نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
«حسنزاده و فتّاحی» (1383) معتقدند «جریان اطلاعات فرایندی است که در طول آن، اطلاعات از یک منبعِ تولیدکننده به مصرفکننده منتقل میشود. در این جریان، عوامل زیادی دخیل است و خود به اجزای مختلفی تقسیم میشود. جریان اطلاعات میتواند در طیف وسیع و یا محدودی شکل بگیرد.»
در عصر حاضر که امکان دسترسی به اطلاعات در هر زمینهای به کمک شبکههای ارتباطی و اطلاعرسانی تسهیل شده است، نمیتوان با اتکا بر دانش موجود و داشتههای ذهنی، بهدرستی به انجام امور پرداخت (هیل[1]، 1381). استفاده از اطلاعات به عنوان یک منبع مهم و حیاتی در همة جنبهها و در همة جوامع، بهمنظور بهبود کیفیّت زندگی ضروری شده است. اطلاعات همچنین نقش مهمی را در زمینههای مختلف توسعه بازی میکند و در روند توسعه و شرایط انسان معاصر، تا حدّ زیادی در دسترسی به اطلاعات دقیق، مرتبط، مناسب و بهموقع بستگی دارد. طبق گفتههای صاحبنظران مختلف (بهعنوان مثال: بل[2]، 1986؛ بون[3]،1992؛ کمبل[4]، 1994؛ نیل[5] و استروجز[6]، 1998) نبود اطلاعات، تأثیر منفی بر روند توسعه دارد (جمالالدین و مزباحالاسلام[7]، 2012).
اطلاعات به خودی خود ارزش چندانی ندارد و نمیتواند مشکلات را حل کند بلکه فقط هنگامی که استفاده و بهطور مؤثر بهکار برده میشود، دارای قدرت است (جمالالدین و مزباحالاسلام، 2012). در این چارچوب، ماهیت اطلاعات شبیه مواد معدنی است، لذا هنگامی که توسط جامعه یا کشوری تولید شد، باید در اختیار بخشهای مختلف جامعه قرار گیرد تا برای تأثیرگذاری مناسب بر امور دیگر، مورد بهرهبرداری قرار گیرد (داورپناه و آرمیده، 1391).
برای آگاهی از کمّ و کیف استفاده از اطلاعات، شناسایی جریان اطلاعات (شیوههای تولید، توزیع و دسترسی به اطلاعات) در جامعه و شهری که در آن زندگی میکنیم، ضروری است. در یک نگاه کلی، در هر جامعه یا شهری دو نوع اطلاعات در جریان است. اطلاعاتی که در داخل شهر تولید، توزیع و کسب میشود (اطلاعات درونشهری) و اطلاعاتی که خارج از شهر تولید میشود، انتقال مییابد و در شهر به جریان میافتد (اطلاعات برونشهری). در دورانی که ارتباطات انسانی تابع شرایط فیزیکی شهر بود، جریان اطلاعات در شهر متکی به ساختارهای فیزیکی بود. با رواج فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی، ساختارهای فیزیکی در حال از دست دادن تسلط خود بر جریان اطلاعات در شهر هستند و ساختارهای شبکهای که از تواناییِ به جریان انداختن اطلاعات تولید شده در خارج از شهر برخوردارند، در حال دگرگونی فرهنگها، ساختارهای محلی و تحولات اجتماعی ـ اقتصادی هستند. اگرچه جامعة اطلاعاتی هنوز در کلانشهرها نیز در حال نوپایی است، امّا هستند شهرهای کوچکی که به دلایل متفاوت (از جمله واقع شدن در فاصلههای شهرهای بزرگ و پرتردد مانند شهرهای شمال ایران، وجود امکانات و تأسیساتی که افراد را از شهرهای دیگر به درون شهر میآورد) در مسیر جامعة اطلاعاتی گام برداشته و جریان اطلاعات خارج از شهری را به درون شهر تسهیل کرده و این امر به نوبة خود بر جریان اطلاعات درونزای شهری تأثیر گذاشته است. اینکه جریان اطلاعات در یک شهر بیشتر درونزا یا برونزا و یا ترکیبی از آن دوست، حاوی پیامی است که بر دانش ما از وضعیت حرکت شهر به سوی توسعة اجتماعی ـ اقتصادی شهر میافزاید. از شواهد تجربی و بررسیهای به عمل آمده چنین برمیآید که در شهر جغتای رفتارهای تولید، توزیع و کسب اطلاعات بیشتر سنّتی و مبتنی بر ارتباطهای بین فردی یا رودررو است که به لحاظ استفاده نکردن از اطلاعات و دانش جهانی، مطلوب به نظر نمیرسد. یکی از پرسشهایی که در چارچوب فعالیتهای پژوهشی رشتة علم اطلاعات و دانششناسی میتواند مطرح باشد، این است که آیا بخشی از دلایل این وضعیت نامناسب میتواند به کمیّت و کیفیت کانالها و ابزارهایی که جریانهای اطلاعاتی درونشهری و فراشهری به مدد آنها شکل میگیرد، نسبت داده شود؟ در همین راستا، در این پژوهش به شناسایی منابع و کانالهای اطلاعاتی مؤثر در جریان اطلاعاتی شهر جغتای پرداخته میشود تا مشخص شود در شهر جغتای کدام یک از دو گروه منابع و کانالهای اطلاعاتی (ارتباطات بینفردی و ارتباطات غیرفردی) بر دیگری غلبه دارد.
