب‌سایتهای دانشگاهها و تعداد اندکی از وب‌سایتهای تجاری و وب‌سایت مجله‌ها انجام گرفته است. در ایران نیز پژوهش خاصی در رابطه با این پیوندها صورت نگرفته و تنها در بعضی از مطالعات وب سنجی، پیوندها از دیدگاههایی خاص بررسی شده‌اند که برخی از این بررسیها که ارتباط بیشتری با پژوهش حاضر دارند، مورد توجه قرار می گیرد.

تلوال[3] (2001) و تلوال و اسمیت[4] (2002)،  پیوند وب‌سایتهای دانشگاهی را بررسی کردند. یافته‌های پژوهش تلوال نشان داد که تعداد پیوندهای وب‌سایتهای دانشگاهی انگلستان با میزان پژوهشهای انجام شده در این دانشگاهها مرتبط است. نتایج نشان داد که هر چه تعداد پژوهشها در دانشگاهها بیشتر باشد، پیوندهای بیشتری با وب‌سایت دانشگاه برقرار می‌شود. اسمیت وتلوال (2002) به بررسی پیوندها در دانشگاههای استرالیا نیز پرداختند. نتایج با نتایج برگرفته ازموتورهای کاوش تجاری  مانند آل د وب[5] و آلتاویستا[6] نیز مقایسه شد. سپس، عامل تأثیرگذار وب[7]  برای دانشگاههای استرالیایی با تقسیم تعداد پیوندهای سه کشور برتعداد کارمندان دانشگاهی درهر دانشگاه اندازه گیری گردید. نتایج نشان داد تعداد پیوندهای شناسایی شده با تعداد پیوندهای برگرفته شده ازآلتاویستا وآل د وب هماهنگ بود. همچنین، عامل تأثیرگذار وب به طور کامل با تولیدات پژوهشی در دانشگاههای استرالیا مرتبط است؛ یعنی هر چه تولیدات پژوهشی در این دانشگاهها  بیشتر باشد، عامل تأثیرگذار وب نیز بیشتر می باشد. تمایل به ارائه پیوند در سطح ملی بیشتر از سطح بین المللی است.

با رویکردی متفاوت، تانگ[8] و تلوال (2003) در تحقیقی به بررسی تفاوت پیوند در وب‌سایتهای دانشگاههای آمریکا در سه حوزه موضوعی  شیمی، روانشناسی و تاریخ  پرداختند. وب‌سایتها در سه رشته با استفاده از رتبه دانشکده‌ها انتخاب شدند. رتبه هر دانشکده متأثر از انتشارات آن دانشکده در سال 2000 و براساس میزان استناد در ISI مشخص شده بود.  در این پژوهش، ارتباط بین تعداد پیوندهای وب با بهره وری پژوهشی  و نیز فاصله جغرافیایی بین منبع پیوند و مقصد پیوند، بررسی شد. یافته‌های این پژوهش تفاوت  زیادی را در استفاده از وب در رشته‌های مختلف، در اندازه وب‌سایت و نیز در میزان پیوند به یکدیگرنشان داد.

در پژوهشی دیگر که در مورد انگیزه ایجاد پیوند انجام شد، ویلکینسون[9] و همکارانش (2003) نمونه‌ای تصادفی از 414 پیوند بین دانشگاههای بریتانیا گرفته و براساس انگیزه ایجاد این پیوندها، آنها را طبقه بندی کردند. یافته‌های این پژوهش نشان داد که اگرچه کمتر از 1% پیوندها، انتشارت رسمی علمی، مانند مقاله مجله‌ها یا مقاله کنفرانسها را مورد هدف خود قرار می‌دهد، بیشتر از 90% پیوندها مرتبط با پژوهشها یا دیگر فعالیتهای دانشگاهی مانند آموزش می باشد. آنها از یافته‌ها چنین نتیجه گرفتند که پیوند بین وب‌سایتهای دانشگاهی از جمله بهترین منابع برای ارتباطهای علمی غیررسمی برای دانشجویان است.

تلوال (2003) پژوهش دیگری به منظور تمایز قایل شدن میان انگیزه های ایجاد پیوندها در وب‌سایتهای دانشگاهی و استنادها در مجله ها انجام داد. در این پژوهش، صد پیوند به طور تصادفی از صفحات اصلی دانشگاههای بریتانیا انتخاب شد و براساس 4 انگیزه مختلف ـ مالکیت، اجتماعی، راهبردی و بی دلیل ـ تقسیم‌بندی شد. تلوال نتیجه گرفت در مقایسه با انگیزه‌های استنادگر، انگیزه ایجاد پیوندها  نسبتاً سطحی است و حتی پیوندهای بی‌دلیل نیز اجتماعی نیست. او این انگیزه های سطحی را از جمله مشکلات برای به کاربردن فنون کتاب سنجی برای وب یا استفاده از پیوندها یا تعداد پیوندها برای استنباط و پی بردن به روابط بین افراد و سازمانها می داند.

با هدفی متفاوت، هریس[10] و همکارانش (2004) در پژوهشی تحت عنوان "فراپیوندها به عنوان منبع اطلاعاتی برای به تصویر کشیدن علم" نمونه‌ای از پیوندهای برگرفته از سه رشته ریاضی، فیزیک و علوم اجتماعی را طبقه‌بندی کردند. این پیوندها براساس محتوای صفحه (انتشارات آموزشی، توصیفهای پژوهشی، فعالیتهای پژوهشی، اطلاعات موضوعی، آموزش و...)، نوع صفحه (صفحه اصلی دانشگاه، صفحه اصلی دانشکده، صفحه اصلی گروه پژوهشی، فهرست پیوندها و...) و مالک صفحه (دانشگاه، دانشکده، گروه پژوهشی و...) طبقه بندی شد. این پژوهش نشان داد که پیوندها در رشته‌های مختلف، ویژگیها و خصوصیات متفاوت دارند.

