نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 گروه علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه زابل، زابل، ایران.
2 استادیار، گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Purpose: When some information is missed or unintentional mistakes are happened in a published paper, the authors or the editors would write an erratum to correct and make the information reliable. The current research investigates corrections to the papers published in library & in information science (LIS) journals during 2006-2015.
Methodology: The current study was an applied research conducted through a descriptive and correlational survey method using scientometric indicators. The sample of the study comprised of 212 erratums published in 47 Web of Science-indexed LIS journals.
Results: Findings of the study revealed that during the time span of this research, 4.51 corrections were published in LIS journals on average. Studied journals were found to have the correction rate of %0.69. The mean time from publication of the article to the corresponding erratum was 8.7 months. The results also showed that the highest share of errors in LIS journals were occurred in authors’ information (%27.03), followed by references (%14.16), tables (%12.45), figures (%6.87) and introduction (%6.44), respectively. Moreover, the results of running a series of Spearman’s Rank Correlation tests revealed no statistically significant relationship between the journals’ impact factors and their correction rates.
Conclusion: Correcting the unintentional mistakes in scholarly articles is an ethical responsibility of researchers. Academic journals should be careful to the process of peer-review and establish clear correction policies.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
امروزه نشریات تخصصی نقش مهمی در برقراری ارتباطات علمی[1] ایفا می‌کنند. معمولا مهم‌ترین و جدی‌ترین یافته‌های پژوهشی در تمامی حوزه‌های دانش بشری در نشریات تخصصی منتشر شده و در معرض دید و استفادۀ جامعه علمی قرار می‌گیرد. نشریات علمی از فرایند همتراخوانی[2] برای کنترل کیفیت مقاله‌ها استفاده می‌کنند. به باور «دسیلوا و ونس»[3] (2017) فرایند همتراخوانی بخش جدایی‌ناپذیری از نظام ارتباطات علمی جهت حفظ اطمینان از صحت گزارش‌های پژوهشی به‌شمار می‌رود و تاکنون فرایند دیگری به‌عنوان جایگزین به جای آن پیشنهاد نشده است. با وجود این، اگرچه فرایند همتراخوانی، مکانیسمی جهت کنترل کیفیت مقاله‌های منتشرشده در مجله‌های علمی را فراهم می‌کند، هنوز به‌طور کامل نمی‌تواند کیفیت انتشارات را کنترل کند (هی[4]، 2013). فراتر از فرایند همتراخوانی، دقت عمل نویسندگان در نگارش و انتشار آثار علمی امری ضروری و مسئولیت صحت محتوای مقاله‌ها بر عهدۀ نویسندگان است. اگرچه مقاله‌های ارسال‌شده به مجله‌های علمی فرایند داوری را پشت سر گذاشته و چندین بار از سوی نویسندگان، داوران، سردبیر و ویراستاران مطالعه و بازبینی می‌شوند، باز هم امکان بروز خطای نگارشی، چاپی و یا انواع دیگر اشتباهات در مقاله‌های علمی وجود دارد. انتشار اطلاعات نادرست در قالب مقاله‌های علمی نه‌تنها سبب ایجاد انحراف در علم و فعالیت‌های پژوهشی آتی می‌شود، بلکه در بعضی از حوزه‌ها مانند علوم پزشکی حتی ممکن است مخاطراتی را برای سلامت افراد جامعه نیز در پی داشته باشد (تامسن و رسنیک[5]، 1995). به‌طور مرسوم و مطابق با اصول اخلاق نشر، در صورتی که اشتباهات موجود در مقاله‌های علمی مواردی بسیار مهم و تأثیرگذار باشد و یا برای جامعه علمی محرز گردد که نوعی اشتباه عمدی[6] یا سوءِ رفتار پژوهشی[7] در نگارش و انتشار مدرک رخ داده است، مقاله مذکور از سوی ناشر یا هیئت تحریریه نشریه سلب اعتبار[8] شده و این مسئله به اطلاع جامعه علمی خواهد رسید. اما اگر اشتباهات موجود در مقاله‌ها جزئی بوده و نیاز به ارائه شواهد و توضیحات بیشتری برای تببین درست مطالب و برطرف‌کردن اشتباه وجود داشته باشد، اصلاحیه‌ای[9] از سوی نویسندگان یا سردبیر نوشته و در مجله مذکور منتشر می‌شود. به بیان دیگر، هنگامی که اطلاعاتی از مقاله‌ای که قبلاً منتشر شده است ناقص بوده و یا اشتباه غیرعمدی[10] در آن وجود داشته باشد، داده‌های مفقود[11] یا تصحیحات از طریق اصلاحیه منتشر می‌شوند تا اطلاعات موجود در پژوهش را قابل اطمینان سازند (سکارلات[12]، 2017). به‌طور کلی، اشتباهات رخ‌داده در مقاله‌های علمی شامل دو دسته اشتباه محتوایی[13] و صفحه‌آرایی[14] است (هاستین[15]، 2012). همچنین «سابین»[16] (1985) اشتباهات موجود در مقاله‌های علمی را به پنج دسته تقسیم می‌کند که شامل اشتباهات نگارشی[17]، اشتباه در نگارش یا از قلم افتادن اسامی و وابستگی سازمانی نویسندگان[18]، اشتباهات استنادی[19]، اشتباهات جزئی[20] (مانند اعداد جدول‌ها و نمودارها) و اشتباهات کلی[21] (مانند روش‌شناسی و یافته‌های نادرست) می‌شوند. اصلاحیهها معمولا در مجله‌های مختلف تحت عنوان‌هایی مانند Errata, Correction، Corrigendum، Corrigenda، Erratum، Amendment ، Addendum منتشر می‌شوند. این دیدگاه کلی وجود دارد که مجله‌های دارای اصلاحیه کمتر، از فرایند داوری و انتشار دقیق‌تری برخوردارند. یک نمونه از اصلاحیه در تصویر 1 قابل مشاهده است.