اهمیّت و ضرورت پژوهش
نقش تعیین کننده فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی در توسعة انسانی و اقتصادی، هم کشورهای توسعه یافته و هم کشورهای درحال توسعه را به سرمایهگذاریهای کلان برای برپایی و بهرهگیری تدریجی از زیرساختهای فنّاوریهای مدرن واداشته است. نمونة آشکار این نوع سرمایهگذاری، جهت دادن به سرمایههایی است که دستیابی به چشمانداز بیست مسالة ایران را که هدف آن رسیدن به جایگاه اول تولید علم و فنّاوری و رشد اقتصادی در منطقه است، میسّر میسازد. چون برای رسیدن به هر هدفی، ایجاد تغییرات در برنامهها، امکانات، فعالیّتها، ابزارها و ... در فاصلههای معیّن زمانی ضروری است، تحقیقاتی از این نوع که میزان بهرهگیری از ابزارهای رسیدن به هدف را مشخص میسازد، در تمام شهرهای ایران از جمله شهر جغتای، ضروری است.
هدفهای پژوهش
1. هدف اصلی
هدف این پژوهش تعیین نوع و سطح استفاده از فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی و جایگاه هر یک در شکلدهی به جریان اطلاعات بین شهروندان جغتایی است تا بهعنوان شاخصههایی، روند از حرکت در مسیر توسعهیافتگی این شهر را نشان داده شود. در این راستا، هم به مجاری سنّتی و هم به مجاری مبتنی بر فنّاوریهای اطلاعاتی ـ ارتباطی توجه خواهد شد.
2. هدفهای فرعی
فرضیههای پژوهش
فرضیههای مورد نظر در این پژوهش عبارتاند از:
پیشینة پژوهش
با جستجوی گسترده در منابع الکترونیکی و چاپی مشخص شد پژوهشی که دقیقاً دربر دارندة ویژگیهای پژوهش حاضر داشته باشد، انجام نشده است. ولی برخی از پژوهشهای انجام شده در این زمینه به لحاظ ماهیّت و محتوا میتوانند بهعنوان پیشینة پژوهش تلقی شوند.
«دو[8]، تین[9] و مای[10]» (2000) در پژوهش خود جریان اطلاعات در نظام ملی ترویج کشور ویتنام[11] را بررسی کردهاند. یافتهها نشان داد منابع اصلی که اطلاعات از طریق آنها به کشاورزان منتقل میشود، عبارتند از: کتابها و مجلهها، دورههای آموزشیِ نظری و عملی، جلسات سخنرانی حضوری. در این مقاله به مشکلات پیش روی جریان اطلاعات نیز اشاره شده است.
«لمتا[12]» (2001) با بررسی وضعیت جریان اطلاعات در نظام ملی ترویج ساموا[13] نشان داده است که جزوههای چاپی، برنامههای رادیویی و تلویزیونی، به ترتیب اهمیّت از سوی کشاورزان به عنوان محملهای اطلاعاتی مناسب شناسایی شدهاند. کشاورزان ترجیح میدهند بروشورها به زبان محلی آنها باشد.
«اینکانتو[14]» (2002) نیز در پژوهشی جریان اطلاعات در نظام ترویج فیلیپین[15] را بررسی کرده است. تحلیل دادههای این پژوهش نشان داد نظام نامتمرکز ترویج کشاورزی فیلیپین، رادیو و تلویزیون، برگزاری سمینارهای محلی با حضور متخصصان فنّی و کشاورزان و همچنین بازدیدهای گروهی از مزارع موفق به عنوان ابزارهای جریان اطلاعات مورد استفاده قرار میگیرند.
«هونگتان[16]» (2005) در پژوهشی به کاربرد فنّاوری اطلاعات و ارتباطات برای کسب و کار در مناطق روستایی ویتنام[17] پرداخته است. در انجام این پژوهش دادهها از طریق پرسشنامه جمعآوری شد و بیش از 70 نفر شامل متخصصان فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، پژوهشگران، سیاستگذاران، خدماترسانان نرمافزاری و سختافزاری و خانوادههای روستایی در آن شرکت کردند. یافتههای پژوهش نشان داد به کارگیری و توسعة فنّاوری اطلاعات و ارتباطات درکسب و کار روستائیان هنوز عقب مانده است و روستائیان نشان دادهاند که به معاملات و مبادلات رودررو بیشتر تمایل دارند ( به نقل از: حبیبی و لهسائیزاده، 1388).