در پژوهشی دیگر، چو[11] (2005) درمورد طبقه بندی پیوندهای وب‌سایتهای مدارس کتابداری و اطلاع‌رسانی آمریکا کار کرد. هدف این پژوهش، مطالعه پیوندهای داده شده به وب‌سایتهای مورد بررسی (پیوندهای درون سایتی[12]) و نیز بررسی محتوایی دو گروه وب‌سایتها (پیوند درون سایتی و پیوندهای  برون سایتی[13]) می‌باشد. پژوهشگر نتیجه گرفت که دلایل استنادهای کتابسنجی، با دلایل پیوندها متفاوت است. براساس یافته‌های این پژوهش، «چو» پیشنهاد کرد مطالعات مبتنی بر وب نباید تنها تعداد پیوندها را بررسی کند، بلکه همچنین باید به دلایل برای برقراری پیوند نیز توجه نماید، تا این پژوهشها اعتبار و روایی لازم را داشته باشند.

در ایران نیز به دلیل توسعه وب‌سایتها، پژوهش روندی رو به رشد دارد. اصغری پوده (1380) در پایان نامه کارشناسی ارشد خود، وب‌سایتهای دانشگاهی را مورد بررسی قرار داد و عناصر و ویژگیهای مطرح در طراحی وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران و چهار کشور پیشرفته غربی را بررسی کرد. از جمله معیارهای مورد توجه پژوهشگر در این تحقیق، برقراری  پیوند بود. از این میان، برقراری پیوند به منابع موجود در اینترنت در رابطه با موضوعات آموزشی و تحقیقاتی مورد توجه دانشگاه، برقراری پیوند به فهرست پیوسته کتابخانه، وجود پیوند میان صفحه اول وب‌سایت کتابخانه با صفحه اول وب‌سایت دانشگاه و وجود پیوند بین وب‌سایت کتابخانه و موتورهای جستجوی معروف و مهم، مورد توجه بود.

  نوروزی (1383) در پژوهشی تحت عنوان «ضریب تأثیرگذاری وب و سنجش آن در برخی سایتهای دانشگاهی ایران» به بررسی پیوندها در وب‌سایتهای دانشگاهی پرداخته است. یافته‌های پژوهش نشان داد در میان 15 وب‌سایت دانشگاهی مورد بررسی در ایران، دانشگاه شهید بهشتی با 33/12 بالاترین و دانشگاه فردوسی مشهد با 38/0 پایین‌ترین میزان تأثیر را داشته‌اند. یافته‌های پژوهش نشان داد که در مجموع، حجم وب‌سایتهای دانشگاهی ایران بسیار پایین است. از جمله عوامل این امر این است که بسیاری از گروههای آموزشی و به تبع آن اعضای هیئت علمی، صفحه وب ندارند. همچنین، نتایج پژوهش فوق حاکی از آن بود که به دلایلی از جمله زبان فارسی و نبود منابع اطلاعاتی مناسب برای جذب پیوند، دانشگاههای ایرانی نتوانسته اند میزان پیوندی را که مستحق آن هستند، دریافت کنند.

بررسی پژوهشهای صورت گرفته نشان می‌دهد بیشتر مطالعه‌های انجام شده در خارج از ایران بوده است. همچنین، مطالعات یاد شده بیشتر بر وب‌سایت دانشگاهها تأکید داشته اند و در مواردی نیز که وب‌سایت کتابخانه‌ها مورد بررسی قرار گرفته، بررسی پیوندها، هدف اصلی نبوده است. از دیدگاه کمی، مطالعات انجام شده در مورد پیوندها، تعداد پیوندها در وب‌سایت دانشگاهها را در ارتباط با تأثیر عوامل متفاوت، مانند تعداد دانشجویان دانشگاهها، تعداد اعضای هیئت علمی، فاصله جغرافیایی و ... مورد سنجش قرار داده است. مطالعات کیفی صورت گرفته بر انواع پیوندها، به رابطه بین موضوع پیوندها و گروههای آموزشی دانشگاه و فعالیتهای پژوهشی انتشارات و ... توجه داشته اند. برخی از مطالعات نیز پیوندها را در حوزه ای خاص مورد بررسی  قرار داده وکمتر به تجزیه و تحلیل محتوا توجه کرده‌اند.

روش شناسی پژوهش

این پژوهش از نوع کاربردی بوده و به روش توصیفی با استفاده از شیوه وب‌سنجی انجام گرفته است. یورنبورن[14] (2004)  وب سنجی را بدین صورت تعریف می‌کند: وب‌سنجی مطالعه جنبه‌های کمی و ترکیب و استفاده از منابع اطلاعاتی، ساختارها و فناوریها در وب با استفاده از شیوه های کتابسنجی و اطلاع سنجی است. نظر به وسعت رشته‌ها در دانشگاههای جامع و نیز تعداد زیاد پیوند در رابطه با هر رشته، در نمونه حاضر پیوندهای تنها سه رشته مهندسی برق، شیمی و روانشناسی  ( که نماینده سه حوزه موضوعی مختلف عام‌تر هستند) به دلایل زیر انتخاب و بررسی شدند.