تصویر 1. نمونه‌ای از اصلاحیه منتشر شده در یکی از مجلات حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی
انتشار اصلاحیه برای اطلاع خوانندگان دربارۀ خطا یا خطاهای موجود در مقاله مهم است. از این رو، انتشار اصلاحیه با ارائه‌ای صحیح و شفاف از وقوع اشتباه در مقاله باید در اسرع وقت به‌وسیله نویسندگان، سردبیران و ناشران مجلات انجام و دسترسی رایگان به آن برای خوانندگان فراهم شود (پاورزنک[22]، 2003). ناشران بین‌المللی خط‌مشی‌هایی را در این خصوص در وبگاه خود قرار داده‌اند. کمیته اخلاق نشر[23] نیز دستورالعمل‌هایی برای تصحیح یا سلب اعتبار مقاله‌ها برای سردبیران و ناشران منتشر نموده است. انتشار اصلاحیه یک وظیفه اخلاقی است و قواعد و تعاریفی در این زمینه به‌صورت نظری و مکتوب وجود دارد، هر چند در بسیاری موارد ایرادهای موجود در مقاله‌ها هیچ‌گاه تصحیح نمی‌شوند (تیکسیرا داسیلوا[24]، 2016). در موارد زیادی نویسندگان مقاله باوجود آگاهی از اشتباهات موجود، از انتشار اصلاحیه رسمی خودداری می‌کنند. نگرانی از کاهش استنادهای دریافتی مقاله و یا ازبین‌رفتن اعتماد جامعۀ علمی نسبت به کیفیت و صحت بروندادهای پژوهشی آنها می‌تواند دلایلی بر این امر باشد (تامسن و رسنیک، 1995). همچنین وجود فاصلۀ زمانی میان مقاله اصلی و اصلاحیه این سؤال را ایجاد می‌کند که آیا انتشار اصلاحیه می‌تواند در تصحیح خطای به‌وقوع پیوسته در نسخۀ اصلی مقاله مفید باشد و آیا اصلاحیه مقاله‌ها از سوی خوانندگان مورد توجه قرار می‌گیرد؟
مطالعه ابعاد مختلف اصلاحیه مقاله‌های علمی مورد توجه برخی پژوهشگران بوده است. به‌طور نمونه، «فریمن و اسپیورلک»[25] (1986) ضمن بررسی اشتباهات در مجله‌های حوزه علوم پزشکی دریافتند که درصد بالایی از اصلاحیهها در مجله‌های مورد بررسی مربوط به اشتباهات تایپی و نگارش اشتباهِ نامِ نویسندگان بوده است. «تامسن و رسنیک» (1995) به‌منظور بررسی تأثیر اصلاحیه در پیشگیری از انتشار خطا در پژوهش‌های حوزه فیزیک، تاریخچه استنادی 17 مقالۀ دارای اصلاحیه را بررسی کردند. یافته‌های پژوهش نشان داد انتشار اصلاحیهها تأثیر آماری معناداری بر کاهش استنادهای دریافتی مقاله‌های مورد نظر نداشته است. «پاورزنک» (2003) در پژوهشی وجود پیوند یا لینک میان نسخۀ الکترونیکی مقالۀ اصلی و اصلاحیه آن (و برعکس) را در مجله‌های الکترونیکی حوزۀ علوم طبیعی مورد مطالعه قرار داد. یافته‌های پژوهش نشان داد در 17 مورد از 43 مجله مورد بررسی، هیچ‌گونه پیوندی میان مقالۀ اصلی و اصلاحیه آن برقرار نشده که این مسئله می‌تواند در استفاده مؤثر خوانندگان از اصلاحیهها مشکلاتی ایجاد کند. نتایج پژوهش «رویل و واگ»[26] (2004) درخصوص اصلاحیه مقاله‌های منتشرشده در چهار مجلۀ علوم پزشکی طی سال‌های 1995 تا 2001 نشان داد مجله‌های مذکور از سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌های منتشرشده در مجله معادل 6/5% تا 4/8% برخوردار بوده‌اند. همچنین «نی‌یل[27] و همکاران» (2007) در پژوهشی مقاله‌های حوزه علوم پزشکی را که طی سال‌های 1993 تا 2001 از سوی وزارت بهداشت و خدمات انسانی ایالات متحده[28] به‌عنوان مقاله‌های دارای سوءِرفتار پژوهشی معرفی شده‌اند. بررسی کردند. یافته‌های پژوهش نشان داد از مجموع 102 مقاله دارای سوءِرفتار پژوهشی، تنها در 85 مورد نویسندگان اصلاحیه‌ای دربارۀ اشتباهات موجود در مقاله منتشر کرده‌اند و در 47 مورد نیز، مقاله از سوی ناشر سلب اعتبار شده است. نتایج این پژوهش بیانگر این بود که باوجود اطلاع‌رسانی درخصوص وقوع سوءِ رفتار پژوهشی در این مقاله‌ها، برخی از آنها همچنان از سوی پژوهشگران دیگر مورد استفاده و استناد قرار می‌گرفتند. «مولکاوسکی، ویکرز و تنگ»[29] (2011) به‌منظور بررسی خطاهای منتشرشده در مجله‌ها با ضریب تأثیر بالای حوزۀ سرطان‌شناسی[30]، ده مجله مهم این حوزه را مطالعه کردند. نتایج نشان داد از190 اصلاحیه منتشرشده در این مجله‌ها، تعداد26 مورد (7/13 %) درخصوص ایرادها و خطاهای مهم بوده است. همچنین سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کلّ مقاله‌ها در مجله‌های بررسی‌شده به‌طور متوسط حدود 4% بوده است. این پژوهشگران مدت زمان میان انتشار مقاله اصلی و انتشار اصلاحیه در مجله‌های سرطان‌شناسی مورد بررسی را به‌طور میانگین معادل 3/8 ماه برای خطاهای کلی و 5/3 ماه برای خطاهای جزئی گزارش کرده‌اند. مرور پژوهش‌های مذکور نشان‌دهندۀ حساسیت زیاد و به‌جای جامعه علمی به صحت و درستی بروندادهای پژوهشی منتشرشده در مجله‌های علمی است. از آنجاکه پژوهش مشابهی در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی از سوی نویسندگان مشاهده نگردید، مطالعۀ این مسئله در دستور کار قرار گرفت.