«جمالالدین و مزباحالاسلام» (2012) در پژوهش خود به شناسایی منابع و کانالهای اطلاعاتی در مناطق روستایی بنگلادش[18] پرداخته و جریان اطلاعات و الگوهای دسترسی را در سطح روستای کوملا[19] و مناطق چیتاگونگ[20] مشخص کردهاند. این مطالعه که با استفاده از مصاحبة ساختاریافته از طریق یک مطالعة آزمایشی، از20٪ از خانوادههای هر روستا انجام و اطلاعات با استفاده از مشاهدات شخصی و دیگر منابع ثانویه و همچنین روشهای آماری مناسب جمعآوری شد. نتایج نشان داد ارتباط بین فردی میان اعضای یک سیستم اجتماعی روستایی، یک منبع و کانال مهمّ اطلاعات است.
مرتبطترین تحقیق خارجی در این حوزه را «جینگا[21]» (2012) در محدودة زمانی 1999 تا 2012 در «کنیا[22]» انجام داده است. وی با بررسی تأثیر ارتباطات بر روی رشد اقتصادی و توسعه، نشان داده است که بین فراوانی استفاده از امکانات ارتباط از راه دور و رشد اقتصادی و توسعه، رابطة مثبت وجود دارد.
«ازکیا، نوابخش و ایمانی» (1388) پژوهشی را با عنوان «عوامل مؤثر بر نشر فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی در روستای قرن آباد استان گلستان» انجام دادند. نتایج پژوهش آنان نشان داد بین ویژگیهای فنّاوری (مفید بودن، سهولت کاربرد و سازگاری) و پذیرش آن، ارتباط معناداری وجود دارد. همچنین ارتباط تنگاتنگی بین ویژگیهای مربوط به پذیرندگان نوآوری (جنسیت، تحصیلات، نوع شغل، سن، عضویت در شبکههای محلی، جهان شهری بودن) و پذیرش فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی وجود دارد.
«حبیبی و لهسائیزاده» (1388) در استان فارس پژوهشی را با عنوان «بررسی عوامل مؤثر بر پذیرش و بهکارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در روستاها» انجام دادند. در این پژوهش که به شیوة پیمایشی انجام شده، برای جمعآوری دادهها، از پرسشنامه استفاده شده است. نتایج بهدست آمده از این پژوهش عبارت است از: بین متغیرهای جنسیت، میزان درآمد روستائیان و نگرش آنان به مدیریت دفاتر با پذیرش و بهکارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات رابطهای معنادار وجود ندارد. در مقابل، بین متغیرهای سن، شغل، تحصیلات، آشنایی با زبان انگلیسی، دانش و آگاهی روستائیان، نگرش روستائیان به زیرساختها و تجهیزات فراهم شده در دفاتر، نوع و نحوة ارائه خدمات در دفاتر، کنترل و نظارت، تبلیغات، وجود انگیزه برای بهکارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، آموزش رایانه به روستائیان، میزان مهارت کارگزاران و دستورالعملها و آییننامههای مربوط به دفاتر، نگرش روستائیان به اهداف دولت و سرمایهگذاری و هزینههای انجام شده در دفاتر، با پذیرش و بهکارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات رابطهای معنادار وجود دارد.
«حسنزاده و محمدخانی» (1389) نحوۀ جریان اطلاعات در پژوهشکدههای دانشگاه تربیت مدرس را از سه جنبة «گردآوری»، «تولید و ذخیره» و «اشاعه و انتشار» مطالعه کردند. آنها با استفاده از روش پیمایشی و پرسشنامة محقق ساخته، جریان اطلاعات را در یازده پژوهشکدة فعالِ دانشگاه تربیت مدرس بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که وضعیت جریان اطلاعات در پژوهشکدهها بهویژه در نحوة ارتباط با سازمان مادر و سازمانهای رقیب، مناسب نیست.
«حسنزاده و صادقزادهوایقان» (1391) در پژوهشی به بررسیِ مقایسهایِ دروندادها و بروندادهای جریان اطلاعات در پژوهشکدههای آموزش عالی ایران پرداختند. آنها با استفاده از پرسشنامة محقق ساخته، از 200 مرکز تحقیقاتیِ وابسته به «وزارت علوم، تحقیقات و فنّاوری»، «وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی» و «دانشگاه آزاد اسلامی» اطلاعات لازم را گردآوری کردند و به این نتیجه رسیدند که جریان اطلاعات در مرحلة درونداد از وضعیت مناسبتری نسبت به مرحلة پردازش و برونداد برخوردار است.
