نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
دانشیار، گروه هنرهای تجسمی، دانشکده هنرهای اسلامی، دانشگاه هنراسلامی تبریز، تبریز، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Purpose: This research aimed to investigate the Quranic illuminations of the Timurid era preserved in Astan Quds Razavi Museum and to identify the Qur'anic figures such as: Shamsa, opening prayer, frontispiece, text pages (page margins), verse marks (Juz’, Sajdah, Hizb), the flower of the verses, the list of Surahs and ending pages, deals with the layout and structure of the form of paintings and colors.
Methodology: The present research was conducted through a descriptive-analytical survey method. The needed data were collected through library resources and collecting pictures available in the museums. By studying the Qur'anic works available in the museum of Astan Quds Razavi and consulting with the experts of this department, seven exquisite manuscripts related to the Timurid era and the subject matter of this study were selected using targeted sampling method. By examining these manuscripts, the characteristics of their figures were specified.
Results: The findings showed that the structure of visual elements included types of decorative motifs including arabesque, khataei, geometric, and calligraphic patterns. Arabesque motifs with 38.8% were the most frequently used decorative motifs, and calligraphy (27.3%), khataei flowers (22.4%) and geometric patterns (3.4%) were distributed on the pages. The layouts were structured in 3 inscriptions, 5 inscriptions and 6 inscriptions. On average, pages were decorated with gold divisions. Azure and gold were the most frequently used colors in these works.
Conclusion: Considering that the Astan Quds Razavi Museum is one of the great collections in the world and housed the most precious illuminated Qurans, the Qur'anic manuscripts of the Timurid era have outstanding features, including strength, logic, order and rhythm, symmetry, organized structures, and golden layouts. Therefore, the recognition of the formal structure of decorative elements - visual and written elements- and their application in the Quran decoration is necessary for an accurate understanding of the authenticity of motifs. The original decorative motifs such as arabesque, khatei, geometric patterns as well as calligraphy styles such as Naskh, Mohaqiq, etc. have been used to decorate the Timurid Qur'ans, which describe the original features of the Timurid Quranic illuminations, and using these analyzed elements play a crucial role in strengthening the intellectual foundations of the artistic educational system of Iran.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
قرآن کلام وحی الهی و کتاب مقدس مسلمانان در اعصار مختلف بوده است. توجه ویژه مسلمانان به قرآن مجید، موجب تغییر و تحول در کتابت کلام وحی شده است. این تغییرات در زمینه‌های کتاب‌آرایی، خوشنویسی و هنر تذهیب و... بهوضوح قابل مشاهده است. بدینترتیب، نسخه‌های خطی از جمله قرآن بستر مناسبی برای پیشرفت و رشد و شکوفایی هنرهای مربوط به کتاب‌آرایی شده است که از جملۀ آن می‌توان به هنر تذهیب اشاره کرد. از این‌رو، تذهیب را می‌توان مجموعه‌ای از نقوش تزئینی بدیع و زیبا دانست که هنرمندان نقاش و مذهِّبان برای جلوه‌نمایی نسخه‌های خطّی مذهبی، علمی و تاریخی از آن بهره می‌برده‌اند. از آنجا که قرآن کریم در میان مسلمانان جایگاه ویژه‌ای داشته است، توجه به تذهیبکردن این کتاب مقدس از اواسط قرون اول هجری آغاز شد. تذهیب‌های قرآنی در ابتدا بسیار ساده بوده است بهگونهای که با چند خط و رنگ آراسته می‌شدند. دورۀ تیموری یکی از ادوار مهمّ هنری ایران در حوزۀ کتاب‌آرایی و هنرهای مرتبط با آن از جمله خوشنویسی و تذهیب است که با ویژگی‌های مختص به خود در قالب مکاتب هنری شیراز و هرات و تبریز جلوه نموده است. بدینترتیب، هنر تذهیب این دوره الگو و منبع الهامی برای تذهیب‌های دوره‌های بعدی است.