با آگاهی از اینکه بروز اشتباه در مقاله‌های علمی اجتناب‌ناپذیر است، پژوهش حاضر درصدد بررسی میزان خطای به‌وقوع‌پیوسته در ادبیات حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی از طریق مطالعه اصلاحیه‌های منتشرشده است. با توجه به اهمیت زیاد مطالعۀ اصلاحیه‌های مقاله‌های علمی به‌عنوان یکی از شاخص‌های ارزیابی کیفی مجله‌ها و تأثیر آن بر توسعۀ علم و ارتقای عملکرد پژوهشی نویسندگان و مسئولان مجله‌های علمی، از آنجاکه مطالعه‌ای در زمینۀ اصلاحیه‌های مجله‌های حوزۀ کتابداری و اطلاع‌رسانی در داخل و خارج از کشور از سوی نویسندگان مشاهده نشد، پژوهش حاضر تلاش دارد تا با بررسی اصلاحیه‌های مجله‌های این حوزه، اطلاعات مفیدی را در این خصوص در اختیار جامعه علمی به‌ویژه نویسندگان و مسئولان مجله‌های علمی و سیاست‌گذاران امور پژوهشی قرار دهد. اهدافی که پژوهش حاضر به دنبال تحقق آن است، عبارتند از:
مطالعه فراوانی اصلاحیه مقاله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌های منتشر شده در مجله‌های این حوزه؛
تعیین فاصله زمانی میان انتشار اصل و اصلاحیه مقاله در مجله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی؛
تعیین محل وقوع خطا در مقاله‌های دارای اصلاحیه در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی؛ و مطالعه همبستگی میان ضریب تأثیر و سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌ها در مجله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی.
روش‌شناسی
پژوهش حاضر از نظر هدف نوعی مطالعه کاربردی است و با رویکرد توصیفی _ همبستگی و استفاده از شاخص‌های علم‌سنجی، انجام شده است. جامعۀ پژوهش شامل اصلاحیه مقاله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی نمایه‌شده در پایگاه وبآوساینس[31] در یک بازۀ زمانی ده‌ساله طی سال‌های 2006 تا 2015 است. جستجو در دسامبر 2016 صورت گرفت و پس از انتخاب حوزه موضوعی کتابداری و اطلاع‌رسانی [32]، تنها مدارکی که در فیلد نوع مدرک[33] با عنوان اصلاحیه[34] نمایه شده‌اند، بازیابی و اطلاعات کتاب‌شناختی آنها در قالب فایل اکسل ذخیره‌سازی شد. در این مرحله 367 اصلاحیه مربوط به 50 مجله کتابداری و اطلاع‌رسانی استخراج گردید. از آنجاکه جهت تحقق هدف سوم پژوهش، متن اصلاحیهها باید بررسی و محل وقوع خطا مشخص می‌شد، متن کامل اصلاحیهها در پایگاه اطلاعاتی ناشر و همچنین وب‌سایت مجله‌ها جستجو گردید. درخصوص سه مجلۀ Econtent، Scientist و Library Journal که در مجموع 155 مورد اصلاحیه منتشر کرده‌اند، متن کامل اصلاحیه‌های این سه مجله در هیچ‌یک از پایگاه‌های اطلاعاتی و حتی در وب‌سایت خود مجله‌ها نیز قرار نداشت. از این‌رو، تعداد 155 اصلاحیه مذکور از نمونۀ پژوهش حذف و سایر 212 اصلاحیه متعلق به 47 مجله کتابداری و اطلاع‌رسانی مطالعه گردید. در خصوص هدف اول پژوهش، برای بررسی سهم اصلاحیهها به کلّ مدارک منتشرشدۀ هر مجله در بازۀ زمانی ده‌سالۀ مورد بررسی، از شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کلّ مقاله‌ها [35] یا میزان خطا[36] (مولکاوسکی، ویکرز و تنگ ، 2011) استفاده شد. همچنین درخصوص هدف چهارم پژوهش، داده‌های مربوط به میانگین ضریب تأثیر[37] مجله‌ها در سال‌هایی که دارای اصلاحیه بوده‌اند، از طریق پایگاه گزارش استنادی نشریات[38] گردآوری شد. به‌طورکلی، برای تحلیل نتایج از آزمون‌های آمار توصیفی و استنباطی و نرم‌افزار اس.پی.اس.اس[39] نسخه 18 استفاده شد. همچنین نتایج آزمون شاپیرو- ویلک[40] از لحاظ آماری در سطح معنادار قرار داشت که نشان‌دهندۀ توزیع غیرنرمال[41] مقادیر دو متغیر میانگین ضریب تأثیر مجله‌ها و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کلّ مقاله‌های آنها بود. از این‌رو، برای پاسخگویی به چهارمین پرسش پژوهش، از آزمون ناپارامتری همبستگی رتبه‌ای اسپیرمن[42] استفاده شد.