«حکیمی» (1391) در پژوهشی با عنوان ارزیابی تأثیر شیوههای انتقال یافتههای تحقیقاتی بر عملکرد محصول در بخش ترویج سازمان جهاد کشاورزی خوزستان، شیوههای انتقال اطلاعات به کشاورزان (شیوههای روز مزرعه، هفته انتقال یافتهها، بازدید، کارگاه آموزشی، رسانة دیداری و شنیداری، رسانه نوشتاری) و تأثیر هر یک را بر افزایش تولید به روش تجربی بررسی کرده است. این پژوهش از این جهت بهعنوان پیشزمینه برای پژوهش پیشنهادی با اهمیّت است که بستر انتقال اطلاعات را روی افزایش محصول که مؤلفهای اقتصادی است، مورد توجه قرار داده است.
«رستمی» (1391) پژوهشی را با عنوان «نقش عوامل مؤثر بر پذیرش و بهکارگیری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات در بین جوانان روستاهای اورامانات استان کرمانشاه» به شیوۀ توصیفی ـ پیمایشی انجام داد. او پس از انجام اصلاحات لازم بر روی پرسشنامة «مصطفی ازکیا و همکاران» به جمعآوری دادهها از بین جوانان روستایی 35-15 سال پرداخت. نتایج این پژوهش وی نشان داد متغیرهای «مفید بودن»، «سهولت استفاده» و «نوع شغل» در میزان پذیرش آیسیتی تأثیر داشته و تغییر «میزان تحصیلات» در پذیرش آن تأثیر ندارد. همچنین، بین متغیرهای میزان آموزش، بهرهمندی از کانالهای ارتباطی و بهکارگیری آیسیتی، رابطهای معنادار وجود داشته و بین متغیر پایگاه اقتصادی افراد و بهکارگیری آیسیتی، ارتباط معناداری حاصل نشد.
«خواجهشاهکوهی» (1392) در پژوهشی به تحلیل نقش فنّاوری اطلاعات و ارتباطات بر کیفیت زندگی روستاهای قرن آباد (دارای مرکز فنّاوری اطلاعات و ارتباطات) و اصفهانکلاته (فاقد مرکز فنّاوری اطلاعات و ارتباطات) شهر گرگان پرداخت. دادهها با استفاده از پرسشنامة محققساخته، به صورت میدانی و با مراجعه به خانوارهای ساکن در روستاهای مورد مطالعه جمعآوری شد. نتایج این پژوهش نشان داد ساکنان روستاهای دارای مرکز فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، نسبت به روستاهای فاقد این مرکز، از کیفیت زندگی بالاتری برخودارند.
مرور پیشینهها نشان میدهد برای برقراری ارتباط، ترکیبی از محملهای مختلف مانند کتاب، مجله، رادیو، تلویزیون، آموزشهای کلاسی و کارگاهی مورد استفاده قرار میگیرد. در تمام مواردی که به آنها اشاره شد، نوعی ارتباط بین رواج استفاده از فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی و حرکت در مسیر رشد اقتصادی و توسعه، محسوس است.
اگرچه این موارد در این تحقیق نیز مورد توجه قرار میگیرند، جریان اطلاعات درونشهری و برونشهری که در این پژوهش مورد توجه است، فراتر از این موارد خواهد بود و دیدی متفاوت از دیدگاههای مطرح شده در نظر دارد. نکتة دیگری که از مرور نوشتار میتوان نتیجه گرفت، آن است که بیشتر پژوهشها به روش پیمایشی انجام شده و دادههای مورد نیاز آنها با استفاده از پرسشنامه (در ایران) و مصاحبه (در خارج از ایران) گردآوری شده است.
روششناسی پژوهش
این پژوهش از نوع کاربردی است و به روش پیمایشی انجام شده است. جامعة آماری پژوهش شامل 8212 نفر است که همگی ساکن شهر جغتای هستند است. از این تعداد 900 نفر کارمند، 2500 نفر کشاورز، 388 نفر کاسب و 1017 نفر دانشجوی ساکن در شهر جغتای بهعنوان جامعة تحقیق شناسایی شدند[23]. برای جمعآوری دادهها از جامعة آماری مورد پژوهش، حجم نمونهای به تعداد 357 نفر با استفاده از جدول کرجسی و مورگان[24] انتخاب شد. بر این اساس، نسبت هر یک از جوامع چهارگانه (کارمند، کشاورز، کاسب، دانشجو) در نمونه به ترتیب برابر با 66، 185، 28 و 75 نفر است. روش نمونهگیری، نمونهگیری در دسترس است. در عین حال، روزها و ساعاتی که به هر یک از این گروهها مراجعه شد، به صورت تصادفی انتخاب گردید. برای جمعآوری دادهها از پرسشنامة محققساخته استفاده شده که روایی آن توسط اعضای هیئت علمی رشتة علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه فردوسی مشهد تأئید شد و با محاسبة ضریب آلفای کرونباخ (902%) مشخص شد پرسشنامه از پایایی لازم برخوردار است. در نهایت، دادههای گردآوری شده با استفاده از نرم افزار SPSS تجزیه و تحلیل گردید.
یافتههای پژوهش
در جدولهای 1، 2، 3و 4 فراوانی و درصد فراوانی آزمودنیها به ترتیب برحسب سن، جنسیت، وضعیت تأهل و میزان تحصیلات، نشان داده شده است.