بررسیهای اولیه نشان داد تنها دو وب‌سایت کتابخانه ای در دانشگاههای جامع (یعنی فردوسی مشهد و بوعلی‌سینای همدان) ویژگیهای لازم برای این بررسی را داشتند و به دسته بندی موضوعی در رشته‌های شیمی، روانشناسی و مهندسی برق پرداخته بودند. 3 وب‌سایت کتابخانه دانشگاهی دیگر، یعنی دانشگاه صنعتی امیرکبیر، خواجه نصیرطوسی و صنعتی اصفهان، باوجود جامع نبودن در تمامی رشته‌ها، به دلیل اینکه به نسبت، از بقیه وب‌سایتهای کتابخانه‌ای کامل‌تر بودند، انتخاب شدند. از این دانشگاهها فقط رشته مهندسی برق، که پیوندهای بیشتری داشت، مورد بررسی قرار گرفت.  بنابراین، برای انجام پژوهش حاضر و پاسخ به سؤالهای پژوهشی زیر، 5 مورد از وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی در ایران انتخاب شدند.

سؤالهای پژوهش

1. در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی مورد بررسی، تا چه میزانی انواع پیوندها ایجاد شده است؟

2. چه تفاوتی بین میزان پیوند به هر یک از منابع اطلاعاتی در رشته‌های مورد بررسی وجود دارد؟

3. تا چه میزانی در وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی از پیوندهای درون سایتی و برون سایتی استفاده شده است؟

4. پیوندهای ایجاد شده در وب‌سایتهای کتابخانه‌های مورد بررسی، از نظر محتوایی تا چه میزانی با زمینه های موضوعی هر یک از سه رشته  شیمی، روانشناسی و برق همخوانی دارد؟

5. از نظر زبانی، پیوندهای ایجاد شده در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی مورد بررسی چه ویژگیهایی دارند؟

در پژوهش حاضر، داده‌ها به روش مشاهده و از طریق سیاهه های ارزیابی محقق ساخته، جمع‌آوری شده است. بر این اساس، 5 سیاهه وارسی  براساس پنج دسته از انواع پیوندها تهیه شد. این پنج دسته شامل «منابع اطلاعاتی»، «سازمانها»، «راهنماها»، «پیوند به اشخاص یا کارکنان کتابخانه»  و پیوندهای مربوط به «خدمات کتابخانه» هستند. هر کدام از این دسته ها خود شامل تقسیم بندیهای جزئی‌تر به شرح جدول زیر می‌باشند.

جدول1. سیاهة وارسی انواع پیوند در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی

همچنین، از نظر پوشش محتوایی و یا ربط موضوعی، زبان پیوندها (پیوند به منابع انگلیسی و غیر انگلیسی) و نیز محدودة دسترسی نیز مورد بررسی قرار گرفت. منظور از انواع پیوندها از لحاظ محدوده دسترسی در این پژوهش، پیوندهای درون سایتی و پیوندهای برون سایتی است. منظور از پیوندهای درون سایتی، پیوندهایی است که هم منبع و هم مقصد آن پیوند در محدودة نشانی اینترنتی همان وب‌سایت کتابخانه دانشگاهی است. پیوندهای برون سایتی، پیوندهایی است که وب‌سایت کتابخانه را به سایر وب‌سایتها متصل می‌کند. 

داده‌های گردآوری شده در این بررسی، به شکل آمار توصیفی مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

ارائه یافته‌ها و نتایج پژوهش

جمع‌آوری اطلاعات مورد نیاز در طول مدت یک ماه و نیم، از نیمه دوم خردادماه تا پایان تیرماه سال 1384، صورت گرفت. در این بخش، به تجزیه و تحلیل داده‌ها و ارائه یافته‌های پژوهش حاضر براساس سؤالهای پژوهش پرداخته می‌شود. برای پاسخگویی به سؤالهای پژوهش از آماره های فراوانی، فراوانی مطلق و درصد فراوانی  استفاده می‌شود.

همان طور که پیشتر توضیح داده شد، از 5 وب‌سایت مورد بررسی، دو وب‌سایت به کتابخانه دانشگاههای جامع مربوط بودند. در این دو وب‌سایت، پیوندهای سه رشته مهندسی برق، شیمی و روانشناسی بررسی شدند.  سه وب‌سایت دیگر، وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاه صنعتی امیرکبیر، صنعتی اصفهان و خواجه نصیر طوسی را تشکیل دادند که دانشگاههای فنی و مهندسی هستند. از این دانشگاهها، تنها پیوندهای رشته برق انتخاب شد. بدین ترتیب، پیوندهای رشته‌های برق در 5 دانشگاه و رشته شیمی و روانشناسی در دو دانشگاه بررسی شد. از آنجا که تعداد وب‌سایتها در رشته‌های مورد پژوهش یکسان نیست، برای پاسخگویی به سؤالهای پژوهشی، از مقایسه داده‌ها  خودداری می‌شود.

1. پیوندهای مختلف در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی مورد بررسی، تا چه میزانی ایجاد شده‌اند؟

این سؤال پژوهش، برای بررسی انگیزه و یا هدف ایجاد پیوند در وب‌سایت کتابخانه‌های مورد بررسی طراحی شده است. در این رابطه، انواع پیوندهای ایجاد شده در وب‌سایت مورد بررسی قرار می گیرند. جدول شماره 2 داده‌های گردآوری شده از دو وب‌سایت دانشگاههای جامع در رشته‌های شیمی و روانشناسی را نشان می‌دهد.

