سیستم‌های کتابخانه‌ای یکپارچه با کد منبع باز

نرم‌افزار با «کد منبع باز» نظر علاقه‌مندان به رایانه را از سال 1998 که ابتکار ایجاد نرم‌افزار با کد منبع باز، بعد از ایجاد نرم‌افزار رایگان «توسط بنیاد نرم‌افزار رایگان»[1] ایجاد شد، به خود جلب کرد. نرم‌افزارهای با کد منبع باز، جایگزینی هستند برای نرم‌افزارهای تجاری که معمولاً بسیار گران می‌باشند و سفارشی کردن آن‌ها براساس نیازهای خاص، دشوار است.

معروف‌ترین نرم‌افزارهای با کد منبع باز که کاربران بسیاری در سراسر دنیا دارند، سیستم عامل لینوکس[2]، نرم‌افزار سرور «آپاچی»² و زبان برنامه‌نویسی «پرل»³  می‌باشند. در مورد مفهوم نرم‌افزارهای با کد منبع باز ابهام وجود دارد و این ابهام به تفاوت بین مجوزهای استفاده از این نرم‌افزارها (از جمله نرم‌افزار با کد منبع باز⁴ ، نرم‌افزار رایگان⁵، نرم‌افزار اشتراکی⁶ و نرم‌افزارهای حوزة استفاده عمومی⁷ که همگی رایگان هستند) بر می‌گردد. «نرم افزار رایگان» نرم‌افزاری است که به رایگان و فقط در قالب دودویی⁸  انتشار می‌یابد و انتشار‌دهندگان، استفادة تجاری یا تغییر آن را از جانب کاربران ممنوع می‌کنند. «نرم‌افزار اشتراکی» نیز فقط در قالب دودویی به رایگان ارائه می‌گردد و به صورت آزمایشی و برای مدتی محدود، اجازة استفاده به کاربران (برای تشویق آن‌ها به خرید نرم‌افزار) داده می‌شود. «نرم‌افزار حوزة عمومی» نرم‌افزاری است که زمان کپی رایت آن به اتمام رسیده یا از جانب طراح آن (بدون محدودیت استفاده یا توزیع دوباره) در اختیار عموم قرار می‌گیرد. مدل «منبع باز» دارای زیر ساخت برنامه‌نویسی اشتراکی است و کد منبع آن به رایگان در اختیار عموم قرار می‌گیرد و اجازة اجرا، کپی، انتشار، تغییر و بهبود نرم‌افزار، بدون محدودیت به آن‌ها داده می‌شود. «استالمن»⁹ طراح ایدة نرم‌افزارهای با کد منبع باز، از این مجوز عمومی با عبارت «کپی لفت»¹⁰ (در مقابل واژة «کپی رایت»)¹¹  استفاده کرده است. «کد منبع» یعنی دستورالعمل‌هایی که توسط برنامه‌نویسان، در یک زبان برنامه‌نویسی خاص نوشته شده و به زبان دودویی ترجمه گردیده است، به طوری که می‌توان آن را در یک رایانه راه‌اندازی کرد تا کارهایی را که براساس کد منبع ایجاد شده، انجام دهد. در حال حاضر بسیاری از برنامه‌نویسان در سازمان‌های دانشگاهی و پژوهشی، برنامه‌های خود را به صورت «منبع باز» منتشر می‌کنند. این جنبش با انگیزة بازگشت به فعالیت‌های توسعة نرم‌افزارهای اشتراکی و تولید جایگزین‌های مناسب برای نرم‌افزارهای تجاری ایجاد شد. تفکر زیربنایی برای تولید این نرم‌افزارها، از نظر فلسفی با حوزه‌های فکری مورد تأکید در کتابداری احساس نزدیکی می‌کند. کتابخانه‌هایی که از نرم‌افزارهای خصوصی تجاری استفاده می‌کردند، از اصول مشترک بین کتابداری و فلسفة نرم‌افزارهای با کد منبع باز بی‌خبر بودند. با بررسی ادبیات هستة حوزة کتابداری، جنبه‌های گوناگون این پیوند مشترک نشان داده می‌شود. براساس اساسنامة «انجمن کتابداران امریکا» یکی از اهداف اصلی کتابداری «برابری در دسترسی» به اطلاعات است. نرم‌افزارهای «منبع باز» نیز با در‌اختیار‌گذاشتن کد منبع در اختیار همگان، از این فلسفه پشتیبانی کرده‌اند. «استالمن» بنیانگذار «بنیاد نرم‌افزار رایگان» در نامه‌ای به «دانیل چادنف» (Chudnov, 1999) بنیانگذار «نرم‌افزار منبع باز برای کتابخانه»[3] می‌گوید: «کتابداران باید از پنهان کردن دانش مفید عمومی جلوگیری کنند و این شامل نرم‌افزارهای خصوصی نیز می‌شود». در اصول اساسی مطرح‌شده در پیش‌نویس «کمیتة مدیران کتابخانه‌های وابسته به انجمن‌های پژوهشی» و «اُسی‌ال‌سی»²  نیز چنین آمده است: «کتابخانه‌ها تعمیم‌پذیری را در نظام‌ها ایجاد، و نرم‌افزارهای منبع باز را برای دسترسی، اشاعه و مدیریت اطلاعات، ایجاد خواهند کرد و گسترش خواهند داد».

«رانگاناتان» در سال 1931 پنج اصل را برای کتابداران بیان کرد که در کتابداری امروز نیز کاربرد دارند و می‌توان آن‌ها را به این صورت بیان کرد (Beheshti, 2004):

1. منابع برای استفاده هستند،

2. دسترسی باید برای همه فراهم شود،

3. منابع باید نیازهای کاربر را برآورده کنند،

4. رضایت کاربر هدف است،

5. کتابخانه‌ها باید توسعه یابند.

هم کتابخانه‌ها و هم جوامع ایجاد‌کنندة نرم‌افزارهای منبع باز، «فرهنگ هدیه» را در نظر دارند، و هر دو به این شهرت یافته‌اند که اطلاعات خود را آزادانه و بدون محدودیت، برای استفاده یا توزیع مجدد در اختیار کاربران خود قرار می‌دهند. البته این فعالیت‌ها بدون هزینه نیستند، بلکه هزینة آن‌ها با حمایت سازمان‌های غیر‌انتفاعی و هدایای مردمی تأمین می‌شود. اطلاعات نیز برای تولید، پردازش و انتشار نیاز به هزینه دارد و ارزش کتابخانه به میزان استفاده از منابع است. قابل توجه این که مانند کتابخانه‌ها، جنبش نرم‌افزاری منبع باز نیز بر مبنای فرهنگ همکاری و حل مشکلات کاربر و کتابدار شکل گرفته است.

در این بخش به معرفی چند سیستم کتابخانه‌ای جامع و یکپارچه که به صورت منبع باز انتشار یافته‌اند، می‌پردازیم.^1[4]

Avanti[5]. این اولین نرم‌افزار منبع باز سیستم جامع کتابخانه‌ای است که در سال 1998 ایجاد شد. مشوق طراحی این نرم‌افزار، بحث‌های مطرح‌شده در گروه بحث «لینوکس در کتابخانه‌ها»[6]بود. این پروژه در جامعة کتابداری مورد پذیرش قرار نگرفت و در حال حاضر از آن استفاده نمی‌شود. هدف این پروژه کتابخانه‌های کوچک و متوسط بود و نسخة آلفای آن، نسخه‌ای کامل برای اجرا در کتابخانه نبود. در حال حاضر کد منبع آن برای دیدن و کپی‌کردن، در سایت آن‌ها موجود است. سیستم مورد نیاز برای اجرای آن، «جی‌آرئی»[7] و یک وب سرور (اختیاری) می‌باشد. این سیستم شامل بخش‌های گردش کتاب و اُپک است. بخش فهرستنویسی آن فقط برای فهرستنویسی بنیادی مناسب است و با هیچ نسخة استاندارد مارک سازگار نمی‌باشد (و این امر از نظر کتابداران مشکل عمده‌ای است).

 (OSDLS) Pytheas ^[8]. پروژه‌ای است که در سال 1999 توسط «ژرمی فرامکین»[9] کتابدار دانشگاه آریزونا اجرا شد. مشوق وی نیز گروه بحث «لینوکس در کتابخانه‌ها» بود و دارای ریشه‌های مشترکی با «آوانتی» می‌باشد. از نسخة «پیش ـ آلفا»ی آن در حال حاضر فقط استفادة آموزشی می‌شود و از نقاط برجستة آن، قابلیت اجرا در بیش از یک سیستم عامل[10] است. دارای بخش‌های اُپک و گردش کتاب می‌باشد وبا «مارک 21» به طور کامل سازگار است.

Koha[11]. در سال 1999 توسط تیم کوچکی از برنامه‌نویسان یک شرکت مشاوره‌ای در نیوزیلند برای کتابخانه‌های کوچک آن کشور ایجاد شد. انتشار آن به عنوان یک نرم‌افزار منبع باز بسیار تصادفی بود، زیرا این شرکت مشاوره‌ای نمی‌خواست هزینه‌های توسعه و پشتیبانی فنی آن را بر عهده گیرد. در حال حاضر نسخة «پایدار» آن در حال اجرا است و در بسیاری از کتابخانه‌های دنیا و بویژه کتابخانه‌های تخصصی و مدارس مورد استفاده قرار می‌گیرد. در حال حاضر چند زبان را پشتیبانی می‌کند و پشتیبانی فنی آن از طریق فهرست پستی Katip انجام می‌گیرد. سیستم عامل آن «ویندوز» یا «لینوکس» است.

بر روی هر وب سرور و هر «اس‌کیو‌ال» قابل اجرا می‌باشد. کد منبع آن بسیار قابل انعطاف، و به سیستم عامل‌های بسیاری قابل انتقال است. شامل بخش‌های اُپک، فهرستنویسی بنیادی سازگار با «یواس مارک» و «مارک 21»، گردش کتاب (با امکان رزرو)، سفارش و فراهم‌آوری (البته بسیار ساده)، سازگار با استاندارد خدمت‌دهنده ـ خدمت‌گیرنده «زد 50/39»، و بخش‌گزارش‌گیری است.

Learning Access ILS [12] این سیستم که با نامKoha west  و Open book نیز شناخته می‌شود در سال 2000 توسط نهادهای غیر‌انتفاعی در ایالت واشنگتن ایجاد شد. سازندگان آن در واقع کد برنامة «کوها» را تغییر دادند و آن را برای استفاده در امریکای شمالی، برای کتابخانه‌های عمومی کوچک و متوسط با مجموعه‌هایی حدود 25000 رکورد، تنظیم کردند. از مزایای مهم آن پشتیبانی یونیکُد[13] و داشتن حداقل خطا می‌باشد. دارای بخش‌های اُپک، فهرست‌نویسی، گردش کتاب، «زد 50/39»، و سفارشات است و بخش مربوط به نشریات آن نیز در دست تهیه است.

My Library.[14] این پروژه در سال 2001 در فیلیپین و به منظور کاهش هزینه‌های خودکارسازی کتابخانه‌های این کشور ایجاد شد. در بسیاری از کتابخانه‌های دانشگاهی، عمومی و تخصصی کوچک در فیلیپین نصب شده، ولی قابلیت جهانی‌شدن را ندارد. روی سیستم عامل‌های «ویندوز» و «لینوکس» نصب می‌شود، و دارای بخش‌های فهرست‌نویسی (بنیادی)، گردش کتاب (امکان رزرو) می‌باشد. بخش اُپک آن با «یواس مارک» و «سی‌دی‌اس/ آیسیس»[15] سازگار است.

GNUTEC[16]. این برنامه در سال 2001 توسط چند برنامه‌نویس برزیلی ایجاد شد و به سرعت مورد استقبال کتابخانه‌های آن کشور قرار گرفت و برای کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی کوچک مناسب است. فقط زبان پرتغالی را پشتیبانی می‌کند و به همین دلیل برای جهانی شدن مشکل دارد. دارای بخش‌های اُپک، گردش کتاب (رزرو)، فهرست‌نویسی بنیادی، و سازگار با «مارک 21» می‌باشد. بخش‌های سفارش، نشریات، امانت بین کتابخانه‌ای آن در دست تهیه است.

 Open Bibli. در سال 2002 ایجاد شد و بسیار کاربرپسند می‌باشد. از الگوهای PHP و (Cas Cading CSS Style Sheet) استفاده می‌کند تا کتابداران خود نیز بتوانند مدیریت محتوای آن را به عهده گیرند. مناسب کتابخانه‌های عمومی کوچک، کتابخانه‌های مدارس و سازمان‌ها، و مجموعه‌های شخصی می‌باشد. دارای بخش‌های اُپک، گردش کتاب (رزرو)، فهرست‌نویسی سازگار با «یواس مارک» می‌باشد. بر روی سیستم عامل‌های «ویندوز» و «لینوکس» قابل اجرا است.

Php My Bibio . در سال 2002 در کشور فرانسه ایجاد شد و هنوز در مراحل اولیه است. دارای بخش‌های اُپک، گردش کتاب (رزرو)، فهرست‌نویسی و سازگار با «یونی مارک»، «یواس مارک»، «مارک 21»، بخش نشریات ادواری، و ایجاد بارکد می‌باشد. روی سیستم عامل‌های «لینوکس» و «ویندوز» قابل اجرا است.

[17]Emilda¹. این سیستم حاصل تلاش چند گروه کوچک برنامه‌نویس در سال 2003 است و بنا به گفتة تهیه‌کنندگان آن در حال آزمایش می‌باشد. نسخة «بتا»ی آن در اواخر 2004 عرضه شد. از ویژگی‌های آن داشتن اُپک مبتنی بر وب، سیستم گردش کتاب (با امکان رزرو)، وسازگاری کامل با قالب مارک است.

نتیجه

کتابداران و کاربران این نرم‌افزارها به رابط کاربر مورد استفاده در آن بسیار اهمیت می‌دهند که باید زیبا و قابل استفاده، و از نظر فنی دارای کمترین اشکال باشد. یکی از مسائل مطرح در استفاده از این نرم‌افزارها پشتیبانی فنی آن‌ها است. نرم‌افزارهای منبع باز انتخاب راحتی برای کتابخانه‌ها نیستند، زیرا کتابخانه باید افراد بیشتری را برای پشتیبانی سیستم خود به‌کار‌‌گیرد، و خود کتابخانه نیز باید دارای مهارت‌های فنی لازم باشد تا بتواند توسعة سیستم را به عهده گیرد؛ در حالی که با خرید نرم‌افزار می‌تواند از طراح آن بخواهد که آن را براساس نیازهای آن کتابخانه، سفارشی یا طراحی کند. با وجود این، این نرم‌افزارها می‌توانند در غیاب امکانات مالی برای خرید نرم‌افزارهای گرانقیمت، مورد استفاده باشند.

سیستم‌های منبع باز مطلوب، باید دارای بخش‌های اُپک، گردش‌کتاب، (امکان‌رزرو)، فهرست نویسی«بنیادی»[18] و «نسخة افزوده»[19]، فراهم‌آوری، مدیریت نشریات ادواری، و امانت بین کتابخانه‌ای باشند و از استانداردهایی نظیر «زد 50/39»، «مارک»،‌ «ئی‌دی‌آی»[20] و بارکد، پشتیبانی کنند.