جدول1. توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب سن
ردیف |
گروههای مورد مطالعه سن |
کارمند |
کاسب |
کشاورز |
دانشجو |
مجموع |
|||||
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
||
1 |
24 - 15 |
2 |
0/3 |
3 |
7/10 |
5 |
4/3 |
33 |
1/47 |
43 |
9/13 |
2 |
34- 25 |
32 |
5/48 |
18 |
3/64 |
41 |
1/28 |
26 |
1/37 |
117 |
7/37 |
3 |
44- 35 |
21 |
8/31 |
4 |
3/14 |
27 |
5/18 |
3 |
3/4 |
55 |
7/17 |
4 |
54 - 45 |
10 |
2/15 |
3 |
7/10 |
39 |
7/26 |
3 |
3/4 |
55 |
7/17 |
5 |
55 به بالاتر |
1 |
5/1 |
0 |
0 |
29 |
9/19 |
0 |
0 |
30 |
7/9 |
6 |
مجموع |
66 |
100 |
28 |
100 |
141 |
6/96 |
65 |
9/92 |
300 |
7/96 |
مطابق جدول1، مشاهده میشود که بیشترین فراوانی مربوط به رده سنی 34-25 با 117 نفر معادل (7/37%) و کمترین فراوانی مربوط به ردة سنی 55 به بالاتر با 30 نفر معادل (7/9%) بوده است.
جدول2. توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب جنسیت
ردیف |
گروههای مورد مطالعه جنسیت |
کارمند |
کاسب |
کشاورز |
دانشجو |
مجموع |
|||||
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
||
1 |
مرد |
45 |
2/68 |
23 |
1/82 |
146 |
100 |
34 |
6/48 |
248 |
0/80 |
2 |
زن |
21 |
8/31 |
5 |
9/17 |
0 |
0 |
36 |
4/51 |
62 |
0/20 |
3 |
مجموع |
66 |
100 |
28 |
100 |
146 |
100 |
70 |
100 |
310 |
100 |
مطابق جدول2 مشاهده میشود که 248 نفر (80%) پاسخدهندگان مرد و 62 نفر (20%) آنها زن هستند.
جدول3. توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب وضعیت تأهل
ردیف |
گروههای مورد مطالعه تأهل |
کارمند |
کاسب |
کشاورز |
دانشجو |
مجموع |
|||||
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
||
1 |
متأهل |
56 |
8/84 |
24 |
7/85 |
136 |
2/93 |
30 |
9/42 |
246 |
4/79 |
2 |
مجرد |
10 |
2/15 |
4 |
3/14 |
10 |
8/6 |
40 |
1/57 |
64 |
6/20 |
3 |
مجموع |
66 |
100 |
28 |
100 |
146 |
100 |
70 |
100 |
310 |
100 |
مطابق جدول3 مشاهده میشود که 246 نفر (4/79%) پاسخدهندگان متأهل و 64 نفر (6/20%) آنها مجرد هستند.
جدول 4. توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب میزان تحصیلات
ردیف |
گروههای مورد مطالعه میزان تحصیلات |
کارمند |
کاسب |
کشاورز |
دانشجو |
مجموع |
|
|||||||||||
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
|||||||||
1 |
بیسواد |
0 |
0 |
0 |
0 |
14 |
6/9 |
0 |
0 |
14 |
5/4 |
|
||||||
2 |
ابتدائی |
0 |
0 |
1 |
6/3 |
15 |
3/10 |
0 |
0 |
16 |
2/5 |
|
||||||
3 |
راهنمایی |
1 |
5/1 |
5 |
9/17 |
19 |
0/13 |
0 |
0 |
26 |
4/8 |
|
||||||
4 |
دیپلم |
5 |
6/7 |
7 |
0/25 |
41 |
1/28 |
17 |
3/24 |
70 |
6/22 |
|
||||||
5 |
فوقدیپلم |
8 |
1/12 |
9 |
1/32 |
24 |
4/16 |
20 |
6/28 |
61 |
7/19 |
|
||||||
6 |
لیسانس و بالاتر |
52 |
8/78 |
6 |
4/21 |
32 |
9/21 |
33 |
1/47 |
122 |
4/39 |
|
||||||
7 |
مجموع |
66 |
100 |
28 |
100 |
145 |
3/99 |
70 |
100 |
309 |
7/99 |
|
||||||
مطابق جدول4 مشاهده میشود که بیشترین فراوانی مربوط به میزان تحصیلات افراد در سطح لیسانس و بالاتر با 122 نفر (4/39%) و کمترین فراوانی در سطح بیسواد با 14 نفر (5/4%) بوده است.
در نمودارهای 1، 2، 3و4 وضعیت مالکیّت، دسترسی، میزان استفاده و سودمندی انواع منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی نشان داده شده است.