جدول2. فراوانی انواع پیوندها در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاههای جامع ایران

(یعنی، 2 وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی و بوعلی)

جدول شماره 3، پیوندهای سه دانشگاه فنی و مهندسی را در رشتة برق نشان می‌دهد.

جدول3. فراوانی انواع پیوندها در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاههای تخصصی ایران

(یعنی، 3 وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاههای امیرکبیر، صنعتی اصفهان و خواجه نصیر طوسی)

جدولهای شماره 2و3، الگوی واضح و مشخصی را در مورد انگیزه ایجاد پیوندها یا هدف  از ایجاد آنها نشان نمی‌دهند. براساس داده‌های این جدولها، در هر دو گروه دانشگاهها پایگاههای تمام متن و چکیده که در بیشتر موارد خریداری می‌شود و یا حق اشتراک آنها باید پرداخت شود، مورد توجه بوده و پیوند به آنها در سایت دانشگاههای مورد بررسی برقرار شده است. در بین پیوندهای مختلف، کتابخانه‌های جامع بیشتر به کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و کتابخانه‌های دانشگاههای تخصصی بیشتر به راهنماهای اطلاعاتی و سازمانها، انجمنها و جوامع علمی پیوند برقرار کرده‌اند. با توجه به اینکه از نظر محدوده موضوعی سایتهای مختلفِ مناسب با رشته‌های مورد توجه در این پژوهش در اینترنت وجود دارد، به نظر می‌رسد به علت آشنا نبودن کتابداران با  این اطلاعات که به صورت رایگان در اینترنت موجود است و نیز اهمیت آنها در پاسخگویی به نیازها، نسبت به شناسایی و برقراری پیوند اقدامی صورت نگرفته است. همچنین، وب‌سایت کتابخانه‌ها بستر مناسبی در مورد اشاعه اطلاعات در مورد خدمات و امکانات موجود در کتابخانه است. تعداد پیوندهای اندک در قسمت خدمات و کارکنان، در جدولهای شماره 2و3 نشان از این امر دارد که یا کتابداران وب‌سایت کتابخانه را به عنوان بستر مناسبی برای اشاعه اطلاعات نمی شناسند و یا اینکه برای اطلاع‌رسانی  و اشاعه اطلاعات اهمیتی در نظر نمی‌گیرند.

2. چه تفاوتی بین میزان پیوند به هر یک از منابع اطلاعاتی در رشته‌های مورد بررسی وجود دارد؟

به طور تقریب، انواع منابع اطلاعاتی در رشته‌های مختلف می‌توانند به انواع نیازهای اطلاعاتی پاسخ دهند. بنابراین، وجود آنها برای همه رشته‌ها مفید است. از این رو، ضروری است میزان برقراری پیوند به این منابع اطلاعاتی بررسی شود. جدولهای شماره 4 و5 توزیع فراوانی پیوندها به منابع اطلاعاتی به ترتیب در دو رشته شیمی و روانشناسی  و برق را نشان می‌دهند.

جدول4. توزیع فراوانی و فراوانی نسبی پیوندهای منابع اطلاعاتی در رشته شیمی و روانشناسی

در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاههای فردوسی و بوعلی

جدول5. توزیع فراوانی و فراوانی نسبی پیوندهای منابع اطلاعاتی در رشته مهندسی برق در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی ایران (5 وب‌سایت)

همان‌گونه که در جدول شماره 4 مشاهده می‌شود، در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی مورد بررسی در ایران در دو رشته شیمی و روانشناسی، پیوند به پایگاههای چکیده، از پایگاههای تمام متن و دیگر منابع اطلاعاتی بیشتر است. همین وضعیت را نیز در مورد پیوندهای مرتبط با رشته مهندسی برق می‌توان مشاهده کرد.

این یافته‌ها در مورد پیوندها در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی ایران، نتایج مشابهی را با پایان نامه اصغری پوده (1380) نشان می‌دهد. در پژوهش اصغری پوده (1380) که 5 وب‌سایت کتابخانه دانشگاهی ایران نیز مورد بررسی قرار گرفت، یافته‌ها نشان داد با وجود اینکه 3 ویژگی: 1- میزان فراهم آوری و امکان دسترسی به مجله‌های الکترونیکی موجود در اینترنت 2- میزان فراهم آوری و دسترسی به منابع مرجع الکترونیکی (مانند واژه نامه، دایرة‌المعارف و راهنماها) و 3- میزان فراهم آوری و دسترسی به پایگاههای اطلاعاتی (نمایه‌نامه‌ها، مقاله‌نامه‌ها، چکیده نامه و یا منابع تمام متن) از اهمیت زیادی برای طراحی وب‌سایت برخوردارند، اما وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی ایران در طراحی وب‌سایت خود، از این موارد زیاد استفاده نکرده اند.  شاید دلیل استفاده کمتر از پایگاههای اطلاعاتی و منابع مرجع در ایران، به بودجه محدود کتابخانه‌های ایران برای اشتراک این منابع مربوط شود.

همچنین، در بررسی پیوندها به منابع اطلاعاتی در برخی از وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران مشخص شد گرچه پیوند به این منابع در صفحه اصلی  برقرار شده است، اما به علت پرداخت نکردن حق اشتراک برخی از آن منابع اطلاعاتی، دسترسی به آنها وجود ندارد. همچنین، تمایل کاربران به استفاده از محیط چاپی و ترجیح آن بر محیط جدید اطلاعاتی، شاید از دیگر عوامل مربوط به عدم تهیه منابع اطلاعاتی الکترونیکی و در نتیجه عدم وجود پیوند به این منابع می‌باشد (یمین فیروز، 1382 ). نامناسب بودن خطوط و امکانات ارتباطی داخلی نیز می‌تواند از جمله دیگر موارد تأثیرگذار در عدم برقراری دسترسی به منابع الکترونیکی باشد. با توجه به جهانی شدن شبکه اینترنت و افزایش استفاده از آن در سالهای اخیر و تنوع منابع اطلاعاتی آن و مزایای مختلفی که برای آن بر شمرده می‌شود، به نظر می‌رسد هنوز کاربران در ایران به استفاده از منابع چاپی اهمیت بیشتری می دهند. در پایان نامه یمین فیروز(1382) نیز این نکته مشخص شد که هنوز اعضای هیئت علمی در رفع نیاز اطلاعاتی خود، بیشتر به منابع چاپی توجه داشته اند و منابع اطلاعاتی چاپی جایگاه ویژه ای را در مقایسه با منابع اطلاعاتی اینترنتی دارد. همان طور که پیشتر اشاره شد، شاید آشنا نبودن کتابداران نسبت به وجود منابع معتبر الکترونیکی در اینترنت، از جمله عواملی باشد که آنها در زمینه طراحی وب‌سایت ضعیف عمل کرده و وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاههای ایران هنوز به مرحله تکامل نرسیده است. این امر، موجب می‌شود که کاربران نیز با انواع منابع اطلاعاتی الکترونیکی قابل دسترس آشنا نشوند و همچنان منابع چاپی را تنها منابع مورد استفاد بدانند.

منابع راهنما از جمله دیگر منابع اطلاعاتی است که جستجوگر را به سایر منابع اطلاعاتی هدایت می کند. جدولهای شماره 6و7 به ترتیب، توزیع فراوانی پیوند به راهنماها در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی مورد بررسی در ایران در رشته شیمی و روانشناسی، و  مهندسی برق را نشان می دهند.

جدول6. توزیع فراوانی  و فراوانی نسبی پیوند به راهنماها در دو رشته شیمی و روانشناسی در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاههای فردوسی و بوعلی

جدول7. توزیع فراوانی  و فراوانی نسبی پیوند به راهنماها در رشته برق در وب‌سایت

کتابخانه‌های دانشگاهی فردوسی، بوعلی،صنعتی امیرکبیر، خواجه نصیر و صنعتی اصفهان

همان‌گونه که یافته‌ها نشان می‌دهد، تعداد کل پیوند به راهنماها در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی ایران بسیار اندک است. این امر خود می‌تواند ناشی از توجه کمتر به اطلاعاتی باشد که این راهنماها به کاربر ارائه می دهند. در دو رشته شیمی و روانشناسی و نیز برق، بیشترین تعداد پیوند به راهنماهای اطلاعاتی است. این امر، نشان دهنده این امر می‌تواند باشد که کتابداران در طراحی وب‌سایت کتابخانه‌ها، به منابعی که اطلاعات را در اختیار می‌گذارند بیش از منابعی که نقش ارجاعی دارند و راهنمای دسترسی به اطلاعات هستند، مانند دروازه های اطلاعاتی  و یا موتورهای کاوش، اهمیت می دهند. از طرف دیگر، به نظر می‌رسد راهنمای سازمانها  زیاد مورد توجه کتابداران نمی باشد. این راهنما نه تنها اطلاعات مربوط به سازمانهای تخصصی را در اختیار قرار می دهند، بلکه برخی مانند دروازه ای اطلاعاتی عمل کرده و از طریق پیوندهایی که در سایت خود ایجاد کرده‌اند، راهنمایی برای دسترسی به اطلاعات تخصصی در سایر سایتها به شمار می‌روند. برخلاف توجه نکردن به برقراری پیوند به موتورها و فراموتورهای کاوش در رشته‌های شیمی و روانشناسی در سایتهای کتابخانه‌های دانشگاههای جامع، به نظر می‌رسد در رشته‌های برق در دانشگاههای مختلف، این ابزارهای کاوش بیشتر مورد شناسایی قرار گرفته و بیشتر با آنها پیوند بر قرار شده است. چنین رویکردی در ایجاد پیوند به منابع اطلاعاتی و راهنما، باز هم بر ناآشنایی کتابداران نسبت به ارزش اطلاعات موجود در اینترنت و نیز وب‌سایت کتابخانه به عنوان ابزاری برای اطلاع‌رسانی و دسترس‌پذیر کردن اطلاعات، دلالت دارد. بنابراین، کتابدارانی که در طراحی وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی همکاری دارند، باید بیشتر به نقش راهنما ها در دسترسی به اطلاعات و نیز وب‌سایت کتابخانه به عنوان بستری برای اطلاع‌رسانی توجه کنند.  بدین ترتیب، آنها به کاربر اجازه می‌دهند به دامنه گسترده تری از اطلاعات دسترسی یابد.

چنانکه پیشتر اشاره شد، سازمانها اطلاعات گسترده و معتبری را در وب‌سایت خود فراهم می کنند. این اطلاعات یا در مورد سازمان و خدمات آن و یا در رابطه با اطلاعات مرتبط با فعالیتهای سازمان در اینترنت است که از طریق پیوندهای درون سازمانی در وب‌سایت آنها، می‌توان به این اطلاعات دسترسی پیدا کرد. بنابراین، پیوند به سایت سازمانها (برقراری پیوند) به حجم قابل ملاحظه ای از اطلاعات تخصصی، باید مورد توجه کتابداران و طراحان سایتها باشد. داده‌های نشان داده شده در جدولهای شماره 8 و9 عملکرد کتابداران و طراحان سایت در کتابخانه‌های مورد بررسی را نشان می‌دهد.

جدول 8. توزیع فراوانی و فراوانی نسبی پیوند به سازمانها در دو  رشته شیمی و روانشناسی

در وب‌سایتکتابخانه‌های دانشگاههای فردوسی و بوعلی

جدول 9. توزیع فراوانی و فراوانی نسبی پیوند به سازمانها در رشته مهندسی برق در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاههای فردوسی، بوعلی،صنعتی امیرکبیر، خواجه نصیر طوسی و صنعتی اصفهان

براساس داده‌های جدولهای شماره 8 و9، در رشته روانشناسی و شیمی، فراوانی نسبی پیوند به سازمانها و جوامع و انجمنهای علمی و تخصصی، از دیگر انواع پیوندها در این گروه از پیوندها بیشتر است. در این دو رشته، کمترین تعداد پیوند، به کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی مربوط است. در رشته مهندسی برق بیشترین تعداد پیوند به کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی و کمترین آن به دانشگاهها و دانشکده‌ها مربوط می باشد. به طور کلی، به صورت نسبی، پیوندهای رشته برق به سازمانها بیشتر از دو رشته دیگر است. به نظر می‌رسد چون کاربران رشته‌های مهندسی، بنا به ماهیت رشته، بیشتر از رایانه و امکانات آن استفاده می‌کنند، به منظور دستیابی به اطلاعات تمایل بیشتری به استفاده از اینترنت از خودشان نشان داده و مشوّق خوبی برای کتابداران در شناسایی و ایجاد پیوند به آن اطلاعات می باشند. همان طور که پیشتر اشاره شد، اطلاعات با ارزش و معتبر موجود در سایتهای سازمانهای مختلف می‌تواند منبع غنی اطلاعاتی برای سایت کتابخانه‌ها باشد و کاربران را با حجم زیادی از اطلاعات مورد نیاز آنها آشنا کند. بنابراین، ضروری است کتابداران در طراحی سایت کتابخانه‌ها به صورت فعالی مشارکت کنند و با شناسایی سازمانهای متناسب با نیاز کاربران، نسبت به برقراری پیوند با آنها اقدام نمایند.

آخرین نوع پیوندهای مورد بررسی، پیوند به خدمات و کارکنان کتابخانه است. براساس مطالبی که گفته شد، سایت کتابخانه می‌تواند بستری برای اشاعه اطلاعات در مورد امکانات و خدمات کتابخانه نیز باشد. از این طریق، کتابداران می‌توانند میزان بهره‌گیری از خدمات و تعامل بین کتابدار و کاربر را افزایش دهند. داده‌های گردآوری شده نشان داد که ایجاد این دو نوع  پیوند در وب‌سایت کتابخانه‌های مورد بررسی، در سطح بسیار پایینی قرار دارد. جدول شماره 10، پیوند به خدمات و  کارکنان کتابخانه را در وب‌سایتهای کتابخانه دانشگاهی مورد بررسی نشان می‌دهد. از آنجا که رشتة خاصی در پیوندهای مربوط به خدمات کتابخانه و کارکنان آن تأثیرگذار نیست، داده‌های مربوط به این  گروه بدون تفکیک رشته‌ها بیان نشده است.

جدول 9. توزیع فراوانی پیوند به خدمات و کارکنان کتابخانه

در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی مورد بررسی

همان‌گونه که جدول شماره 10 نشان می‌دهد، تنها 1 دانشگاه به خدمات امانت، 1 دانشگاه به خدمات امانت بین کتابخانه ای و 1 دانشگاه به خدمات مرجع الکترونیکی پیوند برقرار کرده است. این نتایج نیز مانند نتایج به دست آمده در مورد منابع اطلاعاتی، راهنماها و سازمانها، بر ناقص بودن اطلاعات وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی ایران تأکید می‌کند. همچنین، تنها 1 دانشگاه به اطلاعات مربوط به کتابداران و 1 دانشگاه به اطلاعات مربوط به کارمندان کتابخانه پیوند برقرار کرده اند. سیاهه نام کتابداران و نوع خدماتی که آنها ارائه می دهند، همراه با شماره تلفن محل کار و آدرس پست الکترونیکی، در شناسایی کتابخانه، خدمات و امکانات آن و ارتباط با کتابدار مفید و مؤثر است. ولی، به نظر می‌رسد وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی پیوند به کارکنان کتابخانه را، به عنوان یکی از راههای افزایش تعامل بین کتابداران و کارکنان کتابخانه و استفاده بهتر و بیشتر از امکانات و خدمات کتابخانه،  ارائه اطلاعات و پاسخگویی به کاربران نمی دانند. این در حالی است که وجود پیوند فوق از جمله ضرورتها و عناصر مهم در طراحی وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی است (اصغری پوده، 1380).

3. تا چه میزانی در وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی از پیوندهای درون سایتی و برون سایتی استفاده شده است؟

همان‌طور که گذشت، از نظر محدوده پیوندها، بررسی انجام شد. نتایج براساس دو گروه پیوندهای درون سازمانی و برون سازمانی در جدول شماره 11 نشان داده می‌شود.