یافته‌ها
فراوانی اصلاحیه مقاله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌های منتشر شده در مجله‌های این حوزه
یافته‌های پژوهش نشان داد در مجموع 212 مقاله منتشرشده در 47 مجله کتابداری و اطلاع‌رسانی طی سال‌های 2006 تا 2015 دارای اصلاحیه بوده‌اند. به بیان دیگر، در هر یک از مجله‌های مذکور، تعداد 51/4 مورد اصلاحیه منتشر شده است. بیشترین تعداد اصلاحیه به‌ترتیب مربوط به مجله‌های Journal of the American Medical Informatics Association (25)، Journal of The Association for Information Science & Technology (18) و Journal of the Medical Library Association بوده است. با در نظر گرفتن تعداد کلّ مقاله‌های منتشرشده در هر مجله طی بازه زمانی 10 سالۀ مورد بررسی، شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌ها برای هر مجله محاسبه گردید. نتایج نشان داد مجله‌های Restaurator (73/2)، Information & Organization (83/1) و Journal of the Medical Library Association (72/1) از بالاترین سهم اصلاحیه ها برخوردار بوده‌اند. پایین‌ترین شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌ها به مجله Electronic Library با شاخص معادل 1/0 درصد تعلق داشت که از مجموع 975 مقاله منتشر شده در این مجله، تنها یک مدرک دارای اصلاحیه بوده است. به‌طور کلی، مجله‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی دارای شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کلّ مقاله‌ها معادل 69/0 درصد بوده‌اند (جدول1). همچنین روند انتشار اصلاحیهها در تصویر2 قابل مشاهده است که نشان می‌دهد بیشترین تعداد اصلاحیه مربوط به سال2008 با 26 مورد و کمترین تعداد اصلاحیه مربوط به سال‌های2006 و 2014 با 17 مورد بوده‌است (تصویر1).
جدول 1. فراوانی اصلاحیه و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌ها در مجله‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی
|
سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌ها (%) |
تعداد مقالات |
فراوانی اصلاحیه |
مجله |
رتبه |
|
56/1 |
1604 |
25 |
Journal of the American Medical Informatics Association |
1 |
|
1 |
1798 |
18 |
Journal of The Association for Information Science & Technology |
2 |
|
72/1 |
872 |
15 |
Journal of the Medical Library Association |
3 |
|
47/0 |
2327 |
11 |
Scientometrics |
4 |
|
88/0 |
1139 |
10 |
Journal of Health Communication |
5 |
|
74/0 |
1213 |
9 |
Journal of Academic Librarianship |
6 |
|
8/0 |
1000 |
8 |
International Journal of Geographical Information Science |
7 |
|
95/0 |
734 |
7 |
College & Research Libraries |
8 |
|
48/1 |
405 |
6 |
Library Resources & Technical Services |
9 |
|
3/1 |
461 |
6 |
Portal-Libraries & the Academy |
10 |
|
17/1 |
512 |
6 |
Serials Review |
11 |
|
97/0 |
516 |
5 |
European Journal of Information Systems |
12 |
|
03/1 |
483 |
5 |
Health Information & Libraries Journal |
13 |
|
82/0 |
608 |
5 |
Information & Management |
14 |
|
57/0 |
875 |
5 |
Information Processing & Management |
15 |
|
94/0 |
531 |
5 |
Journal of Information Science |
16 |
|
73/2 |
183 |
5 |
Restaurator |
17 |
|
67/0 |
594 |
4 |
Journal of Informetrics |
18 |
|
28/0 |
1435 |
4 |
Qualitative Health Research |
19 |
|
25/0 |
1574 |
4 |
Reference & User Services Quarterly |
20 |
|
41/0 |
725 |
3 |
Government Information Quarterly |
21 |
|
66/0 |
453 |
3 |
Information Systems Research |
22 |
|
44/0 |
677 |
3 |
Law Library Journal |
23 |
|
66/0 |
455 |
3 |
Library & Information Science Research |
24 |
|
19/1 |
251 |
3 |
Library Collections, Acquisitions & Technical Services |
25 |
|
1/1 |
272 |
3 |
Libri |
26 |
|
5/0 |
400 |
2 |
Australian Academic & Research Libraries |
27 |
|
25/0 |
806 |
2 |
Australian Library Journal |
28 |
|
83/1 |
109 |
2 |
Information & Organization |
29 |
|
94/0 |
212 |
2 |
Information Technology & Management |
30 |
|
13/1 |
177 |
2 |
Information Technology for Development |
31 |
|
26/0 |
777 |
2 |
International Journal of Information Management |
32 |
|
63/0 |
319 |
2 |
Journal Of Information Technology |
33 |
|
44/0 |
450 |
2 |
Library Quarterly |
34 |
|
6/0 |
335 |
2 |
Research Evaluation |
35 |
|
26/0 |
756 |
2 |
Telecommunications Policy |
36 |
|
1/0 |
975 |
1 |
Electronic Library |
37 |
|
14/1 |
88 |
1 |
Information & Culture |
38 |
|
37/0 |
271 |
1 |
Information Systems Journal |
39 |
|
42/0 |
237 |
1 |
International Journal of Computer-Supported Collaborative Learning |
40 |
|
23/0 |
435 |
1 |
Journal of Computer-Mediated Communication |
41 |
|
59/0 |
168 |
1 |
Journal of Global Information Technology Management |
42 |
|
23/0 |
437 |
1 |
Journal of Knowledge Management |
43 |
|
43/0 |
231 |
1 |
Journal of Strategic Information Systems |
44 |
|
19/0 |
534 |
1 |
Learned Publishing |
45 |
|
1/0 |