نمودار1. مالکیّت نمونه مورد مطالعه در زمینة منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی
مطابق نمودار1 مشاهده میشود که بیشتر افراد نمونة مورد مطالعه (1/97%) تلویزیون و تعداد کمی از آنان (2/4%) ماهواره در اختیار دارند.
نمودار 2. دسترسی نمونة مورد مطالعه به منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی
مطابق نمودار2 مشاهده میشود که نمونة مورد مطالعه بیشترین میزان دسترسی را به «تلفنثابت» (4/77%) و کمترین میزان دسترسی را به «ماهواره» (6/10%) دارند.
نمودار 3. میزان استفاده از منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی توسط نمونة مورد مطالعه
مطابق نمودار3 مشاهده میشود که بیشترین میزان استفادة نمونة مورد مطالعه از وسایل اطلاعاتی و ارتباطی برای کسب اطلاعات، مربوط به «تلویزیون» (با میانگین 64/2) و کمترین میزان استفاده از این وسایل، مربوط به «ماهواره» (با میانگین 15/0) است.
نمودار4. میزان سودمندی منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی از دیدگاه پاسخگویان
مطابق جدول4-8 و نمودار4-11 مشاهده میشود پاسخگویان بر این باورند که «اینترنت» (با میانگین 45/4) بیشترین و «ماهواره» (با میانگین 42/0) کمترین میزان سودمندی را از جهات مختلف (فردی، اجتماعی و اقتصادی) در زندگی فردی شهروندان جغتائی و یا توسعة شهر جغتای دارند.
فرضیه اول: ارتباطات بینفردی یک منبع و کانال مهم از جریان اطلاعات درونشهری در شهر جغتای است.
در نمودار 5 نشان داده شده است که نمونة مورد مطالعه از کدام یک از انواع منابع وکانالهای اطلاعاتی و ارتباطی برای بهدست آوردن اطلاعات مورد نیاز خود درباره شهرستان جغتای استفاده میکنند.
نمودار 5. میزان استفادة پاسخگویان از منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی برای دستیابی به اطلاعات درونشهری
در نمودار6 دیدگاه نمونة مورد مطالعه دربارة میزان سودمندی منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی در دریافت اطلاعات درونشهری نشان داده شده است.
نمودار 6. میزان سودمندی منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی در دریافت اطلاعات درونشهری از نظر پاسخگویان
استفادة بیشتر از ابزارهای سنّتی در جریان اطلاعات درونشهری در مقایسه با رسانههای جدیدتر مانند شبکة استانی، روزنامه و سایتهای خبری، نشانگر حضور بیشتر رسانههای سنّتی از جمله گفتگوی حضوری در جریان اطلاعات درونشهری در جغتای است. بهطور خلاصه، این یافتهها این فرضیّه را تأیید میکنند که ارتباطات بینفردی یک منبع و کانال مهم از جریان اطلاعات درونشهری در شهر جغتای است که میتواند دلایل مختلفی داشته باشد:
فرضیه دوم: ارتباطات فردی بین جغتائیان و غیرجغتائیان که در شکل کسب اطلاعات از رسانهها و انواع فنّاوریهای اطلاعاتی حاصل میشود دو منبع مهم از جریان اطلاعات فراشهری در شهر جغتای است.
در نمودار7 نشان داده شده است که نمونة مورد مطالعه از کدام یک از انواع منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی برای دسترسی به اطلاعات در زمینههای مختلف اقتصادی، سیاسی، بهداشتی و ... (فراشهری) استفاده میکنند.
نمودار 7. میزان استفادة پاسخگویان از منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی برای دستیابی به اطلاعات فراشهری
در نمودار 8 میزان سودمندی انواع منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی در افزایش دانش شخصی و جایگاه اقتصادی ـ اجتماعی نمونة مورد مطالعه دربارة موضوعات مختلف نشان داده شده است.
نمودار 8. میزان سودمندی منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی در دریافت اطلاعات فراشهری از نظر پاسخگویان
یافتهها نشان میدهد «تلویزیون» و «گفتگوی حضوری» و «اینترنت» به ترتیب سه منبع مهم برای دسترسی به اطلاعات در زمینههای مختلف اقتصادی، سیاسی، بهداشتی و ... (فراشهری) است.
فرضیّه سوم: در شهر جغتای جریان اطلاعاتی درونشهری (فرضیه 1) بر جریان اطلاعاتی برونشهری (فرضیه 2) غلبه دارد.
در دو جدول 5 و 6 میانگین استفاده و میانگین سودمندی ابزارهای اطلاعاتی و ارتباطی درونشهری و میانگین استفاده و میانگین سودمندی ابزارهای اطلاعاتی و ارتباطی فراشهری در شهر جغتای ارائه شده است.