جدول 11. توزیع فراوانی پیوندهای درون سایتی و برون سایتی در وب‌سایت

کتابخانه‌های دانشگاههای فردوسی، بوعلی، صنعتی امیرکبیر، خواجه نصیر طوسی و صنعتی اصفهان

داده‌های به دست آمده نشان می‌دهد بین پیوندهای درون سایتی و برون سایتی در هر سه رشته مورد بررسی تفاوتهایی آشکار وجود دارد. در هر یک از رشته‌ها، تعداد پیوندهای برون سایتی بسیار بیشتر از درون سایتی است. از جمله دلایلی که برای این امر می‌توان در نظر گرفت، پایین بودن بودجه ارزی و کاهش قدرت خرید منابع لاتین در کتابخانه‌های دانشگاهی ایران است. بیشتر منابع اطلاعاتی مناسب رشته‌های مورد بررسی، در کشورهای غربی تولید می‌شود. به علت تفاوت بین واحد پولی ایران با کشورهای تولیدکنندة این منابع و مشکلات ارزی، کتابخانه‌های ایران نمی‌توانند بیشتر منابع اطلاعاتی مناسبی را که منتشر می‌شود، تهیه کنند. بنابراین، این اطلاعات در کتابخانه‌های آنان موجود نیست که بتوانند به آن پیوند برقرار کنند. از این رو، کتابداران باید به منظور کسب دانش لازم در ارزیابی و انتخاب آنچه در اینترنت به صورت رایگان وجود دارد، وقت زیادی را صرف کنند تا بتوانند منابع مورد نیاز را شناسایی و به آنها پیوند ایجاد کنند. بدین ترتیب، آنها دسترسی به انواع منابع مناسب و مورد نیاز کاربران را افزایش می دهند. تفاوت چشمگیر بین پیوندهای درون سایتی و برون سایتی، توجه کتابداران به وجود این اطلاعات را ـ که به صورت رایگان در اینترنت ارائه می‌شود ـ نشان می‌دهد. ولی، به نظر می‌رسد این توجه باید تقویت شود و مهارتهای مورد نیاز برای شناسایی، ارزیابی و برقراری پیوند به آنها در کتابداران پرورش یابد.

4. پیوندهای ایجاد شده در وب‌سایتهای کتابخانه‌های مورد بررسی، از نظر محتوایی تا چه میزان با زمینه‌های موضوعی هر یک از سه رشته  مورد بررسی همخوانی دارد؟

برای پاسخگویی به این سؤال، پیوندهای بر قرار شده در هر رشته از نظر محتوایی بررسی شد و به دو گروه پیوندهای مرتبط و نامرتبط تقسیم گردید. نتابج در جدول شماره 13 نشان داده می‌شود.

جدول13. فراوانی پایگاههای مرتبط و نامرتبط  در سه رشته مهندسی برق، شیمی و روانشناسی در وب‌سایتکتابخانه‌های دانشگاههای فردوسی، بوعلی، صنعتی امیرکبیر، خواجه نصیر طوسی و صنعتی اصفهان

یافته‌ها نشان می‌دهد که اگرچه تمام وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی مورد بررسی در زمینه میزان پیوند به انواع منابع موجود در اینترنت ضعیف عمل کرده اند، اما به‌طور تقریب تمام پیوندهای بر قرار شده مرتبط با رشته‌های مورد بررسی می باشد. این امر، دقت نظر کتابداران را نسبت به انتخاب منابع مرتبط با رشته‌های مورد نظر را نشان می‌دهد.   

از نظر زبانی نیز ضرورت داشت بررسی انجام گیرد تا به سؤال پژوهشی زیر پاسخ داده شود. نظر به اینکه منابع الکترونیکی منتشر شده در داخل کشور به زبان فارسی و منابع منتشرشده و مورد  استفاده به زبان انگلیسی می باشد، ضروری است مشخص شود که به کدام یک از انواع این منابع بیشتر پیوند داده می‌شود.

5. از نظر زبانی پیوندهای ایجاد شده در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی مورد بررسی چه ویژگی دارند؟

جدول شماره 14 توزیع پیوندها از نظر تنوع زبانی را در ایران نشان می‌دهد.

جدول 14. توزیع پیوندها از نظر تنوع زبانی در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاههای فردوسی، بوعلی، صنعتی امیرکبیر، خواجه نصیر طوسی و صنعتی اصفهان

    در سایتهای مورد بررسی، از تعداد 289 پیوند مرتبط، 25 پیوند به زبان فارسی و 264 پیوند به زبان انگلیسی بود. دلیل این امر می‌تواند این باشد که اکثر پیوند ها به منابع موجود در اینترنت در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی ایران از کشورهای غربی گرفته شده. همان طور که پیشتر اشاره شد، بیشتر منابع به زبان انگلیسی و در کشورهای غربی تولید می‌شوند. بنابراین، مجموعه سازی در وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی تا حد زیادی به منابع غربی و زبان انگلیسی وابسته است. بنابراین، ضروری است که کتابداران به تقویت زبان انگلیسی خود بپردازند.

یافته‌های پژوهش حاضر در مورد پیوندها در وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران، نشان می‌دهد که این وب‌سایتها در زمینة میزان ایجاد پیوند نامناسب عمل کرده و به این عنصر اطلاعاتی مهم در وب‌سایتهای کتابخانه‌ها توجه کافی نداشته اند. به طور کلی، با اینکه در سالهای اخیر پژوهشهایی در مورد وب‌سایتهای کتابخانه‌های  دانشگاهی در ایران انجام گرفته (مانند، اصغری پوده،1380؛ کولائی،1380) هنوز طراحان این وب‌سایتها به ویژگیهای مورد نیاز کاربر به طور کامل توجه ندارند و نقص زیادی در این وب‌سایتها از نظر ایجاد پیوند برای دسترسی به اطلاعات  مشاهده می‌شود. از آنجا که امروزه، وب‌سایت کتابخانه‌ها مانند دروازه اطلاعاتی و کتابخانه مجازی می باشند که اطلاعات معتبر و مناسب را در اختیار کاربران قرار می دهند، بی‌توجهی به ایجاد پیوندهای مناسب در آنها، کاربران را از دسترسی به مجموعه غنی از اطلاعات مناسب محروم می‌کند. بدین ترتیب، رسالت کتابخانه‌ها بخصوص کتابخانه‌های دانشگاهی، یعنی فراهم کردن دسترسی به اطلاعات مناسب و روزآمد برای پیشبرد آموزش و پژوهش به صورت مطلوب تحقق نمی یابد. 

نتیجه

بررسی وضعیت پیوندها در چند وب‌سایت نمونه این پژوهش در ایران نشان داد که تعداد کمی از کتابخانه‌های دانشگاهی ایران در وب‌سایت خود به ایجاد پیوندهای مناسب توجه کرده اند. همچنین، وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی ایران در همین تعداد اندک پیوند، بیشتر از پیوندهای برون سایتی استفاده کرده‌اند. در مورد زبان پیوندها، تمام پیوندهای برون سایتی  به منابع انگلیسی زبان ایجاد شده است.

      به طور کلی، یافته‌ها در مورد وضعیت پیوندها در وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران، نشان می‌دهد که با وجود اینکه به طور تقریب یک دهه از طراحی این وب‌سایتها در ایران می‌گذرد، به نظر می‌رسد بسیاری از کسانی که در طراحی آنها سهیم هستند هنوز به ارزش پیوندها در دسترسی به اطلاعات پی نبرده‌اند. این امر در حالی است که به علت مشکلات مالی و ارزی، کتابخانه‌های دانشگاهی ایران نمی‌توانند منابع مورد نیاز را خریداری کنند. بنابراین، منابع چاپی موجود درکتابخانه‌های دانشگاههای مورد بررسی از نظر کمی، به تعداد مناسب و مورد نیاز نیست. از طرفی، منابع اطلاعاتی مانند برخی از منابع مرجع به صورت رایگان در اینترنت موجود است. وب‌سایتهای انجمنها و سازمانهای علمی نیز اطلاعات مفیدی در اختیار کاربر قرار می‌دهند. برخی از کتابخانه‌ها نیز  منابع خود را به صورت رایگان در اختیار همگان قرار می دهند که ضروری است از این فرصتها و امکانات برای دسترس‌پذیرکردن اطلاعات استفاده کرد. به همین جهت، ضروری است که شناخت کتابداران کتابخانه‌های دانشگاهی ایران نسبت به ارزش اطلاعات الکترونیکی رایگان و دسترس‌پذیرکردن آن افزایش یابد تا آنها بتوانند اطلاعات مناسب و مورد نیاز را شناسایی و در اختیار کاربران خود قرار دهند.

همان طور که اشاره شد، پیوندها از عناصر مهم در دسترس پذیر کردن اطلاعات می باشند. بنابراین، کتابداران باید نه تنها منابع موجود در کتابخانه‌ها را از طریق پیوند در وب‌سایت کتابخانه خود معرفی و دسترس پذیر کنند، بلکه باید منابع مفید و قابل دسترس در اینترنت را نیز جستجو و از طریق پیوند به کاربران خود بشناسانند. همچنین، از طریق ایجاد پیوند، آنها می‌توانند حجم اطلاعاتی را که می‌تواند در دسترس کاربران قرار گیرد، چند برابر کنند. این نوع خدمات به مهارت جستجو و سازماندهی اطلاعات نیاز دارد. برای انجام این کار، کتابداران آنها باید با مهارتهای جستجو، فنون ارزیابی و سازماندهی اطلاعات آشنا باشند. با استفاده از این مهارتها و شناسایی و ایجاد پیوندها، کتابداران می‌توانند به بودجه‌های کتابخانه‌ به نحو مؤثری کمک و اطلاعات قابل دسترسی را چندین برابر نمایند.

پیشنهاد برای پژوهشهای آینده

بدون تردید، حوزه وب‌سنجی از دامنه گسترده‌ای برخوردار است و پژوهشهای فراوان و متنوعی را می‌توان در زمینه های مختلف آن انجام داد. در راستای پژوهش حاضر، انجام برخی مطالعات نیز سودمند خواهد بود:

• · انجام پژوهش مشابه در مورد رشته‌های دیگر و اعلام نتایج برای بهره گیری کتابداران و تکمیل سیاهه های این پژوهش در مورد پیوندهای مناسب برای افزایش دسترسی به اطلاعات
• انجام پژوهش مشابه در چند سال دیگر برای پیگیری تغییرات در وضعیت پیوندها در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی ایران
• انجام پژوهش مشابه با توجه به ویژگیهای نمونه های مورد پژوهش (دانشگاهها) از جمله تعداد اعضای هیئت علمی، رشته‌ها، مقطع ها و نیز تعداد دانشجویان در هر مقطع و سنجش تأثیر آنها بر میزان انواع پیوندها در هر رشته.