نکتۀ قابل تأمل در این زمینه این است که با تعقل و تعمق بر مجموعه کتابها، رسالهها و مقالههای منتشرشده در جهان (در چند دهۀ اخیر) دربارۀ هنر اسلامی و هنر ایرانی، درمی‌یابیم که رویکرد بیشتر پژوهشگران هنر اسلامی بیش از همه متوجه خوشنویسی و نقاشی ایرانی بوده و مسائلی چون پیشینه و خاستگاه تذهیب، مکتبهای تذهیب و ویژگی هر دورۀ تاریخی، ساختار و ترکیب‌بندی، مبانی طراحی، تکنیک‌های اجرایی، هنرمندان و سبک کار آنان و نقد تحلیلی مستقل دربارۀ این هنر کمتر به‌صورت تخصصی و علمی بررسی، تجزیه و تحلیل شده است. متأسفانه در ایران نیز عموم آثار منتشرشده در زمینۀ تذهیب، کتاب‌های آموزشی بوده است که فاقد اطلاعات تاریخی و تحلیلی دقیق دربارۀ این هنر ارزشمند هستند. از طرفی، مسئلۀ پیدایش تذهیب همگام با توسعۀ خوشنویسی و به‌واسطۀ تزئین کلام الهی و شکوفایی آن در جغرافیای فرهنگی ایران را باید از چشم‌اندازی توصیفی _ تحلیلی و فن‌شناسانه در حوزۀ نسخه‌شناسی و آموزش هنر در ایران مطالعه نمود. روش‌های شناخت پدیده‌ای چون هنر تذهیب، به‌ویژه قالب‌ها و مکتبهای مختلف آن را باید موشکافانه نقد و بررسی کرد (معتقدی، 1395). از طرفی، کشور ایران به‌دلیل نقش محوری خود در شکل‌گیری هنراسلامی، از همان ابتدای قرن بیستم کانون توجه مورّخان، پژوهشگران، مجموعه‌داران و موزه‌داران هنراسلامی بوده است. به همین جهت، در این مقاله سعی بر آن است تا اهمیت پرداختن به چنین موضوعی را با توجه به نسخه‌های قرآنی مذهّب عصر تیموری محفوظ در موزۀ آستان قدس رضوی بررسی کرد. بر این اساس، قرآن‌های محفوظ در موزۀ ذکرشده که یکی از باارزش‌ترین نمونه‌های تیموری است، تاکنون به‌صورت جزئی و خاص در دایرۀ تفحص پژوهشگران نبوده است. منابع موجود در این زمینه بسیار اندک و انگشتشمار است. از این‌رو، پژوهش حاضر عناصر تزئینی موجود در نسخه‌های مذهّب قرآن‌های تیموری این موزه و نیز نوع عناصر بصری و ساختاری در آنها را واکاوی می‌کند.
در پژوهش پیش رو، ابتدا مفاهیم و مطالب مرتبط با موضوع مقاله و سپس توصیف مختصری از تذهیب‌های عصر تیموری ارائه شده است. در قسمت سوم پژوهش نیز آثار مورد نظر موزه معرفی و تجزیهوتحلیل و نقوش با رویکرد ساختارشناسی فرمی بررسی شده است.
هدف های پژوهش
1.بررسی و مطالعه مؤلفه‌های شاخص در هنر قرآن‌آرایی و تذهیب‌های قرآنی عصر تیموری
2.آگاه‌سازی از آرایه‌های تزئینی مورد استفاده در قرآن‌آرایی عصر تیموری و معرفی نسخه‌های قرآنی مذهّب محفوظ در موزۀ آستان قدس رضوی.
3.تحلیل و تفحّص در تناسبات صفحه‌آرایی و ترکیب‌بندی و ساختارشناسی فرمی عناصر تزئینی _ بصری در نسخه‌های قرآن‌های تیموری موزۀ مذکور.
4.تتبع، تعمّق و موشکافی بهمنظور ترویج هنر کتاب‌آرایی به‌ویژه قرآن‌آرایی، تکثیر و تحکیم اطلاعات مرتبط با هنر تذهیب‌های قرآنی در نظام آموزش هنری و کتاب‌های درسیِ مرتبط با هنر و رشتۀ تذهیب و هنر اسلامی.
روش / رویکردتحقیق و جامع آماری پژوهش
این مقاله از نظر هدف و آرمان کاربردی است. واکاوی نسخه‌ها به روش پیمایشی و با رویکرد توصیفی _ تحلیلی انجام شده است. با بررسی نسخه‌های قرآنیِ مذهّب عصر تیموری نگهداریشده در موزۀ نام‌برده و مشاوره و رایزنی با کارشناسان کاردان و باکیاست بخش نسخه‌های خطی، تعداد هفت نسخۀ قرآنیِ مختصّ عصر تیموری دارای تذهیب، سند و تاریخ، با نظام ایده‌آل و سازماندهی هدفمند انتخاب شد.
پرسشهای اساسی تحقیق
1.نسخه‌های قرآنی مذهّب محفوظ در موزۀ آستان قدس رضوی از چه نوع آرایه‌های قرآنی برخوردار هستند؟ میزان تناسبات رعایتشده در صفحه‌آرایی و ترکیب‌بندی نسخه‌های مورد مطالعه و نیز ساختارشناسی عناصر تزئینی آراستهشده در قرآن‌های مذهّب به چه صورت انجام شده است؟
2.مؤلفه‌ها و ویژگی‌های حاکم در نظام چیدمان ترکیب‌بندی آرایه‌های مذهّب قرآنی و فرم عناصر تزئینی _ بصری تذهیب‌های قرآنیِ مورد مطالعه چیست؟
پیشینۀ پژوهش
با توجه به بررسیها و تبیین‌های صورتگرفته در این زمینه، آثاری موجود است که در آنها به‌صورت مختصر و گذرا به چنین مباحثی پرداخته شده است. از جملۀ این آثار می‌توان به مقالۀ «توسلی و عظیمی» با عنوان «بررسی ویژگی‌های آرایه‌ها و تذهیب مکتب هرات در مصاحف قرآنی آستان قدس رضوی» (1394) اشاره کرد. نویسندگان در این مقاله به مطالعۀ آرایه‌های موجود در مصاحف قرآنی متعلق به مکتب هرات پرداخته‌اند. آنها به بررسی انواع خطوط از جمله ثلث، ریحان با دانگ‌های مختلف، سطربندی آثار را که در 7الی9ردیف مسطرکشی شده است، بررسی کرده‌اند. از طرفی، قطع نسخه‌ها را بررسی و دریافتهاند که رایج‌ترین قطع صفحات، رحلی بزرگ و سلطانی است. لوح‌های مذهّب، شمسه و تزئین پایان قرآن از جمله دستاورد شناسایی آرایه‌های قرآن در مطالعات آنها بوده است.
بهعنوان پیشنۀ دیگری از مجموعه تذهیب‌های قرآنی، می‌توان به منبع مطالعاتی از مقالۀ «آزاده محبعلی» با عنوان «نگاهی به تاریخچه و سیر تحول تذهیب، آرایشگر صفحه‌های قرآن» اشاره کرد. وی نیز به نقوش تذهیب و تزئینات وابسته به هنر تذهیب پرداخته و تذهیبکاران دوران مختلف را بررسی کرده است.
«شفیقی و مرآثی» (1393) در مقاله‌ای با عنوان «تبیین وجوه زیباشناسانۀ بصری در حاشیه‌نویسی قرآن‌های خطی منتخب سده‌های 10تا14هـ .ق» به تشریح الگوهای رایج در ساختار و سامان‌دهی اجزای آنها پرداخته‌اند. نتایج پژوهش آنان نشان داد بهترین ویژگی تناسبات در ابعاد و تقسیم‌بندی در چینش عناصر بصری را می‌توان در قرآن‌های حاشیه‌دار مشاهده کرد؛ لذا از هماهنگی و انسجام بصری بالاتری برخوردار هستند. ایشان به انواع خطوط به‌کاررفته در قرآن‌ها، تزئیناتی چون گل‌های ختایی و اسلیمی در حد توصیف اشاره کرده‌اند. این پژوهشگران در مقاله دیگری با نام «بررسی ویژگی‌های تزئینیِ قرآن‌نگاری مکتب شیراز عصر صفوی» (1393) به مطالعه توصیفی نقوش تزئینیِ ختایی، اسلیمی و نشان آیات پرداخته و غلبۀ نقوش گیاهی را از ویژگی‌های مهمّ تذهیب عصر صفوی می‌دانند.
«پنجه‌باشی و دادور» (1391) در پژوهش خود با عنوان «مطالعه و بررسی نسخه‌های خطی قرآن به کتابت بانوان دورۀ قاجار» ضمن بررسی شرایط اجتماعی و زندگی زنان دربار قاجار، فعالیت‌های هنری ایشان را به ویژه در حوزۀ کتابت قرآن کریم مطالعه و ویژگی‌های هنری نسخه‌های قرآن کریم را معرفی کرده اند. تصاویری که گزینش کرده‌اند از موزه‌های کاخ گلستان، کتابخانۀ ملی ایران، آستانقدسرضوی و آستانۀ مقدسۀ قم بوده است. آنان دریافتند با وجود کمبود منابع مکتوب دربارۀ زنان دربار قاجار، نقش آنان در فعالیت‌های اجتماعی به‌ویژه مذهبی و هنری محدود نبوده است و در کتابت قرآن کریم و خوشنویسی با توانمندی شایسته آثار نفیسی را برجای گذاشته‌اند.
«نجارپور» (1395) پژوهشی را در زمینۀ مفاهیم تذهیب‌های قرآنی در عصر صفوی انجام داده است. این پژوهشگر دو عنصر اساسی خوشنویسی و تذهیب را پایۀ اصلیِ هنر کتاب‌آرایی می‌شمارد. وی معتقد است عناصری که در قرآن مورد استفاده قرار گرفته از ساختار ظاهری فراتر است. تذهیب‌های قرآنی در عصر صفوی از مفاهیم عمیق اسلامی و عرفانی برخوردار هستند و برخی از هنرمندان تذهیب‌کار، به پشتوانۀ تجارب هنرمندان ماقبل خود، برای تذهیب قرآن از مفاهیم عمیق قرآنی نیز الهام گرفته‌اند. دستاورد پژوهش ایشان به شرح زیر است:
«برخی از تذهیب‌هایی که در قرآن وجود دارد شبیه درخت هستند که در حاشیۀ قرآن‌ها دیده می‌شود. این تذهیب‌ها با مفاهیم قرآنی و با آیات همان‌جا در ارتباط هستند. بنابراین، تعبیر و تفسیر آرایه‌های تذهیب در قرآن می‌تواند با تذهیب‌های سایر کتابها متفاوت باشد، لذا این آرایه‌ها در قرآن می‌تواند بهنوعی متجلی عالم قدس و نشان از بهشت باشد. بازنمود بهشت در عالم شهود می‌تواند درخت و گل و گیاه باشد که این بازآفرینی در تذهیب به‌صورت تجریدی نقش زده شده و به نوعی تذهیب حالت تجریدی بهشت است که در آن انواع گل، غنچه، درخت و انواع گیاهان و برگ حضور دارد. قاریان وقتی صفحات افتتاحیه قرآن را باز می‌کنند، فضای آرام و باغی و پر از نور را مشاهده می‌کنند. در واقع قرآن دریچه‌ای برای ورود به بهشت و رستگاری انسان است و تذهیب نیز به نوعی تجلی بهشت برای قاریان قرآن است».(نجارپور، 1395: 47-48)
در مطالعه و تفحص منابع مطالعاتی، تحقیق جامع و مشخصی که چگونگی فرم نقوش و یا اصالت ساختار تذهیب‌های قرآنی عصر تیموری موزۀ آستان قدس رضوی را نشان دهد، یافت نشده است. وجه تمایز موضوع با پژوهش‌های حاضر و دیگر تحقیقات، روش تحلیلی و تطبیقیِ نقوش و ارزیابی میزان به‌کارگیری عناصر تزئینی با عناصر نوشتاری و تحلیل ابعاد گرافیکی آثار است.
تعریف مفاهیم و اصطلاحات پژوهش
در این قسمت اصطلاحات رایج در تذهیب به‌صورت نمودار بیان شده است و در ادامه به تکنیک‌های رایج و بیش‌ترین رنگ‌های مورد استفاده در تذهیب عصر تیموری اشاره می‌شود. برای تکمیل این عبارت، مفاهیمی در توضیحات جدول 1 تنظیم شده است. بررسی تکنیکها در نمودار 1 و شرح رنگ‌ها در نمودار 2 قابل مشاهده است.
جدول1. تعریفهایی از اصطلاحات مورد نیاز پژوهش (منبع: نگارندگان)
|
اصطلاحات |
توضیحات |
|
|
تذهیب |
تذهیب یکی از شاخه‌های هنر انتزاعی _ تزئینی در هنرهای اسلامی به شمار می‌رود که بعد از ظهور اسلام برای تزئین نسخ خطی به ویژه برای نسخ قرآنی آن را مورد توجه قرار دادند، از ویژگی های این هنر می‌توان به ریتم، توازن، قرینگی، تکرار و در هم تنیدگی، هماهنگی فرم‌ها، ایستایی در صفحه اشاره کرد. به گفتۀ نجیب مایل هروی تذهیب مجموعۀ نقوش گیاهی و هندسی با قرینه را گویند که مذهِّب در کشیدن آنها فقط از سیاهی و آب زر استفاده کرده است و رنگ دیگری به کار نبرده باشد. اگر مذهِّب در کشیدن نقوش مذکور جز زر و مشکی از دیگر الوان، همچون لاجورد، شنگرف، زنگار، صورتی و غیره استفاده کرده باشد، نقوش مزبور را در اصطلاح ترصیع می‌گویند. (هروی، 1394: 261) در طراحی تذهیب از هفت بند نقاشی پیروی می‌شده است، که این هفت اصل از قطب‌الدین قصه‌خوان است، این هفت قاعده را نام برده که عبارتند از: اسلیمی، ختایی، فرنگی، فصّالی، ابر، واق، گره. (پورتر، 1389: 154). |
|
|
آرایه‌های تذهیب |
سرلوح |
شکل هندسی، مزیّن به نقوش مرصع که در نخستین صفحۀ فصل و یا بخش می‌کشیده‌اند. سرلوح اگر تک باشد، آن را سرلوح ساده یا مفرد گویند. اگر در کنار هم آورده شود، به آن سرلوح مزدوج گویند.(فرخ، 1354: 247) |
|
کتیبه |
شکل مستطیل ساده، مذهّب و مرصع است. اطراف آن را با ربع دایره و یانیمدایره آراسته‌اند که به آن در اصطلاح کتیبۀ قلمدانی گویند.. مذهّبان از آن به عنوان سرسوره در نسخه‌های قرآنی بهره می‌بردند و یا در عنوانهای نسخه‌های دیوان‌ها. معمولا کتیبه در قسمت پایین سرلوح رسم می‌شود. مجموعه کتیبه و سرلوحه را در اصطلاح، «سرلوحه کتیبه‌دار» می‌گویند. (مایل هروی، 1373: 765) |
|
|
نشان آیات |
این نشان مختص نسخه‌های قرآنی است. در قرون نخستین شامل پایان آیات، سرسوره‌ها و یا تزئینات ابتدای سوره بوده، اما بعدها، این تقسیم‌بندی گسترده شده و از لحاظ محل قرارگیری در صفحه نشان‌ها را می‌توان به نشان پنج آیه (خمس)، ده آیه(عشر)، حزب، جزء، نشان سجده، طبقه‌بندی کرد.(مرآثی. محمدی، 1394: 9) |
|
|
تاج |
تاج طرحی است در بالای صفحۀ تذهیب قرار می‌گیرد که به صورت نیمدایره یا حالت سهگوش است. این تزئین بیشتر در سرلوحه‌ها و یا گاهی در اطراف حاشیه نیز دیده شده است. |
|
|
شمسه |
شکلی است مدور، مذهّب و مرصع و مشابه تصویر خورشید، شعاع‌هایی از اطراف آن ساطع می‌شود که کتاب‌آرایان اغلب آن را در صفحۀ بدرقۀ ابتدای کتاب در ظَهَر (پشت) صفحۀ اول ترسیم و در وسط آن مطالبی مانند نام مؤلف را ذکر می‌کردند. (وفادارمرادی، 1380: 75) |
|
|
ترکیب‌بندی |
تنظیم جایگاه اجزای اثر است که هنرمند برای ایجاد وحدت و تناسب بین بخش‌های مختلف اثر خود به کار می‌برد. تعادل، تقارن و ریتم از عواملی است که در کمپوزیسیون به آنها توجه می‌شود. مفهوم ترکیب بندی یا کمپوزیسیون با مفاهیم دیگر از جمله: Composition Formation، ارتباط و مطابقت دارد |
|
|
صفحه‌آرایی |
به معنای اعم مترادف است با واژۀ میزانپاژ در فرانسه و لی آوت در زبان انگلیسی و اصطلاحاً صفحه پردازی و ماکت کردن نیز همین معنی را می‌دهد، و به معنای اخص عبارت است، طراحی و تنظیم و اجرای صفحات چاپی کتب، نشریات و غیره. (افشار مهاجر، 1383: 12) |
|
|
تناسبات |
نسبت طلایی در ریاضیات و هنر هنگامی است که «نسبت بخش بزرگتر به بخش کوچکتر، برابر با نسبت کل به بخش بزرگتر» باشد.تعریف دیگر نسبت طلایی این است که «عددی مثبت است که اگر به آن یک واحد اضافه کنیم به مربع آن خواهیم رسید».تعریف هندسی آن چنین است: طول مستطیلی به مساحت واحد که عرض آن یک واحد کمتر از طولش باشد. |
|
|
نقوش تزئینی |
ختایی |
مجموعه‌ای از ترکیب نقش‌مایه‌هایی از گل و غنچه و برگ بر روی شاخه حلزونی یا همان اسپیرال می‌نشیند. |
|
اسلیمی |
اِسلیمی نقش تزیینی به شکل گیاه با ساقه‌های مارپیچی است که ابتدا و انتهای آن مشخص نیست. اسلیمی گونه‌ای از نقش و نگار است شامل خط‌های پیچیده و منحنی‌ها و قوس‌های دورانی مختلف که در تزئینات و کتیبه‌ها و بعضی دیگر از کارهای نقاشی ترسیم می‌کنند. اسلیمی گاهی به صورت نقش اصلی و زمانی همراه با دیگر طرح‌ها، در معماری٬ کتاب‌آرایی و هنرهای صناعی به‌کار رفته‌است. |
|
|
شرفه |
به خطوط تزئینی گفته می‌شود که در اطراف شمسه یا حاشیۀ تذهیب به کار می‌رود که مانند رشته‌های نور از جسمی نورانی منعکس می‌شود غالباً با رنگ لاجورد و یا شنگرف .در برخی از نسخ نیز قسمت بیرونی کمند را هم شرفه می‌کشیدند. (کارگر، ساریخانی، 1390: 75) |
|
|
جدول |
در لغت به معنا جوی است، در اصطلاح کتاب‌آرایی به خطوط مستقیم و هندسی گفته می‌شود که چهار جانب یک صفحه را احاطه می‌کند. ابداع آن در زمان سلجوقیان است. |
|
نمودار 1. بررسی تکنیک‌های رایج در هنر تذهیب (منبع: نگارندگان)
نمودار 2. بررسی رنگ‌های رایج در هنر تذهیب (منبع: نگارندگان)
نگاهی مختصر به قرآن‌آرایی در عصر تیموری
دورۀ تیموری از دوره‌های بسیار مهم و پر رونق در هنر تذهیب است. نفیس‌ترین نسخه‌های قرآنی را می‌توان در این دوره جستجو کرد. تذهیب در نسخه‌های قرآنی چنانکه گفته شد در بخش‌های سرسوره‌ها و یا گلآیه و یا در مواردی اندک در حاشیۀ صفحات بهندرت دیده شده است، اما با آغاز قرن نهم هجری فضاهای تذهیبشدۀ قرآن‌های نفیس معمولاً شامل صفحات آغازین، دو صفحۀ ابتدا و انتهای متن اصلی، عنوانهای سوره‌ها و صفحات پایانی، صفحات حاشیه در متن متداول شده است.
دراواخر قرن نهم هجری آرایه‌های دیگری همچون یک جفت شمسه پیش از صفحۀ آغازین و صفحه‌ای که میان متن را مشخص می‌کرد، استفاده میشد. در اوایل قرن دهم کاتبان ایرانی به انتهای دست‌نوشته‌های قرآنی یک یا دو متن ضمیمه کردند. یکی از این ضمایم «دعای ختم[1]» نام دارد. ضمیمۀ دیگر « فالنامه[2]» است. (جیمز، 1381: 12)
بهطور کلی شمار دست‌نوشته‌های بدون تذهیب در این دوره بسیار زیاد است؛ نمونه‌های متعددی از این آثار بهطرز درخشانی در سه سبک جدید تذهیب شده‌اند. اولین نوع تذهیب‌های مبتنی بر قالب‌های هندسی که تقریباً در تمامی قرن هشتم هجری متداول شد، در قرن نهم هجری منسوخ گردید. این طرح جای خود را به نوعی از تذهیب بخشید که در آن استفاده از نقش دسته‌گل‌های طلایی با شکوفه‌های رنگین بر زمینۀ آبی‌رنگ رواج داشت. این نوع سبک در اوایل عصر تیموری، بیشتر در سبک مکتب شیراز رواج یافت. نوع دیگری از تذهیب در دورۀ تیموری رواج یافت. این نوع سبک تذهیب گل‌های طوماری اسلیمی و نخلک‌هایی غالباً با تسمه‌های درهمبافتهشده به تصویر کشیده می‌شوند. بیشتر این دست‌نوشته‌های قرآنی که با این سیاق تزئین شده‌اند، به هرات و تبریز تعلق دارند. (همان: 14). شایان ذکر است، در صفحه‌آرایی نسخه‌های قرآنی دورۀ تیموری بهوفور از «نشان» استفاده شده است. نشان در این دوره به‌صورت دوایری تودرتو و یا قاب اسلیمی‌های گل‌دار، خودنمایی کرده است.
نمونه‌ای از نشان را در قرآن 30 قسمتی از دورۀ تیموری متعلق به مکتب شیراز، در تصویر1می‌توان مشاهده کرد.
1: نیم‌تاج ضلع غربی همراه با تزئینات اسلیمی و تلفیق آن مختصری از نقوش ختایی،2: نشان تزئینی
با فرم شجره‌ای یا درختچه سرو. نشان مخصوص سرسوره،3: تزئینات اسلیمی در فرم هندسی‌شدۀ
کتیبه‌های فوقانی و تحتانی، 4: تزئینات گل و بوته بهشیوۀ مکتب شیراز ترکیب‌یافته در قالب هندسی
کتیبه‌های سرسوره، 5: تزئینی با فرم لوزی‌شکل در مرکز سرو سوره، جایگاه عناصر نوشتاری. (غفوری‌فر، 1395: 42)
تصویر شماره 1. قرآن 30 جزئی، شیراز، قرن هشتم ﻫ.ق، خط: توقیع- ثلث، سفارش‌دهنده: فارس ملک خاتون و توران شاه، ابعاد: 6/19 × 6/ 29، کاغذ: مطبّق آهار مهرهشده سفید چرکی، هر سطر شامل 7سطر، محل وقف: خداخانه (کتابخانه‌ای مخصوص قرآن واقع در محوطۀ مسجد عتیق در شیراز.)
(جیمز، 1380: 130-135)
لازم به ذکر است، قرآن‌های مذهّب در عصر تیموری دارای ویژگی‌های شاخصی هستند که در نمودار3 بهاختصار به آن پرداخته می‌شود:
نمودار3. مطالعه مؤلفه‌های ویژه در قرآن‌های مذهّب عصر تیموری (غفوری‌فر، 1395: 48)
معرفی نمونه‌های مورد بررسی
با توجه به اینکه نمونه‌های تیموری کثیری در موزۀ آستان قدس رضوی محفوظ است، هفت نمونه بر حسب نیاز پژوهشی و مشورت با کارشناسان خبره انتخاب و بررسی شده است.
در جدول2 نمونه‌های منتخب از آثار موزه و آرایه‌های قرآنی هر قرآن معرفی شده است.
جدول2. معرفی نمونه‌های منتخب از دورۀ تیموری موزۀ آستان قدس رضوی (منبع: آرشیو موزه)
از بین هفت نمونه قرآن معرفی شده،1نمونه صفحۀ افتتاح، 4نمونه دارای سرلوح مزدوج، 2نمونه تک سرلوح، 4قرآن دارای سرسوره و در 5 اثر نشان آیات خمس و عٌشر قابل مشاهده است.
طبقه‌بندی ساختارهای مورد نیاز در تجزیهوتحلیل آثار
پیش از تجزیهوتحلیل، پژوهشگر لازم دانست دسته‌بندی مناسبی از نمونه‌های تیموری موزۀ مذکور انجام دهد. نمودار5 گویای سلسلهمراتب تجزیۀ تذهیب‌های قرآنی است.
نمودار4. طبقه‌بندی ساختارشناسی قرآن‌های مذهّب عصر تیموری موزۀ آستان قدس رضوی (غفوری‌فر، 1395: 97)
بررسی نوع صفحه‌آرایی، تناسبات و ترکیب‌بندی
در این قسمت جدولی تنظیم شده است که به نحوۀ صفحه‌بندی، تناسبات صفحه و کادربندی نوشتارها و تزئینات می‌پردازد و دررابطه با هر نسخه تحلیل و تفسیر مختصری انجام شده است. جدول2 ساختار صفحه‌آرایی و تناسبات بین کتیبه‌های آیات را بررسی می‌کند.
جدول2. تجزیه وتحلیل قرآن‌های منتخب مذهب عصر تیموری موزۀ آستان قدس رضوی (منبع: نگارندگان)
بررسی نقوش تزئینی
با توجه به آنچه بیان شد، نقوش تزئینی در این پژوهش به سه بخش تقسیم شده است؛ نقوش ختایی، نقوش اسلیمی، نقوش هندسی یا (گره‌های هندسی). در این بخش جزئیات تذهیب‌های قرآنی تیموری منتخب از موزۀ آستان قدس رضوی بررسی می‌شود. جدول3 بهترتیب کد نسخه و نیز نقوش نام برده شده، تنظیم شده است.
جدول3. تشریح نقوش تزئینی(نقوش اسلیمی) تذهیب‌های قرآنی تیموری موزۀ آستان قدس رضوی (منبع: نگارندگان)
جدول4. تشریح نقوش تزئینی (نقوش ختایی، هندسی، نشان آیات) تذهیب‌های قرآنی تیموری موزۀ آستان قدس رضوی (منبع: نگارندگان)
یافته‌های پژوهش
گردآوری و تجزیه‌های انجامشده از ترکیب‌بندی، صفحه‌آرایی، تناسبات و تزئینات به کار رفته در تذهیب‌های قرآنی عصر تیموری موزۀ نام‌برده، نتایجی را درپی داشت.
قابل توجه است، میزان به‌کارگیری عناصر تزئینی برحسب سایر نقوش ارزیابی شده است. چنانکه در جدول6 محاسبه شده است، به‌کارگیری میزان کلیِ توزیع فراوانی نقوش در کلّ سطح اثر است. لازم به ذکر است، بررسی و درصدگیری نقوش در تطبیق با هفت اثر منتخب مطالعاتی سنجش شده است.
عملکرد ساختارشناسی ترکیب‌بندی آثار نیز در محاسبه با هفت اثر صورت گرفته است.
جدول5. محاسبۀ انواع نقوش تزئینی نسبت به دیگر عناصر زینتی موجود (منبع: نگارندگان)
|
نوع عناصر بصری |
نقوش اسلیمی |
نقوش ختایی |
نقوش هندسی |
نشان‌ها (شمسه) |
خوشنویسی |
||||
|
درصد فراوانی نسبی |
38.8% |
22.4% |
3.4% |
8.1% |
27.3% |
||||
|
نوع ترکیب‌بندی و صفحه‌آرایی |
ترکیب3 کتیبه‌ای |
ترکیب 5کتیبه‌ای |
ترکیب 6کتیبه‌ای |
ترکیب 3کتیبه‌ای بازوبندی |
سرلوح مزدوج |
سرلوح مفرد |
سرولح مزدوج تاج‌دار |
صفحات آغازین تزئینی |
صفحه متن |
|
درصد فراوانی نسبی |
6. 68% |
4. 10% |
6. 10% |
4. 10% |
4. 50% |
7. 20% |
1. 10% |
4. 10% |
4. 8% |
جدول6. میزان تراکم نسبی نقوش مورد واکاوی در تذهیب‌های قرآنی تیموری موزۀ آستان قدس رضوی (منبع: نگارندگان)
|
انواع نقوش |
دسته‌بندی نوع نقش |
درصد فراوانی مربوط به دسته‌بندی نوع نقش |
توزیع فراوانی نقوش |
|
نقوش اسلیمی |
اسلیمی توپر |
8. 29% |
8. 38% |
|
اسلیمی توخالی |
3. 3% |
||
|
اسلیمی ماری |
7. 5% |
||
|
نقوش ختایی |
گل 3پر |
2. 3% |
4. 22% |
|
گل 4پر (پروانه‌ای) |
4. 1% |
||
|
گل 5پر |
8. 6% |
||
|
گل شاه‌عباسی |
2. 2% |
||
|
گل غنچه‌ای |
7. 5% |
||
|
انواع برگ |
1. 3% |
||
|
نقوش هندسی |
گره‌های هندسی |
3. 2% |
4. 3% |
|
نقش هندسه ستاره‌ای |
1. 1% |
||
|
خوشنویسی |
ریحان |
2. 10% |
3. 27% |
|
نسخ |
5. 5% |
||
|
ثلث |
2. 3% |
||
|
محقق |
3. 6% |
||
|
کوفی تزئینی |
1. 2% |
چنانکه در جدول 5 قابل مشاهده است، در نمونه‌های بررسیشده، نقوش اسلیمی توپر، توخالی، ماری، نقوش ختایی از جمله، گل 3پر، 4پر (پروانه‌ای) و 5پر، انواع شاه‌عباسی، گل‌های ترکیبی، تزئینات بادامک، انواع برگ کنگره‌دار و گره‌های هندسی و گاهی ترکیب نقش هندسی در فضاسازی صفحه و تزئینات شرفه مشاهده شده است؛ بدینصورت که در بین نقوش نام برده، نقوش اسلیمی: 8. 38%، نقوش ختایی: 4. 22%، نقوش هندسی: 4. 3% و عنصر خوشنویسی و نوشتار 3. 27% را به خود اختصاص داده‌اند. اما از بین نقوش اسلیمی: 8. 29% نقوش اسلیمی توپر، 3. 3% اسلیمی توخالی و 7. 5% نقوش اسلیمی ماری و یا دهن اژدری استفاده شده است. در بین نقوش ختایی 2. 12% گل‌های گرد (3 و 4و 5 پر)، 2. 2% انواع گل شاه‌عباسی، تنوع برگ‌های کنگره‌ای 1. 3%، گره‌چینی 3. 2% و نقش‌های هندسی 1. 1% در آثار نقش‌آرایی شده است.
اما مهم‌ترین ویژگی نمونه‌های تیموری مورد مطالعه در این پژوهش نامتقارنبودن چنگ‌های اسلیمی است. همچنین طبق مطالعات انجامشده، 50 % از چنگ‌ها، از بیرون قاب اسلیمی و شاخه‌های آنها ایجاد شده‌اند. 40% از چنگ اسلیمی‌ها نیز در داخل قاب اسلیمی و یا داخل اسپیرال اسلیمی شکل می‌گیرند. در 10% از موارد، گره‌های تزئینی اسلیمی در لابه‌لای شاخه‌های اسلیمی نیز مشاهده شده است. ریزکاری، پرکاری، تنوع رنگ در نقوش اسلیمی و استفاده از نقوش ختایی در تذهیب قرآن‌های دورۀ تیموری موزۀ آستان قدس رضوی نمود بیشتری یافته است. غالب‌ترین رنگ در قرآن‌های مذهِّب مورد مطالعه لاجورد و طلا بوده است. از مجموعه طیف رنگی، رنگ‌های لاجورد، طلا، سفید، مشکی، سرنج، زنگار، شنگرف، فیروزه‌ای، زرد، آبی روشن در تذهیب‌ها مورد استفاده قرار گرفته است.
نتیجه‌گیری
در بررسی‌های انجام شده از آثار منتخب موزۀ آستان قدس رضوی، آرایه‌هایی چون سرلوح (سرلوح مزدوج و مفرد)، صفحات افتتاح تزئینی، صفحات متن، سرسوره، نشان آیات، در آثار مذکور دیده شده است. ساختار تقسیم‌بندی صفحات قرآن‌های تیموری مورد بررسی به سه صورت تنظیم شده‌اند: در یک فضاسازی به‌صورت سهبخشی افقی و در فضاسازی دیگر 5 قسمتی افقی و در ترکیب دیگر 6 قسمتی یا همان 6 کتیبه‌ای افقی. لذا درمی‌یابیم، قطع نسخه‌ها در تقسیم‌بندی صفحه‌آرایی قرآن‌های مذهِّب تیموری نقش اساسی دارد؛ بدین صورت قطع آثار تعیینکنندۀ تقسیم‌بندی و آرایش صفحات است، بهطوریکه هر چقدر کاغذ کشیده‌تر و باریک‌تر و به صورت عمودی ساخته شود، تعداد سطور برای کتابت طبیعتاً بیشتر خواهد بود. لذا در برخی مواقع برای تنظیم تناسبات متعادل در صفحه بهخصوص صفحات سرلوح افتتاح، از ترکیب‌های 5کتیبه‌ای و یا 6کتیبه‌ای بهره می‌گیرند. از طرفی، برای خارجشدن کتیبه‌ها از یکنواختی افقی، در سرلوح‌های افتتاح با 2ستون عمودی و در فضای متن قرآن‌ها با 4 ستون در اطراف کتیبه‌های متن به استحکام و تعادل بصری ساختار صفحه‌آرایی تذهیب‌ها دوچندان می‌افزایند. زمانی‌که قطع کاغذ جمع‌تر و به اصطلاح خشتی بوده، صفحه‌آرایی سرلوح‌های افتتاح قرآن‌ها در سه بخش طراحی می‌شوند و فضای متناسب با تزئینات و سرسوره در یک تعادل بصری خوشایند قرار می‌گیرد.
در واکاوی‌های صورتگرفته تناسبات یک اصل مهم در ترکیب یک اثر هنری است. در این آثار تناسبات به‌صورت متعادل و اغلب به‌صورت قرینه و ریتم‌دار هستند. بهبیاندیگر، سازماندهی عناصر بصری و تجسّمی و روابط وحدت‌بخش و یکپارچه بین عناصر تزئینی و نوشتاری در این آثار بهوضوح قابل مشاهده است و ویژگی‌هایی همچون کنتراست تیرگی و روشنی، برجستگی و فرورفتگی، انواع فضای مثبت و منفی، چنان متعادل ترسیم و آراسته شده‌اند که القاکنندۀ آرامش، سکون و ایستایی در تصویر شده‌اند.
[1]. این دعا در آخر نسخه‌های قرآنی می‌آید که بهشکرانۀ پایان رساندن قرائت قرآن بهره می‌برند، یا دعای مخصوص اختتام قرآن در آن ذکر می‌شود. این قسمت از قرآن دارای خطی خوش و تذهیب‌های مجلل و پرکار و مزیّن است. (جیمز، 1381: 12)
[2]. فالنامه نیز رساله‌ای است در شرح ارزش حروف عربی و گاهی در باب چگونگی پیشگویی آینده با استفاده از حروف عربی است. (همان: 12)
)