جدول 5. میزان جریان اطلاعات درونشهری در شهر جغتای
ردیف |
ابـزارهای درونشهری |
میاگین سودمندی |
میانگین استفاده |
1 |
گفتگوی حضوری |
84/2 |
16/6 |
2 |
گفتگوی تلفنی |
05/2 |
19/3 |
3 |
نمازجمعه |
13/1 |
57/2 |
4 |
بلندگو |
05/2 |
74/2 |
5 |
روزنامهها |
36/1 |
26/1 |
6 |
سایتهای خبری شهرستان |
51/1 |
92/1 |
7 |
اطلاعیهها |
16/2 |
09/4 |
8 |
اخبارشبکه استانی |
03/2 |
28/2 |
جمع |
13/15 |
21/24 |
|
میانگین |
891/1 |
026/3 |
دادههای جدول5 نشان میدهد اطلاعات درونشهری بیشتر از طریق گفتگوی حضوری (با میانگین سودمندی84/2 و میانگین استفاده 16/6) در شهر جغتای جریان دارد. اطلاعیهها، گفتگوی تلفنی و بلندگو در ردههای بعدی قرار دارند و روزنامهها و سایتهای خبری کمترین نقش را در جریان اطلاعات درونشهری ایفا میکنند. از عوامل مهمی که باعث شده در شهر جغتای اطلاعات درونشهری بیشتر از طریق گفتگوی حضوری در شهر جریان یابد، میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
جدول 6. میزان جریان اطلاعات فراشهری در شهر جغتای
ردیف |
ابـزارهای فراشهری |
میانگین سودمندی |
میانگین استفاده |
1 |
گفتگوی حضوری |
51/2 |
41/4 |
2 |
گفتگوی تلفنی |
72/1 |
97/1 |
3 |
رادیو |
38/1 |
30/2 |
4 |
تلویزیون |
91/2 |
15/8 |
5 |
روزنامه |
79/1 |
87/2 |
6 |
مجله |
25/1 |
21/1 |
7 |
کتاب |
00/2 |
31/2 |
8 |
کتابخانه |
50/1 |
91/0 |
9 |
اینترنت |
44/2 |
33/4 |
10 |
ماهواره |
46/0 |
20/0 |
جمع |
96/17 |
66/28 |
|
میانگین |
796/1 |
866/2 |
همچنین، دادههای جدول6 نشان میدهد اطلاعات فراشهری بیشتر از طریق تلویزیون (با میانگین سودمندی91/2 و میانگین استفاده 15/8) در شهر جغتای جریان دارد. اینترنت و گفتگوی حضوری به ترتیب دو مؤلفة مهم دیگر در جریان اطلاعات فراشهری هستند و کتابخانه و ماهواره در آخرین رده قرار داشته و کمترین نقش را در این جریان دارند. چنان که مشاهده میکنیم، گفتگوی حضوری هم در جریان اطلاعات درونشهری و هم در جریان اطلاعات فراشهری، نقش مهمی را ایفا میکند.
استفادة بیشتر همه گروههای مورد مطالعه این تحقیق از تلویزیون در دراز مدت «نظریة کاشت» آرام آرام نگرشها، اندیشهها و حتّی رفتارهای مشترکی را در ساکنان این شهر به وجود میآورد. از دلایل این امر میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
فرضیه چهارم: کانالهای ارتباطیِ گروههای مورد مطالعة این پژوهش ناهمسان هستند.
در جداولهای زیر شباهتها و تفاوتهای گروههای مورد مطالعه در مالکیّت و دسترسی به انواع منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی و همچنین میزان سودمندی و استفاده از آنها، نشان داده شده است.
جدول7. درصد نظر هر گروه بسته به قرار گرفتن در جایگاه اول و دوم در چهار مؤلفة مالکیت، دسترسی، استفاده و سودمندی منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی در کل
مؤلفهها |
درصد رتبة گروهها |
|||
کارمند |
کاسب |
کشاورز |
دانشجو |
|
مالکیّت |
100 |
54/54 |
18/18 |
45/45 |
دسترسی |
9/90 |
36/36 |
18/18 |
63/63 |
استفاده |
9/90 |
18/18 |
27/27 |
81/81 |
سودمندی |
9/90 |
9/90 |
09/9 |
09/9 |
جدول8. درصد نظر هر گروه بسته به قرار گرفتن در جایگاه اول و دوم استفاده کردن و سودمند دانستن منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی درونشهری و فراشهری
ابــــزارها |
درصد رتبه گروهها (سودمندی) |
درصد رتبه گروهها (استفاده) |
||||||
کارمند |
کاسب |
کشاورز |
دانشجو |
کارمند |
کاسب |
کشاورز |
دانشجو |
|
منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی درونشهری |
75 |
5/37 |
25 |
5/62 |
50 |
75 |
00 |
75 |
منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی فراشهری |
60 |
90 |
10 |
40 |
60 |
50 |
10 |
80 |
نتیجۀ فرضیّه چهارم بیانگر آن است که بین نوع شغل افراد (کارمند، کاسب، کشاورز، دانشجو) با چهار مؤلفة مالکیّت، دسترسی، استفاده و سودمندی منابع و کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی تفاوت وجود دارد و پذیرش فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی در شغلهای اندیشه محور (کارمند و دانشجو) بیشتر از شغلهای یدی (کاسب و کشاورز) است؛ به این معنا که در شغلهای فکری که ارتباط بیشتری با فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی دارند، پذیرش بیشتر است.