961 |
1 |
Online Information Review |
46 |
|
23/0 |
429 |
1 |
Social Science Computer Review |
47 |
تصویر 2. روند انتشار اصلاحیه مقاله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی طی سال‌های 2006 تا 2015
فاصله زمانی میان انتشار اصل و اصلاحیه مقاله در مجله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی
در ادامه، فاصله زمانی میان انتشار اصل مقاله‌ها و اصلاحیه آنها برای تمامی 212 مقالۀ دارای اصلاحیه منتشرشده در مجله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی محاسبه و به تفکیک مجله‌ها در جدول2 ارائه شده است. بر این اساس، می‌توان بیان نمود که بیشترین فاصلۀ زمانی مربوط به انتشار اصلاحیه به مجله Journal of The Association for Information Science & Technology تعلق داشته است که اصلاحیه‌های 18 مقاله این مجله، به طور متوسط 68 ماه پس از انتشار مقاله اصلی چاپ شده‌اند. در سوی مقابل، سریع‌ترین زمان انتشار اصلاحیه مربوط به دو مورد از مقاله‌های مجلهInformation Technology & Management بوده که اصلاحیه‌های آنها به‌طور متوسط یک ماه پس از انتشار مقالۀ اصلی، بر روی وب‌سایت مجله قرار گرفته است. با در نظر گرفتن تمامی 212 اصلاحیۀ منتشرشده در 47 مجله، میانگین فاصلۀ زمانی معادل 7/8 ماه برای انتشار اصلاحیهها به‌دست می‌آید (جدول2).
جدول 2. میانگین زمان انتشار اصلاحیه‌های مجله‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی بر اساس ماه
|
میانگین زمان انتشار اصلاحیهها |
مجله |
رتبه |
|
68 |
Journal of The Association for Information Science & Technology |
1 |
|
54 |
Information Systems Journal |
2 |
|
33 |
Research Evaluation |
3 |
|
2/23 |
Journal of the Medical Library Association |
4 |
|
6/21 |
Journal of Health Communication |
5 |
|
5/16 |
Journal of Informetrics |
6 |
|
15 |
Journal of Strategic Information Systems |
7 |
|
12 |
Health Information & Libraries Journal |
8 |
|
84/11 |
Journal of the American Medical Informatics Association |
9 |
|
5/9 |
Serials Review |
10 |
|
2/9 |
Information Processing & Management |
11 |
|
7 |
Library Collections, Acquisitions & Technical Services |
12 |
|
75/6 |
Reference & User Services Quarterly |
13 |
|
6 |
Electronic Library |
14 |
|
6 |
Journal of Computer-Mediated Communication |
15 |
|
6 |
Qualitative Health Research |
16 |
|
18/5 |
Scientometrics |
17 |
|
5 |
Library & Information Science Research |
18 |
|
5 |
Libri |
19 |
|
5/4 |
Australian Academic & Research Libraries |
20 |
|
5/4 |
Journal Of Information Technology |
21 |
|
4/4 |
Information & Management |
22 |
|
28/4 |
College & Research Libraries |
23 |
|
4 |
Government Information Quarterly |
24 |
|
4 |
International Journal of Information Management |
24 |
|
4 |
Portal-Libraries & the Academy |
24 |
|
4 |
Telecommunications Policy |
24 |
|
55/3 |
Journal of Academic Librarianship |
28 |
|
5/3 |
Library Resources & Technical Services |
29 |
|
2/3 |
European Journal of Information Systems |
30 |
|
2/3 |
Journal of Information Science |
30 |
|
3 |
Information & Culture |
32 |
|
3 |
Information & Organization |
32 |
|
3 |
Information Technology for Development |
32 |
|
3 |
International Journal of Computer-Supported Collaborative Learning |
32 |
|
3 |
Journal of Global Information Technology Management |
32 |
|
3 |
Law Library Journal |
32 |
|
3 |
Learned Publishing |
32 |
|
3 |
Library Quarterly |
32 |
|
3 |
Online Information Review |
32 |
|
3 |
Restaurator |
32 |
|
37/2 |
International Journal of Geographical Information Science |
42 |
|
2 |
Information Systems Research |
43 |
|
2 |
Journal of Knowledge Management |
43 |
|
2 |
Social Science Computer Review |
43 |
|
5/1 |
Australian Library Journal |
46 |
|
1 |
Information Technology & Management |
47 |
محل وقوع خطا در مقاله‌های دارای اصلاحیه در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی
جهت مطالعه محل وقوع اشتباه در مقاله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی ، متن اصلاحیهها توسط دو پژوهشگر به صورت جداگانه مطالعه و تطبیق داده و محل بروز اشتباه تعیین شد. چنان‌که در جدول3 قابل مشاهده است، بیشترین میزان خطا به‌ترتیب در بخش اطلاعات نویسندگان (63 مورد)، منابع و مآخذ (33 مورد)، جدول‌ها (29 مورد)، نمودارها (16 مورد) و مقدمه (15 مورد) رخ داده است. دلیل اینکه مجموع خطاهای مذکور در جدول3 (233 مورد)، از تعداد مقاله‌های دارای اصلاحیه مورد بررسی در این پژوهش (212 مقاله) بیشتر است، این است که برخی مقاله‌ها دارای بیش از یک خطا بوده‌اند. در ده مورد، اشتباهات به‌وقوع‌پیوسته در مقاله‌ها قابل قرار گرفتن در دسته‌های دیگر نبوده و با عنوان‌های دیگر نام‌گذاری گردید. خطاهایی مانند عدم استفاده از نماد بازرگانی[43] درخصوص محصولات خاص، خطا در نگارش شابک کتاب یا اصلاحیه نوشته درگذشت، از این قبیل موارد است.
جدول 3. محل وقوع اشتباه در مقاله‌های دارای اصلاحیه کتابداری و اطلاع‌رسانی
|
فراوانی (درصد) |
محل اشتباه |
رتبه |
|
63 (03/27) |
اطلاعات نویسندگان |
1 |
|
33 (16/14) |
منابع |
2 |
|
29 (45/12) |
جداول |
3 |
|
16 (87/6) |
نمودارها |
4 |
|
15 (44/6) |
مقدمه |
5 |
|
13 (58/5) |
روش شناسی |
6 |
|
13 (58/5) |
تشکر و قدردانی |
7 |
|
8 (43/3) |
نتایج و یافته‌ها |
10 |
|
7 (3) |
عنوان |
8 |
|
7 (3) |
چکیده |
9 |
|
7 (3) |
بحث و نتیجه‌گیری |
11 |
|
4 (72/1) |
نشانگر شیء دیجیتال |
12 |
|
3 (29/1) |
اصلاحیه سرمقاله |
13 |
|
3 (29/1) |
یادداشت و پانویس |
14 |
|
1 (43/0) |
شماره صفحه |
15 |
|
1 (43/0) |
گزارش کنفرانس |
16 |
|
10 (3/4) |
موارد دیگر |
17 |
|
233 (100) |
کل |
- |
همبستگی میان ضریب تأثیر و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌ها در مجله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی
پرسش چهارم پژوهش درصدد پاسخگویی به این سؤال است که آیا رابطه آماری معناداری میان کیفیت مجله‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی بر اساس شاخص ضریب تأثیر و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کلّ مقاله‌های منتشرشده در این مجله‌ها وجود دارد؟ به بیان دیگر، آیا در مجله‌های باکیفیت‌تر، میزان خطای کمتری رخ می‌دهد و این مجله‌ها از سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه کمتری به نسبت کل مقاله‌های منتشر شده برخوردار هستند؟ بر این اساس، همبستگی میان میانگین ضریب تأثیر47 مجلۀ دارای اصلاحیه و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌های این مجله‌ها مطالعه شد. در این راستا، ضریب تأثیر مجله در تمامی سال‌هایی که دارای اصلاحیه بوده از پایگاه گزارش استنادی نشریات استخراج و میانگین آن به‌عنوان ضریب تأثیر کلّی مجله بررسی شد. نتایج آزمون همبستگی اسپیرمن نشان داد رابطۀ آماری منفی و ضعیفی میان کیفیت مجله‌ها بر اساس شاخص میانگین ضریب تأثیر و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌های منتشرشده در آنها وجود دارد، هرچند این رابطه از لحاظ آماری در سطح معناداری قرار ندارد (232/0=sig، 178/0-=p). به بیان دیگر، الزاماً تعداد اصلاحیه‌های منتشرشده در مجله‌های باکیفیت‌تر نسبت به مجله‌های دارای کیفیت پایین‌تر، در سطح کمتری قرار ندارد (جدول4).
جدول 4. همبستگی بین میانگین ضریب تأثیر مجله و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌ها
|
شاخص |
|
سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌ها |
|
میانگین ضریب تأثیر مجله |
ضریب همبستگی |
178/0- |
|
سطح معناداری |
232/0 |
|
|
تعداد نمونه |
47 |
نتیجه‌گیری
پژوهش حاضر با هدف مطالعه اصلاحیه مقاله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی منتشرشده در پایگاه «وبآوساینس» طی سال‌های 2006 تا 2015 میلادی انجام شد. در این راستا تعداد 212 اصلاحیۀ مربوط به 47 مجله این حوزه مطالعه و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کلّ مقاله‌ها، فاصلۀ زمانی میان انتشار اصلاحیه نسبت به مقالۀ اصلی، محلّ وقوع اشتباه در مقالۀ اصلی و رابطۀ میان کیفیت مجله‌ها و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کلّ مقاله‌ها مطالعه شد. یافته‌های پژوهش نشان داد در مجموع بازۀ زمانی ده‌ساله، به‌طور متوسط در هر مجله تعداد 51/4 مورد اصلاحیه منتشر شده و مجله‌های کتابداری و اطلاع‌رسانی از شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌ها معادل 69/0 درصد برخوردار بوده‌اند. این در حالی است که سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کلّ مقاله‌ها در مجله‌های حوزه فیزیک معادل 9/0درصد (هاستین، 2012) و در مجله‌های حوزه سرطان‌شناسی معادل 4% (مولکاوسکی، ویکرز و تنگ ، 2011) گزارش شده است. به عقیده «هاستین» (2012) میان حوزه‌های مختلف دانشی، هم در مورد تعداد خطاهای به‌وقوع‌پیوسته در مقاله‌ها و هم در زمینۀ میزان اصلاحیه‌های منتشرشده، تفاوت وجود دارد. حجم بروندادهای پژوهشی نیز از رشته‌ای به رشتۀ دیگر متفاوت است و هر چه تعداد مقاله‌های منتشرشده بیشتر باشد، احتمال بروز اشتباه نیز افزایش خواهد یافت و احتمالا اصلاحیه‌های بیشتری منتشر خواهد شد. از سوی دیگر، در برخی از حوزه‌های موضوعی مانند علوم پزشکی، به‌دلیل حساسیت بیشتر جامعۀ علمی، تأکید زیاد بر اصول اخلاق پژوهش و نشر و همچنین تأثیرهای منفی که انتشار اشتباه در بروندادهای پژوهشی به‌همراه خواهد داشت، اصلاحیه‌های بیشتری از سوی نویسندگان منتشر می‌شود. هرچند در مواردی ترس ازبین‌رفتن اعتماد جامعه علمی ممکن است سبب شود نویسندگان باوجود آگاهی از اشتباه در مقالۀ خود، از انتشار اصلاحیه خودداری کنند. نتایج مطالعه «مولکاوسکی، ویکرز و تنگ» (2011) نشان داد 59% پژوهشگران مورد مطالعه در حوزۀ سرطان‌شناسی بیان داشته‌اند در صورت آگاهی از بروز اشتباه بعد از انتشار مقاله، از انتشار اصلاحیه خودداری می‌کنند.
یافته‌های پژوهش نشان داد بیشترین تعداد اصلاحیه به مجله‌هایJournal of the American Medical Informatics Association با 25 مورد، Journal of The Association for Information Science & Technology با 18 مورد و Journal of the Medical Library Association با 15 مورد اختصاص داشته است. سه مجله فوق به‌ترتیب توسط انجمن انفورماتیک پزشکی آمریکا[44]، انجمن علوم و فناوری اطلاعات آمریکا[45] و انجمن کتابخانه‌های پزشکی آمریکا[46] منتشر می‌شوند و همگی دارای دستورالعمل‌های مدوّن مربوط به اخلاق پژوهش و نشر هستند. از سوی دیگر، بالاترین سهم مدارک دارای اصلاحیه به کلّ مدارک منتشرشده در مجله، در مجله‌های Restaurator (73/2)، Information & Organization (83/1) و Journal of the Medical Library Association (72/1) مشاهده شد. از آنجاکه سهم اصلاحیه‌های منتشرشده در هر مجله تا حدودی می‌تواند نشان‌دهندۀ دقت فرایند همتراخوانی آن مجله باشد، شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کل مقاله‌ها می‌تواند به‌عنوان شاخصی مهم در ارزیابی کیفی مجله‌های علمی، مورد توجه نویسندگان و مسئولان نشریات قرار گیرد (هاستین، 2012). با توجه به اینکه هر چه فاصله زمانی میان انتشار اصلاحیه و مقاله اصلی کوتاه‌تر باشد، اشتباهات موجود در مقاله کمتر مورد استفاده سایر پژوهشگران قرار گرفته و جامعه علمی زودتر از بروز این خطا آگاه می‌شوند، نتایج پژوهش نشان داد اصلاحیه مقاله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی به‌طور متوسط حدود 7/8 ماه پس از مقالۀ اصلی منتشر شده‌اند. بیشترین میانگین زمان اصلاحیه به مجلهJournal of The Association for Information Science & Technology با 68 ماه و کمترین میانگین زمان اصلاحیه به مجله Information Technology & Management با یک ماه تعلق داشت. نتایج پژوهش «مولکاوسکی، ویکرز و تنگ» (2011) در بررسی اصلاحیه‌های مجله‌های حوزه سرطان‌شناسی نشان داد میانگین زمان اصلاحیه دربارۀ اشکالات جزئی حدود 5/3 ماه و اشکالات کلی حدود 3/8 ماه بوده است.
یافته‌های پژوهش نشان داد بیشترین میزان خطا در مقاله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی به‌ترتیب در قسمت‌های اطلاعات نویسندگان (03/27 %)، منابع (16/14 %)، جدول‌ها (45/12 %)، نمودارها (87/6 %) و مقدمه (44/6 %) به‌وقوع پیوسته است. همچنین در پژوهش حاضر رابطۀ آماری معناداری میان کیفیت مجله بر اساس میانگین ضریب تأثیر و شاخص سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه به کلّ مقاله‌های مجله مشاهده نشد. به بیان دیگر، مجله‌های باکیفیت‌تر الزاماً از سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه کمتری به نسبت کل مقاله‌ها در مقایسه با مجله‌های دارای کیفیت پایین‌تر برخوردار نبوده‌اند. به‌طور کلی، هرچند انجام فرایند داوری به‌نحو دقیق می‌تواند از بروز بسیاری از خطاها در مقاله‌های علمی جلوگیری کند، با وجود این، بسیاری از اشتباهات ممکن است از سوی داور قابل تشخیص نباشد و یا حتی در فرایند صفحه‌آرایی و انتشار مقاله‌های علمی رخ دهد. از سوی دیگر، در مقایسه با مجله‌های بین‌المللی، در مجله‌های معتبر داخلی تعداد اصلاحیه‌های بسیار معدودتری منتشر می‌شوند و به‌نظر می‌رسد هنوز اهمیت برطرف‌کردن اشتباهات موجود در مقاله‌های علمی و همچنین جایگاه اصلاحیهها برای بسیاری از پژوهشگران کشور تبیین نشده است. مجله‌های کشور نیز باید سیاست‌های روشنی درخصوص نحوۀ انتشار اصلاحیه در وب‌سایت خود ارائه کنند و نسبت به این مسئله حساسیت و دقت بیشتری داشته باشند. همچنین در صورت انتشار اصلاحیه، باید پیوندی میان مقالۀ اصلی و اصلاحیه در وب‌سایت مجله‌ها ایجاد شود که خوانندگان مقالۀ اصلی بتوانند به‌سهولت به متن اصلاحیه نیز دسترسی داشته باشند. اطلاع‌رسانی به خوانندگان و مخاطبان مجله درخصوص انتشار اصلاحیه نیز می‌تواند در دستور کار مجله‌های علمی قرار گیرد.
پژوهش حاضر یکی از نخستین مطالعات انجام‌شده در کشور درخصوص نقش و جایگاه اصلاحیهها در نشریات علمی است و تلاش نمود تا تصویری از ویژگی‌های اصلاحیه‌های مقاله‌های حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی ارائه کند. تولید و توسعۀ دانش نیازمند احساس مسئولیت و تعهد جامعۀ علمی است. در این راستا، مسئولیت ناشران و مسئولان مجله‌های علمی به‌ویژه سردبیران در فرایند نشر علمی به‌ویژه فرایند همتراخوانی و اخذ تدابیر و ملزومات اساسی، بسیار خطیر است. بدیهی است، احساس مسئولیت و دقت عمل هر چه بیشتر نویسندگان و پژوهشگران در نگارش مقاله، این راه را هموارتر می‌کند. عدم سوگیری در مراحل مختلف نشر، مشخص‌نمودن خط‌مشی‌ها و سیاست‌ها مطابق با قواعد و استانداردهای بین‌المللی، انتشار به‌موقع اصلاحیه و اطلاع‌رسانی شفاف به خوانندگان دربارۀ خطا یا خطاهای موجود در مقاله به عنوان الزام اخلاقی، مورد توجه مسئولان مجله‌ها قرار داشته باشد. بدون تردید، پژوهش‌های آتی درخصوص زوایای گستردۀ موضوع می‌توانند سبب آگاهی هرچه‌بیشتر جامعۀ علمی درخصوص اهمیت انتشار اصلاحیهها باشد و یافته‌های پژوهش حاضر را تکمیل کند. بررسی و مقایسۀ اصلاحیه‌های مجله‌های سایر حوزه‌ها، تأثیر خطا در دریافت استناد، تأثیر اعضای هیئت تحریریه در کاهش سهم مقاله‌های دارای اصلاحیه و ارتقای کیفی مجله‌ها از جمله موضوعاتی است که می‌تواند در مطالعات آتی در دستور کار پژوهشگران قرار گیرد و زمینه را برای انجام مطالعات جامع‌تر در آینده فرآهم آورد. همچنین پژوهش‌های آتی می‌تواند اصلاحیه‌های منتشرشده در مجله‌های داخل کشور در حوزه‌های موضوعی مختلف را بررسی و مقایسه کند.
[1]. Scholarly Communications
[2]. Peer Review Process
[3]. De Silva & Vance
[4]. He
[5]. Thomsen & Resnik.
[6]. Intentional Errors
[7]. Research Misconduct
[8]. Article Retraction
[9]. Erratum
[10]. Unintentional Mistakes
[11]. Missing Data
[12]. Scarlat
[13]. Content-related Errors
[14]. Layout Errors
[15]. Haustein
[16]. Sabine
[17]. Typos
[18]. Misspelled or Forgotten Author Name or Affiliation
[19]. Citation Errors
[20]. Minor Errors
[21]. Major Errors
[22]. Poworoznek
[23]. Committee on Publication Ethics (COPE)
[24]. Teixeira da Silva
[25]. Freeman & Spurlock
[26]. Royle & Waugh
[27]. Neale
[28]. US Department of Health & Human Services (DHHS)
[29]. Molckovsky, Vickers & Tang
[30]. Oncology
[31]. Web of Science (WoS)
[32]. Information Science & Library Science
[33]. Document Type
[34]. Correction
[35]. Correction Rate
[36]. Error Rate
[37]. Mean Impact Factor
[38]. Journal Citation Reports (JCR)
[39]. Statistical Package for Social Sciences (SPSS)
[40]. Shapiro-Wilk
[41]. Non-normal Distribution
[42]. Spearman’s Rank Correlation Test
[43]. Trademark
[44]. American Medical Informatics Association
[45]. Association for Information Science & Technology
[46]. Medical Library Association
)