بحث و نتیجهگیری
در این پژوهش هدف از مقایسة جریان اطلاعات درونشهری و برونشهری در جغتای، رسیدن به شاخصهایی است که نشانگر درجهای از توسعهیافتگی در شهرجغتای است. پذیرفته شده بود که برخی از نشانههای توسعهیافتگی در یک شهر، با وضعیت مالکیّت، دسترسی، استفاده و سودمندی فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی در پیوند است. این نشانههای چهارگانه هم در ارتباطهای درونشهری و هم در ارتباطهای فراشهری و هم در بین گروههای چهارگانه کارمندان، کاسبها، کشاورزان و دانشجویان مورد توجه قرار گرفت.
دادههای گردآوری شده از پژوهش این پیام را در خود داشت که اگرچه جغتای شهری نسبتاً کوچک و دور افتاده است، فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی هم در ارتباطهای درونشهری و هم در ارتباطهای فراشهری حضوری قابل توجه دارند. این حضور بیشتر در گروههای کارکنان و کسبه و تا حدودی در دانشجویان قابل رؤیت است. بر اساس این نوع اطلاعات، موجّه است که پذیرفته شود ابزارهای فنّاورانة مناسب برای توسعه (اقتصادی، اجتماعی و سیاسی) مورد استقبال کارکنان، کسبه و دانشجویان است و ظرفیتهای فرهنگیِ مرتبط با استفاده و سودمندی آنها در روند توسعه کاملاً شناخته شده است.
برداشت کلی این است آن گروه از فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی که با تأثیرگذاری زیادی همراهند (مانند تلویزیون و اینترنت)، زمینه را برای جزئی از جامعة اطلاعاتیِ جهانی شدن شهر جغتای فراهم آورده است. در عین حال، محدویتهای برقراری ارتباط رایانهها با شبکة اطلاعات جهانی به دلیل کمبود یا گران بودن دریافت این نوع خدمت در شهر از سویی و و محدودیتهای تحمیل شده از کوچکی شهر و ارتباطهای رودرروی بخش عظیمی از شهر و احتمالاً اجبار قابل اعمال به محدود کردن دستیابی به برخی از کانالهای اطلاعاتی و ارتباطی مانند ماهواره از سوی دیگر، مسیر مشابه شدن با شهرهای بزرگتر را پرسنگلاخ ساخته است و این مورد میتواند بر روی گردش اقتصادی و اجتماعی شهر تأثیر منفی داشته باشد.
پیشنهادهای پژوهش
با توجه به یافتههای پژوهش، راهکارها و پیشنهادهای مهم برای افزایش استفاده از فنّاوریهای اطلاعاتی و ارتباطی و به تبع آن افزایش استفاده از اطلاعات در تمامی جنبههای زندگی روزمره، به شرح زیر ارائه میگردد:
پیشنهادهایی برای پژوهشهای آینده
امروزه اطلاعات ابزاری قدرتمند جهت تثبیت موقعیّت هر کشور و حتّی هر فرد شناخته میشود بر این اساس، باید در اختیار عموم قرار گیرد. فنّاوری اطلاعات و ارتباطات از جمله مهمترین عواملی است که میتواند از طریق اطلاعرسانی صحیح و بهموقع به روستائیان، در آموزش آنها مؤثر بوده و زمینههای توسعۀ همه جانبۀ روستاها را فراهم سازد. همانگونه که فنّاوریهایی نظیر دستگاه چاپ، راهآهن و تلفن تأثیرهای شگرفی را در زندگی ایجاد کردند و تصور ما از زمان و مکان را به هم زدند و به مدد آنها کالاها، انسانها و اطلاعات به نقاط مختلف دنیا منتقل شدند، فنّاوریهای نوین اطلاعاتی و ارتباطی نیز اثرهایی بهمراتب بیشتر در عرصههای سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به بار آوردند. نرخ تغییرات در این فنّاوریها نیز بهمراتب بیشتر از فنّاوریهای گذشته است. از آنجا که توجه به انسان در محور مباحث توسعۀ پایدار قرار دارد و بخشی از جمعیّت جهان در روستاها ساکن هستند، به منظور تأمین آسایش و فقرزدایی از جوامع، حفظ و پایداری روستاها از جمله هدفهای توسعۀ روستایی در دهههای اخیر در نظر گرفته شده است. بنابراین، به منظور نیل به پویایی و رفاه ساکنان باید حضور فنّاوریهای نوین در زندگی روستائیان را بررسی کرد (رستمی، 1391). بنا به موارد بالا توجه به موارد زیر در تحقیقات بعدی توصیه میشود: