نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه فردوسی مشهد
2 استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه اصفهان
3 استاد گروه مدیریت دانشگاه اصفهان
چکیده
کلیدواژهها
تجارت الکترونیکی، با ورود فناوری اطلاعات و ارتباطاتبه عرصه تجارت و خارج کردن آن از شیوه سنتی شکل گرفت. طبق گزارش مؤسسه بازاریابی الکترونیکی، از ابتدای سال 2013 تا ماه ژوئن، آمریکا با حجم 80/384 بیلیون دلار و پس از آن چین با حجم 82/181 بیلیون دلار پیشروترین کشورها در زمینه تجارت الکترونیکیاز نوع شرکت ـ مشتری (B-C) بودهاند. البته، آمارهای سال 2012 نیز مؤید بیشترین حجم تجارت الکترونیکی در این دو کشور است (بازاریابی الکترونیکی[4]، 2013).
رشد سریع و روزافزون تجارت الکترونیکی در کشورهای پیشرفته و مزیّتهای رقابتی حاصل از آن سبب میشود تا کشورهای در حال توسعه نیز به سرعت در راهبردها و سیاستهای تجاری و بازرگانی خود تجدید نظر به عمل آورند؛ زیرا در صورت عدم بهکارگیری تجارت الکترونیکی، موقعیت رقابتی کشورهای در حال توسعه تضعیف خواهد گردید. همچنین، عدم بهرهگیری از تجارت الکترونیکی به معنای کُندی در انجام معاملات و از دست رفتن فرصتهای لحظهای و زودگذر است و با گسترش این شیوه از مبادلات در کشورهای پیشرفته، شیوههای کاغذی منسوخ گردیده و در عمل امکان انجام مبادله با این کشورها از طریق روشهای سنتی از میان خواهد رفت که این امر به معنای منزوی شدن در عرصه تجارت خواهد بود. گذشته از این عوامل،گسترش فناوری اطلاعات نقش مهمی در ایجاد اشتغال و رشد تولید در کشورها ایفا میکند. مجموعه این عوامل باعث شده کشورهای مختلف جهان به سرعت نسبت به تهیه و تنظیم سیاستهایی در زمینة تجارت الکترونیکی و تسهیل و تقویت آن اقدام کنند (مدیری، شکیبا قاراب، 1389: ص. 76). در سطح سازمانی نیز این نوع از تجارت به سبب مزایای فراوان برای سازمانها، مشتریان یا مصرفکنندگان و در نهایت برای جامعه، مورد استقبال وسیعی قرار گرفته است.
در حال حاضر اگرچه کتابخانهها نیازی به بازگرداندن سود به سهامداران ندارند، برای حفظ بودجه و ادامه وجود، نیاز به توجه به ارزش خود دارند (رتزلاف[5]،2006). امروزه بیشتر کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی به صورت مراکز پرهزینه، با بودجهای سالانه اداره میشوند که این بودجه معمولاً هزینههای مستقیم شامل هزینه مواد و نیروی کار و هزینه ثابت را پوشش میدهد. در این صورت، فعالیتهای اطلاعرسانی از نظر حسابداری هزینه سربار یا بالاسری شمرده میشوند، بنابراین از دید مدیران، کتابخانه خود به عنوان یک هزینه شمرده میشود و از نظر اقتصادی ناکارآمد است (حیدری، 1388: ص.304). حمایتهای مالی دولتی از کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی کاهش روزافزون دارد و سازمانهای اطلاعرسانی انتفاعی در حال ظهور هستند که سبب ایجاد رقابت برای کسب درآمد میشوند (همان، ص.303).
از سوی دیگر، تعداد کاربران کتابخانه و تنوع خواستههای آنها رو به افزایش است که لزوم پویایی و پاسخگو بودن کتابخانه به کاربران و مشتریمداری آن را، ایجاب میکند. همچنین، به سبب این که کاربران از خدمات آنلاین دیگر سازمانها نظیر شهرداریها، بانکها و وبسایتهای تجاری استفاده میکنند، از کتابخانهها نیز چنین انتظاری دارند. کاربران انتظار دارند خدمات و کالاهای مورد نظر خود را به صورت آنلاین دریافت کنند (باس[6]، 2009، ص1). از طرفی، در این دوران برای بهبود زندگی انسانها جایگاه دانش فراتر از جایگاه هر کالای دیگر است؛ به همین دلیل هر روزه و به سرعت عدهای از انسانها به تولید داده، اطلاعات و دانش روی میآورند (دیانی،1379: 20). باید توجه داشت، کتابخانههای دانشگاهی به سبب مالکیت منابع اطلاعاتی بیشمار و دسترسی به حجم انبوهی از اطلاعات ارائه شده توسط ناشران و فراهمکنندگان بینالمللی؛ داشتن تولیدات داخلی مانند مقاله، کتاب، طرحهای پژوهشی و پایاننامههای دانشجویی؛ قابلیت انجام بسیاری از فعالیتها و فرایندهای جاری در قالب تجارت الکترونیک، ظرفیت لازم برای انجام این نوع تجارت را دارند. کتابخانهها نیز مانند سایر سازمانها برای برخورداری از فرصتهای ناشی از بهکارگیری تجارت الکترونیکی از جمله کاهش هزینههای مربوط به ایجاد، پردازش، انتقال، دستهبندی و بازاریابی اطلاعات؛ ارائه خدمات بهتر به مشتریان؛ دسترسی به تأمینکنندگان بیشتر و کاهش هزینه خدمات و تدارکات، کانالهای جدید برای فروش محصولات و صدها مزیّت دیگر به تجارت الکترونیکی میپردازند. همچنین، تجارت الکترونیک سبب شناختهتر شدن و محبوبیت کتابخانه نزد مراجعهکنندگان میشود و نوعی اعتبار به کتابخانه میدهد.
گفتنی است، رشـد بـرقآسـاى فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی، افزایش مسـتـمـر رقـابـت، کـاهش رشد اقتصادى، سرمایهگذارى هاى زیاد در تحقیق و توسعه از یک سو و روند شتابان جهانىسازى و حرکت شرکتها و مؤسـسـات مـخـتـلف فـنـى، اقتصادى و بازرگانى به سوى بازارهاى جهانى از سوی دیگر، اصول و قواعد تمدن صنعتى را دچار تزلزل و بىثباتى و در نهایت مواجه با ناکارآمدى ساخت. ایـن تلاطمها و تحولات مستمر، وسیع و سریع، چالشهاى زیادى را فراروى شرکتها و سازمانهای مختلف قرار میدهد. از جمله مهمترین این چالشها، دشـوارى فزاینده در پـیـشبـیـنـى تحولات و کسب کفایت لازم براى پاسخگویى به موقع و مناسب به این تحولات؛ نیاز روزافزون براى کسب توانایى به منظور پاسخ به نیازهاى محیطى در کمترین زمان ممکن؛ نـیـاز شـدیـد بـه نشان دادن واکنش مناسب و انعطاف کافى براى رویارویىِ مدبّرانه و به موقع با تحولات محیطى و گریز از غافلگیرشدن توسط ماهیت، دامنه و شـدت ایـن تـحـولات است (احمدی، 1386: 14). اقدام به برنامهریزی راهبردی در یک سازمان با هدف هماهنگ نمودن امکانات و توانمندیهای داخلی با تحولات محیطی و استفاده از فرصتهای بالقوة آن، ضرورتی اجتنابناپذیر در راستای بقا و حفظ موجودیت سازمان تلقی میگردد (معینی و بیدختی، 1385: 23). برنامهراهبردیآناستکهدرمدتتقریباً قابلقبولیبرنامهوسیاستهایسازمان، مؤسسهونهادرامشخصوبرایناساسمعیّنمیکندکهبرایرسیدنبهمقصودازچهابزارهاووسایلیبایداستفادهشود (فدایی، 1389: 7). به عبارتی، برنامهریزی راهبردی سبب افزایش توانمندی سازمان برای حلّ مسائل و مشکلات پیش روی سازمان میشود. اگر چه بسیاری از پژوهشها نشان میدهدعملکرد سازمانهاییکهبهبرنامهریزیراهبردی میپردازندبیشتر وبهترازدیگرسازمانها نیست، بدون شکدستیابیبهیکحلقةارتباطیمناسببینمحیطیکسازمانو راهبردهایآن،ساختاروفرایندهایآنسازمان،آثارمثبتیبرعملکردآندارد (هانگر و ویلن[7]، 1386: 18).
مدلSWOTیکی از انواع مدل برای برنامهریزی راهبردی است. مدل تحلیلیِ مختصر و مفیدی است که به شکل نظامیافته هر یک از عوامل قوّت و ضعف و فرصتها و تهدیدها را شناسایی و راهبردهای متناسب با موقعیت کنونی حرفة مورد بررسی را منعکس میکند (احمدی و دیگران، 1382: ص.246). از آنجا که برنامهریزی راهبردی و تدوین راهبردها به طور معمول برای یک سازمان خاص و بر اساس مسائل و شرایط ویژه آن سازمان انجام میشود، تحلیل SWOTنیز برای تمامی سازمانها یکسان نیست. از طرفی، بررسی نویسندگان مقاله نشان میدهد پژوهشی دربارة تدوین راهبردهایی برای استقرار تجارت الکترونیکی در کتابخانههای دانشگاهی داخل و خارج از ایران بر اساس مدل SWOTصورت نگرفته است. نظر به مسائل بر شمرده، پژوهش حاضر به بررسی استقرار تجارت الکترونیکی در 9 بُعد (نیروی انسانی، مدیریت، فنی، مالی، محصولات، مشتریان، تأمینکنندگان، رقبا، قوانین و مقررات و سیاستها) در کتابخانههای دانشگاه اصفهان پرداخته و راهبردهای مناسب را بر اساس مدل SWOTارائه کرده است. در ضمن، سعی دارد به این پرسشها پاسخ دهد:
1. نقاط قوّت و ضعف کتابخانههای دانشگاه اصفهان در راستای استقرار تجارت الکترونیکی کدام است؟
2. فرصتها و تهدیدهای پیش روی کتابخانه در راستای استقرار تجارت الکترونیکی کدام است؟
3. راهبردهای مناسب برای استقرار تجارت الکترونیکی بر مبنای قوّتها و فرصتها[8]، قوّتها و تهدیدها[9] ، ضعفها و فرصتها[10]، ضعفها و تهدیدها[11] کداماند؟
انتظار میرود با انجام این پژوهش چالشهای اصلی پیش روی کتابخانههای دانشگاه اصفهان برای استقرار تجارت الکترونیکی به خوبی و به موقع شناسایی شود و با بهرهگیری از فرصتها و توانمندیهای شناسایی شدة موجود، راهبردهای مناسب جهت استقرار تجارت الکترونیکی اتخاذ گردد.
واژه «استراتژی» از حدود پنج قرن پیش، از لغت یونانی «استراتژیا»[12] یا «استراتگوی»[13] مشتق شده است که به معنای هنر و مهارت امیر ارتشی بوده و در گذشته به سران سپاه یونان اطلاق میگردیده است (معینی و بیدختی، 1385: 137). انجمن نظامی آمریکا در سال 1963میلادی (چهارصد سال پس از اولین ترجمة علمی کلمه استراتژی)، آن را علم و فن ایجاد و توسعه قدرتهای سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و نظامی تعبیر میکند که از آن زمان تاکنون در شرایط صلح یا جنگ از استراتژی به عنوان تأمین حداکثر پشتیبانی از سیاستهای ملی و افزایش احتمال پیروزی و کاهش احتمال شکست استفاده میشود (مشبکی، 1385: 2). با توجه به تشابه منطقی و اصولی نبرد ارتشها با رقابت بین مؤسسات اقتصادی، میتوان به علت استفاده از واژه استراتژی در ادبیات مدیریتی پی برد. با گسترش مقوله استراتژی در مدیریت بنگاههای اقتصادی و عرصه کسب و کار میتوان این واژه را در عامترین شکل، مجموعهای از هدفهای درازمدت و جامع یک سازمان و راههای دستیابی به آنها، با استفاده از تخصیص منابع و برنامهریزی مناسب، در نظامی منسجم و پیوسته دانست (معینی و بیدختی، 1385: 139). در واقع، استراتژیها عامل هدایتکننده تواناییهای سازمان در جهت تغییر وضع موجود و رسیدن به وضعیت مطلوب و مورد نظر هستند.
تعدادی از مدلهای رایجدرزمینةبرنامهریزی راهبردی، در گذشته و حال توسط سازمانها و مؤسسات دولتی و خصوصی مورد استفاده قرار گرفته است. در این زمینه میتوان به مدل فیلیپس[14]،مدل فریمن[15]، مدل پورتر[16]، مدل سی کیو ای[17]، تجزیه و تحلیل[18]SWOT، مدل اسپیس[19] ، مدل پی آی پی[20] اشاره کرد.
واژة SWOTمخفف چهار کلمه در معانی قوّتها، ضعفها، فرصتها و تهدیدهاست. در این روش، تلاشهایی برای تجزیه و تحلیل شرایط بیرونی و وضعیت درونی به عمل آمده و بر اساس آن راهبرد مناسب برای سازمان طراحی میشود. این مدل مبتنی بر رویکرد خطمشی هاروارد، طراحی گردیده است.
در این مدلفرصتها و تهدیدها نشاندهندة موقعیتهای مطلوب و نامطلوب که در محیط مورد نظر فراروی شرکت وجود داشته و در مقابل، قوتها و ضعفها (شایستگیها، تواناییها، مهارتها، کمبودها) وضعیت محیط داخلی تشکیلات مورد مطالعه را به نمایش میگذارد (احمدی و دیگران، 1382: 246).
در این روش، تمامی عوامل محیطی به دو دسته تقسیم میشوند که بخشی از آنها برای سازمان فرصت تلقی میشوند و برخی دیگر به عنوان یک تهدید فراروی فعالیتهای یک سازمان قرا دارند. نقطه قوت یک سازمان یک کاربرد موفق از یک شایستگی یا بهرهبرداری از یک عامل کلیدی در جهت توسعه رقابتپذیری سازمان است. نقطه ضعف یک سازمان یک کاربرد ناموفق از یک شایستگی یا عدم بهرهبرداری از یک عامل کلیدی که رقابتپذیری سازمان را کاهش میدهد (زریباف و علیزاده حسین حاجلو، 1389).
یک فرصت یک حالت خارجی است که میتواند به صورت مثبت بر عملکرد سازمان تأثیر بگذارد و مزیت رقابتی را که ایجادکنندة اقدامهای مثبت در زمان مناسب است، بهبود دهد. بهعبارتی، منظور از فرصتها، وجود زمینههاى مساعد براى سرمایهگذارى و فعالیت سازمان است که از این طریق مىتواند با بهرهگیرى از توانایىهاى خود، تحقق رسالت و هدفهای خود را مـیسر سازد و یا با استفاده از این فرصتها، ضعفها، ناتوانىها و آسیبپذیرىهاى خود را کاهش دهد یا آنها را جبران کند.
منظور از تهدیدها نیز، برآیند وضعیت نامساعد و نامطلوبى است که برخلاف هدفها، ارزشهـا، اصـول و مـنـافـع سـازمـان عـمـل میکند و خـارج از کـنـتـرل سازمان هـسـتـنـد؛ لذا احـتـمـال ایـجـاد آشـفـتـگـى و اخـتـلال در رونـد فـعـالیـتهـاى سـازمـان و بـه تـبع آن، مواجه ساختن هدفها و ارزشهاى اساسى سازمان با خطر، از سوى این عوامل وجود دارد (احمدی،1386: 46). شناخت بهتر این عوامل سبب شناسایی بیشتر قوّتها و مقابله با تهدیدها و یا پرهیز از موقعیتهای تهدیدآمیز میگردد.
تحلیل SWOTافزون بر مرحله سنجش وضعیت، در مرحلة تدوین راهبرد نیز مورد استفاده قرار میگیرد. مدل SWOTمتشکل از یک جدول مختصات دو بُعدی است که هر یک از چهار ناحیة آن نشانگر یک دسته راهبرد است.
راهبردهای «قوت- فرصت» مبیّن حداکثر استفاده از فرصتهای محیطی با بهکارگیری نقاط قوّت سازمان است (راهبردهای تهاجمی).
راهبردهای «قوت- تهدید» راهبردهای استفاده از نقاطقوّت سازمان برای جلوگیری از مواجهه با تهدیدهاست (راهبردهای تنوع).
راهبردهای«ضعف- فرصت» راهبردهای استفاده از مزیتهای بالقوهای است که در فرصتهای محیطی نهفته است و برای جبران نقاط ضعف موجود سازمان استفاده میشوند (راهبردهای تغییر جهت).
راهبردهای«ضعف- تهدید»برای به حداقل رساندن زیانهای ناشی از تهدیدها و نقاط ضعف سازمان آغاز میشوند (راهبردهای تدافعی).
بررسی گستردهای توسط نویسندگان مقاله در زمینة برنامهریزی راهبردی و تدوین راهبرد صورت گرفت. از آنجا که برنامهریزی راهبردی و تدوین راهبردها به طور معمول برای یک سازمان خاص و بر اساس مسائل و شرایط ویژه آن سازمان انجام میشود، تحلیل SWOTنیز برای تمامی سازمانها یکسان نیست.
بعضی از کتابخانههای دانشگاهی برنامهای راهبردی برای کتابخانه خود در طول یک بازة زمانی ارائه کردهاند. در این زمینه به برنامهریزی راهبردی کتابخانههای دانشگاهی نیویورک (2017-2013)، برنامهریزی راهبردی کتابخانههای دانشگاهی بوستون(2015-2010)، برنامهریزی راهبردی کتابخانه دانشگاهی تاسمانیا[21] (2015-2013) و برنامهریزی راهبردی کتابخانه دانشگاهی دیویس[22] (2016-2013) به اجمال میتوان اشاره کرد.
پارهای از مطالعات مانند «دایک یوگا»[23] (2007)، «فرنادز»[24] (2009)، «هزیدا و ادزان»[25] (2013)، «اسمیت»[26] (2013)، «یانگ»[27] (2012) با استفاده از مدل SWOTشرایط کتابخانة هدف خود را از نظر توانمندیها، ضعفها و فرصتها و تهدیدهای محیطی تحلیل و راهبردهایی را نیز پیشنهاد کردهاند. به طور خلاصه، نتایج این پژوهشها نشان داده است شرایط مناسب محیط خارجی برای این کتابخانهها وجود دارد که با تقویت نقاط قوّت و رفع ضعفهای خود تلاش میکنند از تهدیدهای بیرونی در امان باشند.
در کتابخانههای دانشگاهی ایران، مطالعاتی نظیر «برنامة راهبردی برای توسعه و تحول در خدمات کتابخانههای دانشگاه فردوسی مشهد» توسط «پریرخ و دیگران» (1390) انجام شد. «سهیلی» نیز (1390) وضعیت کتابخانههای دانشگاهی رازی و «پشوتنیزاده و فرجپهلو» (1391) وضعیت کتابخانههای دانشکدهای و مرکزی دانشگاه شهید چمران را بر اساس مدل SWOTتحلیل کردهاند. نتایج این پژوهشها نشان داد در کنار ضعفهای موجود در زیرساختها، قوّتهایی برای استفاده از فرصتهای خارجی و غلبه بر تهدیدها وجود دارد.
«اویس»[28] و «سامین»[29] در سال 2012 پژوهشی را با عنوان «تحلیل پیشرفته تجارت الکترونیکی بر اساس SWOT» در زمینه تجارت الکترونیکی انجام دادند و نقاط ضعف و قوّت و فرصتها و تهدیدهایی را که تجارت الکترونیکی با آن مواجه میشود، بیان کردند.«قالب قادری»[30] (2013) در پایاننامه کارشناسی ارشد خود یک چارچوب راهبردی را برای تجارت الکترونیک موفقیتآمیز در فلسطین ارائه داده است. در این پژوهش با استفاده از مدلSWOT راهبردهایی برای پذیرش و آسانسازی فعالیتهای تجارت الکترونیک ارائه شده است. «اورعی و دیگران» (1391) آمادگی نیروی انسانی کتابخانههای دانشگاه دولتی شهر اصفهان را در زمینة تجارت الکترونیکی تحلیل کردند و اظهار داشتند که میزان این آمادگی کمتر از حد متوسط و دارای ضعف است.
نگاهی به پیشینة پژوهش، نشان میدهد تحقیقات زیادی در حوزة برنامهریزی راهبردی در کتابخانههای دانشگاهی انجام نشده است، ولی تحلیل وضعیت کتابخانهها بر اساس مدل SWOTبه عنوان یکی از مراحل برنامه ریزی، تا حدودی جایگاه خود را بهدست آورده است. با این حال، پژوهشی دربارة تدوین راهبردهایی برای استقرار تجارت الکترونیکی در کتابخانههای دانشگاهی داخل و خارج از ایران بر اساس مدل SWOTصورت نگرفته است.
پژوهش حاضر از نوع کاربردی و از نظر روش،پیمایشی است. جامعة آماری پژوهش را 10 کتابخانه دانشکدهای و 1 کتابخانه مرکزی دانشگاه اصفهان تشکیل میدهد. به علت کوچک بودن جامعة پژوهش و با هدف دستیابی به اطلاعاتی جامع در این زمینه، نمونهگیری صورت نگرفت. گفتنی است، واحد نمونهگیری کتابخانه است. ابزار پژوهش 2 پرسشنامه محقق ساخته (برای گردآوری نظرهای کارکنان کتابخانه و مدیران کتابخانههادر حیطه وظایف و آگاهی آنها) است. برای تعیین روایی ظاهری، پرسشنامهها به 5 نفر از استادان و خبرگان حوزة کتابداری و اطلاعرسانی، فناوری اطلاعات و ارتباطات به صورت حضوری داده و از آنان دربارة پرسشنامهها نظرخواهی شد. برای سنجش پایایی پرسشنامهها ضریب آلفای کرونباخ با استفاده از نرمافزار SPSS برای هر نوع از پرسشنامهها بیش از 7/0 محاسبه شد. پرسشنامهها بین تمامی کارکنان(62 نفر) و مدیران کتابخانهها (11نفر) توزیع گردید که از این بین 48 پرسشنامه کارکنان و 11 پرسشنامه مدیران کتابخانه بازگشت داده شد.
برای محاسبة امتیاز هر شاخص از مقیاس دوقطبی فاصلهای یا بیمقیاسسازی مقادیر کمّی شاخصها استفاده شد که شاخصها به مقادیر 1 تا 5 تبدیل میشوند. شاخصها بر اساس امتیاز کسب شده در گروه «ضعف- قوت» و یا گروه «فرصت- تهدید» قرار میگیرند. برای هر شاخص امتیاز 3 و بیشتر به عنوان قوّت یا فرصت برای کتابخانه شمرده شده و در عوض امتیاز کمتر از 3 به عنوان ضعف یا تهدید تلقی میگردد. در هر بُعد، شاخصها به ترتیب از زیاد به کم آورده شدهاند. برای تجزیه و تحلیل نتایج حاصل، از نرمافزار آماری SPSSویرایش 16 استفاده شد.
یافتههای پژوهش در قالب پاسخ به پرسشهای پژوهش، به شرح زیر ارائه شده است:
پاسخ پرسش 1. نقاط قوّت و ضعف کتابخانههای دانشگاه اصفهان در راستای استقرار تجارت الکترونیکی کدام است؟
جدول 1. عوامل داخلی (قوّتها و ضعفها) بُعد نیروی انسانی
قوّت
|
ضعف
|
||||
ردیف |
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف |
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
انجام نیاز سنجی آموزشی
|
00/5
|
1
|
آشنایی با مفهوم و کاربردهای تجارت الکترونیک
|
83/2
|
2
|
اعتقاد به مزیت تجارت الکترونیکی در دسترسی سریع به اطلاعات
|
42/4
|
2
|
مهارت مدیریت اطلاعات (پشتیبانگیری، نرمافزارهای ایجاد و مدیریت کتابخانه دیجیتال و غیره) |
80/2
|
3
|
اعتقاد به مزیت تجارت الکترونیکی در بهبود ارائه خدمات به مشتریان
|
40/4
|
3
|
ٱگاهی در مورد تأثیر تجارت الکترونیک |
71/2
|
4
|
تشخیص نیاز اطلاعاتی مرتبط با شغل
|
35/4
|
4
|
مهارت پیشرفته فاوا (طراحی صفحات وب، بانکهای اطلاعاتی، ارزیابی پایگاه اطلاعاتی و غیره) |
50/2
|
5
|
توانایی دستیابی به اطلاعات
|
21/4
|
5
|
مهارت زبان انگلیسی (درک، ترجمه)
|
35/2
|
6
|
تعداد کارکنان دارای تحصیلات کارشناسی و بالاتر با مدرک کتابداری و اطلاعرسانی در کتابخانه |
00/4
|
6
|
میزان پیشبینی نیاز مخاطبان
|
00/2
|
7
|
اعتقاد به مزیت تجارت الکترونیکی در منافع اقتصادی
|
94/3
|
7
|
میزان استقبال کارکنان از تغییرات
|
00/2
|
8
|
توانایی سازماندهی اطلاعات
|
56/3
|
8
|
مهارت ICDL |
00/2
|
9
|
توانایی نگهداری اطلاعات
|
52/3
|
9
|
نقش دورههای ضمن خدمت در افزایش مهارت
|
00/2
|
10
|
انگیزه گرایش به فاوا
|
46/3
|
10
|
آگاهی در مورد نرمافزارهای تجارت الکترونیک
|
42/1
|
11
|
سطح خلاقیت کارکنان کتابخانه
|
37/3
|
11
|
آگاهی در مورد استانداردهای تجارت الکترونیک
|
40/1
|
12
|
توانایی تحلیل اطلاعات
|
37/3
|
12
|
مشارکت در اجرای برنامه تجارت الکترونیکی
|
00/1
|
13
|
توانایی ارزیابی اطلاعات
|
06/3
|
13
|
مشارکت در تدوین برنامه تجارت الکترونیکی
|
00/1
|
14
|
|
|
14
|
وجود برنامه سالیانه آموزش
|
00/1
|
15
|
|
|
15
|
کفایت متخصصان فنی کتابخانه
|
00/1
|
16
|
|
|
16
|
تعداد کارکنان دارای تحصیلات کارشناسی و بالاتر با مدرک فناوری اطلاعات یا مرتبط در کتابخانه |
00/1
|
میانگین 74/2
|
مطابق با جدول1 انجام نیازسنجی آموزشی با امتیاز (5) بیشترین قوّت کتابخانههای دانشگاه اصفهان در این بعد شمرده میشود و بیشترین ضعف این کتابخانه، در مشارکت نداشتن در اجرای برنامه تجارت الکترونیکی و مشارکت در تدوین برنامه تجارت الکترونیکی، نبود برنامه سالیانه آموزش، کفایت متخصصان فنی کتابخانه، تعداد کارکنان دارای تحصیلات کارشناسی و بالاتر با مدرک فناوری اطلاعات یا مرتبط در کتابخانه است.
جدول 2. عوامل داخلی (قوّتها و ضعفها) بُعد مدیریت
قوت 1
|
ضعف
|
||||
ردیف |
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف |
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
نگرش مثبت مدیریت به کاربرد فاوا
|
00/4
|
1
|
|
|
2
|
تمایل مدیریت به کاربرد نوآوری جدید
|
00/4
|
2
|
|
|
3
|
تمایل مدیریت در افزایش کارکنان
|
00/4
|
3
|
|
|
4
|
تعهد مدیریت برای ادامه خدمات فاوا
|
90/3
|
4
|
|
|
5
|
تمایل مدیریت به پذیرش مخاطرات ناشی از به کارگیری فاوا
|
50/3
|
5
|
|
|
6
|
اطلاعات مدیریت درباره یکپارچهسازی استراتژی
|
30/3
|
6
|
|
|
7
|
حمایت مدیریت از به کارگیری فاوا
|
2850/3
|
7
|
|
|
8
|
تلاش و فعالیت مدیریت برای همگامی با فاوا
|
00/3
|
8
|
|
|
9
|
توان مدیریت در تأمین نیازهای فاوا
|
00/3
|
9
|
|
|
میانگین 55/3
|
بر اساس جدول 2، نگرش مثبت مدیریت به کاربرد فاوا، تمایل مدیریت به کاربرد نوآوری جدید، تمایل مدیریت در افزایش کارکنان دارای بیشترین قوّت با امتیاز 4 است. در کل، کتابخانههای دانشگاه اصفهان در بُعد مدیریت دارای قوّتی معادل با 55/3 میباشند.
جدول 3. عوامل داخلی (قوّتها و ضعفها) بُعد فنی
قوت
|
ضعف
|
||||
ردیف |
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف |
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
وجود نرمافزارهای کتابخانه
|
00/5
|
1
|
میزان رضایت از نرمافزار کتابخانه در تعامل
|
92/2
|
2
|
وجود نرمافزارهای اتوماسیون اداری
|
00/5
|
2
|
سرعت و پهنای باند کتابخانه
|
00/1
|
3
|
وجود کتابخانه دیجیتال
|
00/5
|
3
|
وجود نرمافزارهای چند رسانه
|
00/1
|
4
|
دسترسی به شبکه بدون سیم[31]
|
00/5
|
4
|
وجود بانک اطلاعاتی هوشمند
|
00/1
|
5
|
دسترسی به شبکه دارای سیم[32]
|
00/5
|
5
|
وجود نرمافزار مدیریت ارتباط با مشتری
|
00/1
|
6
|
دسترسی به اکسترانت
|
00/5
|
6
|
وجود سیستم مدیریت اسناد
|
00/1
|
7
|
دسترسی به اینترانت
|
00/5
|
7
|
قابلیت نرمافزار کتابخانه در ارائه ارسال تازهها به کاربران
|
00/1
|
8
|
دسترسی به پست الکترونیک درون سازمانی
|
00/5
|
8
|
تعداد تأمینکننده پهنای باند
|
00/1
|
9
|
تعداد قطعی اینترنت در هفته
|
00/4
|
9
|
وجود لینکهای خاص مانند نمایشگاهها و راهنمای موضوعی روی وبسایت
|
00/1
|
10
|
وجود فایروال
|
00/5
|
10
|
وجود سیستم کشف نفوذ
|
00/1
|
11
|
وجود وی.پی.ان[33]
|
00/5
|
11
|
مکانیسم احراز هویت
|
00/1
|
12
|
وجود آنتیویروس
|
00/5
|
12
|
استفاده از ویدئو کنفرانس
|
00/1
|
13
|
میزان همسویی نرمافزارها با فعالیتهای در حال تغییر در کتابخانه
|
00/4
|
13
|
استفاده از تابلوی اعلانات الکترونیکی
|
00/1
|
14
|
میزان یکپارچگی نرمافزارهای کتابخانه
|
00/4
|
14
|
وجود نقشه و شماتیک شبکه
|
00/1
|
15
|
میزان سهولت و آسانی استفاده از نرمافزار کتابخانه
|
00/4
|
15
|
سرعت و پهنای باند دانشگاه
|
00/1
|
16
|
میزان قابلیت گزارشگیری (مانند گزارشهای ویژه مدیریت)
|
00/4
|
16
|
به روز کردن وبسایت کتابخانه
|
00/1
|
17
|
میزان تاثیرگذاری استفاده از نرم افزار به جای فرایند دستی در سرعت و دقت کار |
00/4
|
17
|
وجود نرمافزار مدیریت زنجیره تأمین
|
00/1
|
18
|
میزان انعطافپذیری نرمافزارهای فعلی
|
00/4
|
18
|
وجود نرمافزار هوشمندی شرکت و سازمانها
|
00/1
|
19
|
میزان پوششدهی فرایندهای دستی توسط نرمافزار حاضر کتابخانه
|
00/4
|
19
|
وجود نرمافزار برنامهریزی منابع سازمان |
00/1
|
20
|
میزان دسترسی به بخشهای مختلف نرمافزارکتابخانه
|
00/4
|
20
|
|
|
21
|
سرعت اجرای نرمافزار کتابخانه برای پاسخگویی به ارباب رجوع
|
00/4
|
|
|
|
22
|
میزان پشتیبانی فنی لازم برای نرمافزارها
|
00/4
|
|
|
|
23
|
میزان قابلیت تطبیق نرمافزار کتابخانه با نیازهای مشتری
|
00/4
|
|
|
|
24
|
کنترل سطوح دسترسی
|
00/4
|
|
|
|
25
|
پشتیبانی فنی از سختافزارها
|
67/3
|
|
|
|
26
|
وجود کامپیوتر شخصی، کامپیوتر متصل به اینترنت، سرور ، چاپگر، اسکنر، نمابر و تعداد خطوط تلفن در حد کفایت |
00/3
|
|
|
|
27
|
سرعت و کارآیی پاسخگویی نرمافزار کتابخانه
|
00/3
|
|
|
|
28
|
توانایی نرمافزار کتابخانه در برآوردن نیاز اطلاعاتی کاربران
|
00/3
|
|
|
|
29
|
تعداد وبسایت کتابخانه
|
00/3
|
|
|
|
30
|
مکانیسم صحت داده
|
00/3
|
|
|
|
31
|
محرمانگی
|
00/3
|
|
|
|
میانگین 96/2 |
مطابق با جدول 3، کتابخانههای دانشگاه اصفهان از حیث نرمافزارهای کتابخانه،نرمافزارهای اتوماسیون اداری، وجود کتابخانه دیجیتال، دسترسی به شبکه بدون سیم، دسترسی به شبکه دارای سیم،دسترسی به اکسترانت، اینترانت، پست الکترونیک درون سازمانی، تعداد دفعاتقطعی اینترنت در هفته، وجود فایروال، وی.پی.ان و آنتیویروس وضعیت خوبی دارند و در عوض از لحاظ وجود نرمافزارهای چندرسانهای، بانک اطلاعاتی هوشمند، نرمافزار تجارت الکترونیکی مانند مدیریت ارتباط با مشتری، مدیریت زنجیرة تأمین، هوشمندی شرکتها و سازمانها، برنامهریزی منابع سازمان، وجود سیستم مدیریت اسناد، قابلیت نرمافزار کتابخانه در ارائه ارسال تازهها به کاربران، تعداد تأمینکنندة پهنای باند، پیوندهای خاص مانند نمایشگاهها و راهنمای موضوعی روی وبسایت، به روز کردن وبسایت کتابخانه، سرعت و پهنای باند دانشگاه، وجود سیستم کشف نفوذ و مکانیسم احراز هویت، دارای بیشترین ضعف با امتیاز 1 میباشند.
جدول 4. عوامل داخلی (قوّتها و ضعفها) بُعد مالی
قوّت
|
ضعف
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
|
|
1
|
سرمایهگذاری در حوزهفاوا در کتابخانه |
00/2
|
2
|
|
|
2
|
درآمد سالیانه تبادلات الکترونیکی در کتابخانه
|
00/2
|
3
|
|
|
3
|
سرمایهگذاری در حوزه تجارت الکترونیک در کتابخانه
|
1.00
|
4
|
|
|
4
|
طریقه دریافت و پرداختهای مالی در کتابخانه
|
1.00
|
میانگین 50/1
|
طبق جدول 4، کتابخانههای دانشگاه اصفهان در تمامی شاخصهای مورد مطالعه در بُعد آمادگی مالی دارای ضعف محرز به ویژه از حیث سرمایهگذاری در حوزة تجارت الکترونیک در کتابخانه و طریقه دریافت و پرداختهای مالی است. در کتابخانهها پرداختهای مالی بیشتر به صورت نقدی انجام میشود و از دیگر شیوهها مانند پول نقد الکترونیکی، چک الکترونیکی بهرهمند نمیباشند.
جدول 5. عوامل داخلی (قوّتها و ضعفها) بُعد محصولات
قوّت
|
قوّت
|
قوّت
|
||||||
ردیف |
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف |
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف |
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
عرضه اطلاعات کتابشناختی کتاب الکترونیکی
|
00/5
|
14
|
دیجیتالی کردن اسناد و مدارک
|
00/5
|
27
|
آمادهسازی منابع
|
00/4
|
2
|
عرضه تمام متن کتاب الکترونیکی
|
00/5
|
15
|
دیجیتالی کردن نسخه خطی الکترونیکی
|
00/5
|
28
|
خدمات اطلاعرسانی
|
00/4
|
3
|
عرضه اطلاعات کتابشناختی مجلات الکترونیکی
|
00/5
|
16
|
دیجیتالی کردن مقاله
|
00/5
|
29
|
امانت منابع
|
00/4
|
4
|
عرضه تمام متن مجلات الکترونیکی
|
00/5
|
17
|
مبادله اطلاعات کتابشناختی کتاب
|
00/5
|
30
|
خدمات آموزشی
|
00/4
|
5
|
عرضه پایاننامه الکترونیکی
|
00/5
|
18
|
مبادله اطلاعات کتابشناختی مجلات
|
00/5
|
31
|
خدمات پژوهشی
|
00/4
|
6
|
عرضه اسناد و مدارک الکترونیکی
|
00/5
|
19
|
مبادله مجلات تمام متن
|
00/5
|
32
|
خدمات مرجع
|
00/4
|
7
|
عرضه نسخه خطی الکترونیکی
|
00/5
|
20
|
مبادله پایاننامه
|
00/5
|
ضعف
|
||
8
|
عرضه مقاله الکترونیکی
|
00/5
|
21
|
مبادله اسناد و مدارک
|
00/5
|
1
|
خدمات مشاورهای
|
00/2
|
9
|
دیجیتالی کردن اطلاعات کتابشناختی کتاب
|
00/5
|
22
|
مبادله مقاله
|
00/5
|
2
|
مبادله تمام متن کتاب الکترونیکی
|
00/1
|
10
|
دیجیتالی کردن تمام متن کتاب
|
00/5
|
23
|
عضویت کتابخانه
|
00/4
|
3
|
مبادله نسخه خطی الکترونیکی
|
00/1
|
11
|
دیجیتالی کردن اطلاعات کتابشناختی مجلات
|
00/5
|
24
|
ثبت منابع
|
00/4
|
|
|
|
12
|
دیجیتالی کردن تمام متن مجلات الکترونیکی
|
00/5
|
25
|
سفارشات
|
00/4
|
|
|
|
13
|
دیجیتالی کردن پایاننامه
|
00/5
|
26
|
سازماندهی منابع
|
00/4
|
|
|
|
میانگین 04/4
|
جدول 5، نشان میدهد وضعیت کتابخانهها در این بُعد با میانگین 04/4 برای استقرار تجارت الکترونیکی مناسب است و دارای قوّتهای بسیاری از جمله توانایی کتابخانه در دیجیتالی کردن و عرضه و مبادله اطلاعات کتابشناختی کتاب و مجلات هستند. میزان خدمات مشاورهای، ناتوانی کتابخانه در مبادلة تمام متن کتاب الکترونیکی و نسخه خطی الکترونیکی از جمله ضعفهای کتابخانهها در استقرار تجارت الکترونیکی است.
جدول 6. عوامل داخلی (قوّتها و ضعفها) بُعد مشتریان
قوّت
|
ضعف
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
شفافیت ارتباط با مشتریان
|
00/4
|
1
|
اهمیت دستیابی به مشتریان و بازارهای جدید
|
8/2
|
2
|
اطلاعرسانی دقیق و به موقع به مشتری
|
00/3
|
2
|
طریقه معرفی محصول
|
8/2
|
3
|
وجود اطلاعات مورد نیاز مشتری در وبسایت
|
00/3
|
3
|
متوسط زمان پاسخگویی به مشتری (مراجعه کننده)
|
00/1
|
4
|
تأمین به موقع سفارشهای مشتری
|
00/3
|
|
|
|
5
|
اهمیت پاسخگویی 24 ساعته به مشتری
|
00/3
|
|
|
|
میانگین 820/2 |
مطابق با جدول 6، کتابخانهها در بُعد مشتریان با میانگین 820/2 دارای آمادگی برای استقرار تجارت الکترونیکی نیستند. مهمترین قوت کتابخانهها در این بُعد، شفافیت ارتباط با مشتری با امتیاز (4) است. ضعف عمدة کتابخانهها، متوسط زمان پاسخگویی به مشتری (مراجعه کننده) با امتیاز (ا) است.
جدول 7. عوامل داخلی(قوّتها و ضعفها) بُعد تأمینکنندگان
قوت
|
ضعف
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
تعداد تأمینکننده و یا کارگزاران کتاب چاپی لاتین
|
00/5
|
1
|
تعداد تأمینکننده و یا کارگزاران کتاب الکترونیکی
|
00/2
|
2
|
تعداد تأمینکننده و یا کارگزاران کتاب چاپی فارسی
|
00/5
|
|
|
|
3
|
تعداد تأمینکننده و کارگزار مجله غیرالکترونیکی لاتین
|
00/5
|
|
|
|
4
|
تعداد تأمینکننده و کارگزار مجله غیرالکترونیکی لاتین
|
00/5
|
|
|
|
5
|
تعداد تأمینکننده و کارگزار مجله غیرالکترونیکی فارسی
|
00/5
|
|
|
|
6
|
تعداد تأمینکننده و کارگزار مجلات الکترونیکی
|
00/5
|
|
|
|
7
|
تأمین مدرک از طریق طرح امین
|
00/5
|
|
|
|
8
|
تأمین مدرک از طریق طرح غدیر
|
00/5
|
|
|
|
9
|
تأمین مدرک از طریق امانت بین کتابخانه
|
00/5
|
|
|
|
10
|
استفاده از اینترنت برای یافتن تأمینکننده و یا کارگزار
|
00/5
|
|
|
|
11
|
تماس پیوسته کتابخانه با تأمینکنندگان برای آگاهی از وضع سفارش |
00/5
|
|
|
|
12
|
استفاده از بازارهای الکترونیکی برای یافتن تأمینکننده
|
00/4
|
|
|
|
13
|
ابزار ارتباط با تأمین کننده
|
00/3
|
|
|
|
میانگین 57/4 |
جدول 7، نشان میدهد کتابخانهها در بُعد تأمینکنندگان با میانگین 57/4 آمادگی بسیار زیادی داشته و دارای قوّتهای بیشماری مانند تعداد کافی تأمینکننده و یا کارگزاران کتاب چاپی لاتین، فارسی و ... هستند.
جدول8. عوامل داخلی(قوّتها و ضعفها) بُعد رقبا
قوّت
|
ضعف
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
آگاهی از مزایا و مخاطرات اتحاد با رقبا
|
00/4
|
1
|
میزان دسترسی کتابخانه به مشتریان نسبت به رقبا
|
8/2
|
2
|
آگاهی دربارة برنامههای تجارت الکترونیک رقبا
|
00/4
|
|
|
|
3
|
آگاهی دربارة تاثیر برنامههای تجارت الکترونیک رقبا بر خود
|
00/4
|
|
|
|
میانگین 7/3 |
جدول 8، نشان میدهد کتابخانهها نسبت به رقبا قوّتهای بیشماری دارند و کتابخانهها در این بعد دارای میانگین 7/3 هستند. ضعف کتابخانهها در میزان کم دسترسی آنها به مشتریان نسبت به دیگر رقبا با امتیاز (8/2) است.
جدول 9. عوامل داخلی (قوّتها و ضعفها) بُعد قوانین، مقرررات و سیاستها
قوت
|
ضعف
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
نظارت بر اجرای پروژههای فاوا در کتابخانه
|
00/5
|
1
|
حق کپیرایت
|
00/2
|
2
|
سیاست اطلاعاتی موجود در کتابخانه
|
00/5
|
2
|
قانون جرایم اینترنتی
|
00/2
|
3
|
سیاست تدوین و تهیه منابع الکترونیکی
|
00/5
|
3
|
قانون انتقال الکترونیکی وجوه
|
00/2
|
4
|
قانون حمایت از دادههای تخصصی
|
00/4
|
4
|
قانون اسناد تجارت الکترونیک
|
00/1
|
5
|
چارچوب قانونیِ روابط کتابخانه با دیگر سازمانها
|
00/4
|
5
|
وجود برنامه بازنگری سیاستهای فاوابه صورت دورهای در کتابخانه
|
00/1
|
6
|
نظام درآمدی مشخص برای ارائه محصولات و خدمات
|
00/3
|
6
|
سیاست بازاریابی تجارت الکترونیک در کتابخانه
|
00/1
|
7
|
قانون حمایت از مصرفکنندگان
|
00/3
|
7
|
سیاست حمایتی تجارت الکترونیک در کتابخانه
|
00/1
|
8
|
طرح تشویقی استفاده از فاوا
|
00/3
|
8
|
طرح جامع فناوری اطلاعات درکتابخانه
|
00/1
|
9
|
حمایت برونسپاری خدمات
|
00/3
|
9
|
ساختار سازمانی برای اجرای طرح فاوا در کتابخانه
|
00/1
|
10
|
میزان همگامی با استانداردهای بینالمللی فاوا
|
00/3
|
10
|
معیارهای مناسب برای ارزیابی سیاستهای تجارت الکترونیک در کتابخانه
|
00/1
|
میانگین 60/2
|
با توجه به جدول 9، کتابخانهها برای استقرار تجارت الکترونیکی دارای قوّتهایی هستند که مهمترین آنها نظارت بر اجرای پروژههای فاوا در کتابخانه، سیاست اطلاعاتی موجود در کتابخانه، سیاست تدوین و تهیه منابع الکترونیکی است؛ ولی در کل در این بُعد دارای ضعفهای بسیاری است که بر قوّتهای آن غلبه دارد و میانگین 6/2 مؤید این مطلب است.
پاسخ پرسش2. فرصتها و تهدیدهای پیش روی کتابخانههای دانشگاه اصفهان در راستای استقرار تجارت الکترونیکی کدام است؟
جدول 10. عوامل خارجی (تهدیدها و فرصتها) بُعد نیروی انسانی
فرصت
|
تهدید
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
وجود نیروهای داوطلب (دانشجویان، کارآموزان و غیره) برای شرکت در فعالیتهای مختلف کتابخانه |
00/4
|
1
|
وجود نظام پاداشها و ترفیعها در مورد کارکنان کتابخانه
|
00/2
|
2
|
پایین بودن قیمت نیروی کار (انسانی) در منطقه
|
00/4
|
2
|
رشد مداوم تعداد دانشجویان و صدور مجوز برای استخدام کتابدار
|
00/2
|
3
|
مساوی بودن شرایط کاری کارکنان کتابخانه با دیگر کارکنان دانشگاه |
00/4
|
3
|
تحمیل نیروی انسانی نامناسب به کتابخانهها
|
00/2
|
میانگین 00/3
|
در جدول 10، بُعد نیروی انسانی با میانگین 3 نشان میدهد فرصتها بر تهدیدها برای استقرار تجارت الکترونیکی برتری دارد. وجود نیروهای داوطلب (دانشجویان، کارآموزان و ...) برای شرکت در فعالیتهای مختلف کتابخانه، پایین بودن قیمت نیروی کار (انسانی) در منطقه، مساوی بودن شرایط کاری کارکنان کتابخانه با دیگر کارکنان دانشگاه، از مهمترین فرصتهای کتابخانههای دانشگاه اصفهان برای استقرار تجارت الکترونیکی است.
جدول 11. عوامل خارجی (تهدیدها و فرصتها) بُعد مدیریت
فرصت
|
تهدید
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
مشارکت مدیر کتابخانه در تعیین هدفها و توسعه کتابخانه |
00/4 |
1
|
ارتباط مدیر کتابخانه و مدیران پژوهشی |
90/2
|
|
|
|
2
|
ارتباط مدیر کتابخانه با بخش صنعت |
00/2
|
|
|
|
3
|
توجه و اهمیت دادن مدیران رده بالای دانشگاه به کتابخانه |
00/2
|
|
|
|
4
|
توجه مدیران به جنبههای سخت فناوری و جنبههای نرم آن به صورت توأم
|
40/2
|
میانگین 66/2
|
با توجه به جدول 11، اگرچه مشارکت مدیر کتابخانه در تعیین هدفها و توسعة کتابخانه، فرصتی برای کتابخانه در جهت استقرار تجارت الکترونیکی شمرده میشود، ولی مهمترین تهدیدها برای کتابخانهها ارتباط مدیر کتابخانه با بخش صنعت و توجه و اهمیت دادن مدیران رده بالای دانشگاه به کتابخانه است.
جدول 12. عوامل خارجی (تهدیدها و فرصتها) بُعد فنی
فرصت
|
تهدید
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
افزایش استفاده از فناوری در امور مختلف کتابخانه
|
00/4
|
1
|
کیفیت خدماتISP ها |
00/2
|
2
|
رشد نهضت کتابخانههای دیجیتالی
|
00/4
|
2
|
سرعت اینترنت و پهنای باند در کشور
|
00/2
|
3
|
مکانیزه کردن بسیاری از خدمات و فعالیتها در کشور
|
00/4
|
3
|
چگونگی روابط اقتصادی با دیگر کشورها در تهیه سخت افزار
|
00/1
|
4
|
|
|
4
|
امنیت شبکه اینترنت در تجارت الکترونیکی
|
00/1
|
میانگین 57/2
|
جدول 12، نشان میدهد اگرچه کتابخانهها فرصتهایی را از جمله افزایش استفاده از فناوری در امور مختلف برای استقرار تجارت الکترونیکی در اختیار دارند، با تهدیدهای بسیاری از جمله سرعت اینترنت و پهنای باند در کشور، چگونگی روابط اقتصادی با دیگر کشورها در تهیه سختافزار و امنیت شبکه اینترنت در تجارت الکترونیکی مواجه است.
جدول 13. عوامل خارجی (تهدیدها و فرصتها) بُعد مالی
فرصت
|
تهدید
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
|
|
1
|
میزان وابستگیمالیکتابخانهبهمنابعمالیدانشگاه |
00/1
|
2
|
|
|
2
|
میزان هزینه بالای خرید منابع کتابخانهای (پایگاههای اطلاعاتی) |
00/2
|
3
|
|
|
3
|
میزان مشکلات اقتصادی دانشگاه |
00/2
|
4
|
|
|
4
|
میزان هزینه فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی
|
00/2
|
5
|
|
|
5
|
امکان منابع اهدایی به کتابخانه
|
00/2
|
میانگین 67/1 |
جدول 13، نشان میدهد در بخش تهدیدها شاخصهایی که دارای بار منفی بوده به صورت تیره مشخص شده است وکتابخانهها در این بعد فرصتی در اختیار ندارند و در عوض برای استقرار تجارت الکترونیکی با تهدیدهای بسیاری مواجهند که مهمترین آنها وابستگیمالیکتابخانهبهمنابعمالیدانشگاه است.
جدول14. عوامل خارجی (تهدیدها و فرصتها) بُعد محصولات و خدمات
فرصت
|
تهدید
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
|
|
|
1
|
وجود بازارهای جدید برای خدمات و محصولات کتابخانه |
00/1
|
|
|
|
2
|
اجرای سیستم قیمتگذاری واحد برای محصولات و خدمات کتابخانهها |
00/1
|
|
|
|
3
|
بازاریابی در مورد محصولات و خدمات کتابخانه
|
00/1
|
|
|
|
4
|
وجود جایگزینهای اینترنتی برای خدمات و محصولات این کتابخانه |
00/1
|
میانگین 00/1 |
چنانکه در جدول 14 مشاهده میشود، کتابخانهها با تهدیدهای جدی در بُعد محصولات روبهرو هستند. نبود بازارهای جدید برای خدمات و محصولات کتابخانه، اجرا نکردن سیستم قیمتگذاری واحد برای محصولات و خدمات کتابخانهها، نبود بازاریابی دربارة محصولات و خدمات کتابخانه و وجود جایگزینهای اینترنتی برای خدمات و محصولات این کتابخانه، تهدیدهایی جدی برای کتابخانههای دانشگاه اصفهان شمرده میشوند. در بخش تهدیدها، شاخصهای دارای بار منفی به صورت تیره مشخص شده است.
جدول 15. عوامل خارجی (تهدیدها و فرصتها) بُعد مشتریان
فرصت
|
تهدید
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
میزان تقاضای مشتری برای خرید الکترونیکی
|
00/4
|
1
|
آمادگی لازم مشتری برای خرید الکترونیکی
|
00/1
|
2
|
استقبال مشتری از محصولات و ایدههای جدید
|
00/4
|
2
|
اعتماد مشتری به خرید اینترنتی
|
00/1
|
3
|
تماس مشتری برای آگاهی از وضع سفارش
|
00/4
|
|
|
|
میانگین 40/2 |
جدول 15، بیانگر آن است که میانگین عوامل خارجی در این بعد 4/2 است وکتابخانهها با تهدیدهایی مواجهند که بر فرصتها برتری دارد. میزان کمِ آمادگی مشتری برای خرید الکترونیکی و اعتماد پایین مشتری به خرید اینترنتی، مهمترین تهدیدها برای کتابخانهها شمرده میشوند.
جدول 16. عوامل خارجی (تهدیدها و فرصتها) بُعد تأمینکنندگان
فرصت
|
تهدید
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
توانایی تأمینکننده در برآوردن نیازها به صورت بهنگام
|
00/5
|
1
|
فشار تأمینکنندگان جهت بهکارگیری تجارت الکترونیک
|
00/1
|
2
|
برخورداری تأمین کنندگان کتابخانه از زیرساختارهای تجارت الکترونیکی
|
00/3
|
2
|
اثرهای تحریم بر تأمین منابع
|
00/1
|
میانگین00/3
|
جدول 16، نشان میدهد کتابخانهها در این بُعد فرصتهایی را در اختیار دارند که بر تهدیدها غلبه دارد. میانگین(3) این مطلب را نشان میدهد. نقطه قوّت اصلی کتابخانه، توانایی تأمینکننده در برآوردن نیازها به صورت بهنگام است. در بخش تهدیدها، شاخصهای دارای بار منفی به صورت تیره مشخص شده است.
جدول17. عوامل خارجی (تهدیدها و فرصتها) بُعد رقبا
فرصت
|
تهدید
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
|
|
1
|
برخورداری رقبا ازوبسایت و آدرس اینترنتی |
00/1
|
2
|
|
|
2
|
استفاده رقبا از فناوریهای نوین
|
00/2
|
3
|
|
|
3
|
میزان سهم بازار رقبا
|
00/2
|
4
|
|
|
4
|
اتخاذ استراتژی جامع در روند حرکتی و فعالیت رقبا
|
00/2
|
میانگین 75/1
|
جدول17 نشان میدهد کتابخانهها برای استقرار تجارت الکترونیکی در این بُعد فرصتی در اختیار ندارند؛ ولی با تهدیدهایی مواجه هستند. از مهمترین آنها، برخورداری رقبا ازوبسایت و آدرس اینترنتی با امتیاز (1) است. در بخش تهدیدها شاخصهای دارای بار منفی به صورت تیره مشخص شده است.
جدول 18. عوامل خارجی (تهدیدها و فرصتها) بُعد قوانین، مقررات و سیاستها
فرصت
|
تهدید
|
||||
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
ردیف
|
شاخص
|
امتیاز
|
1
|
اثرسیاستگذاریهای کلان فرهنگی بر کتابخانه
|
00/4
|
1
|
تغییر مداوم سیاستها و تصمیمها در ارتباط با کتابخانهها و تأثیر آن بر تغییر وظیفههای کتابداران |
00/2
|
2
|
اثرسیاستهای دولت دربارة گسترش خدمات الکترونیکی بر کتابخانه
|
00/4
|
2
|
رعایت قوانین مرتبط با مالکیت معنوی پدیدآورندگان در محیط اینترنت
|
00/2
|
3
|
اثرسیاستهای دولت دربارة بهبود کتابخانهها
|
00/4
|
3
|
رعایت مقرراتدولتیمانند(قانونکپیرایت) در جامعه
|
00/2
|
میانگین 80/2 |
مطابق جدول 18، بررسی عوامل خارجی در این بُعد نشان میدهد کتابخانههای دانشگاه اصفهان با میانگین (8/2) دارای برتری تهدیدها بر فرصتها هستند، زیرا میانگین کل کمتر از (3) است.در بخش تهدیدها شاخصهای دارای بار منفی به صورت تیره مشخص شده است.
برای به دست آوردن نمرة نهایی عوامل داخلی، از میانگین جدول1 تا 9 و نمره نهایی عوامل خارجی از جدول 10 تا 18 استفاده شد.
جدول19. دادههای متناظر عوامل داخلی و خارجی
سازمان
|
نمره نهایی سنجش عوامل داخلی
|
نمره نهایی سنجش عوامل خارجی
|
کتابخانههای دانشگاه اصفهان
|
16/3
|
32/2
|
با توجه به جدول 19، قوّتهای کتابخانهها برای استقرار تجارت الکترونیکی بر ضعفهای آن غلبه دارد و از این لحاظ وضعیت مناسبی دارد. نمره نهایی سنجش عوامل نشان میدهد تهدیدهای بسیاری کتابخانه را احاطه کرده است که برای تعدیل اثر آنها بر کتابخانه باید راهبردهایی را در نظر گرفت.
پاسخ پرسش3. راهبردهای مناسب برای استقرار تجارت الکترونیکی بر مبنای قوتها و فرصتها (SO)، قوّتها و تهدیدها (ST)، ضعفها و فرصتها (WO)،ضعفها و تهدیدها (WT) کدامند؟
در این پرسش، با توجه به ضعفها و قوّتهای درونی و فرصتها و تهدیدهای محیطی مطرح شده در پرسشهای قبل، راهبردها و راهکارهای مقابله با تهدیدها، بهرهگیری از فرصتها، رفع نقاط ضعف و تقویت نقاط قوّت جهت استقرار تجارت الکترونیکی در کتابخانههای دانشگاه اصفهان، در چهار گروه زیر ارائه میشود.
جدول20. ماتریس راهبردهای پیشنهادی استقرار تجارت الکترونیکی
|
قوّتها .... |
ضعفها ...... |
فرصتها ... |
SO
1. ارتقای محصولات و خدمات 2. مطالعه و نیازسنجی جامعه و هدایت کتابخانه به سوی تولید محصولات جدید در راستای تأمین نیازهای جامعه 3. شناسایی امکانات و ظرفیتهای دانشگاه در خصوص امکان بهرهبرداری اقتصادی از آن و استقرار تجارت الکترونیکی 4. تعیین هدفهای کوتاهمدت و بلندمدت و قابل اندازهگیری جهت استقرار و توسعه تجارت الکترونیکی |
WO
1. شبکهسازی و همکاری با بخشهای خصوصی و سرمایهگذاران و ترغیب آنها به سرمایهگذاری در این مورد 2. ایجاد واحد تجارت الکترونیک 3. ایجاد استراتژی بازاریابی با مرکزیت وبسایت 4. بهکارگیری سیستم پیشنهادهای پویا 5. ایجاد رابطه بین تجارت الکترونیک و مهندسی مجدد فرایندها |
تهدیدها ... |
ST
1. سرمایهگذاری کافی برای توسعه تولید محصولات بدون رقیب 2. اطلاعرسانی بهتر و بیشتر در مورد محصولات و خدمات کتابخانه از طریق کاتالوگها و بروشورها و بولتن، کاتالوگهای آنلاین، شبکههای اجتماعی و ایمیلها 3.تشکیل کمیته راهبردی تجارت الکترونیکی با مشارکت مدیران دانشگاه، کتابداران و مدیران فناوری به منظور استقرار و توسعه تجارت الکترونیکی 4. دادن امکانات رفاهی بیشتر و بهتر به کتابداران و ارتقای جایگاه آنان در میان جامعه دانشگاهی 5. همکاری و شبکهسازی با کتابخانهها و دانشگاههای معتبر داخل و خارج و اجرای برنامههای مشترک 6. همکاری با دانشگاه و مؤسسات دیگر برای تولید محصولات قابل رقابت با کالاهای دیگر رقبا 7. مذاکره با شرکتهای معتبر برای اخذ دانش فنی و تولید 8. فعالسازی بخش بازاریابی 9. افزایش اعتبار کتابخانه از طریق امانت بین کتابخانهای و خدمات تحویل مدرک 10. افزایش تعداد برنامههای آموزشی، گسترش سواد دیجیتالی، تشکیل سمینارها و خبرنامههای آموزش تجارت الکترونیکی، توسعه کارگاههای آموزشی فاوا و تجارت الکترونیکی برای کارکنان |
WT
1. افزایش بودجه برای تجارت الکترونیکی در کتابخانه 2. کمک مالی هدفمند به کتابخانه جهت تجارت الکترونیکی توسط دانشگاه 3. بهکارگیری سیاستها و قوانین فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی و تجارت الکترونیک 4. اختصاص بودجه ویژه توسط دانشگاه برای حمایت از بازاریابی 5. همکاری و شبکهسازی با کتابخانهها و دانشگاههای معتبر داخل و خارج و اجرای برنامههای مشترک 6. تشکیل شبکهای از افراد حقیقی و حقوقی مرتبط، به منظور پشتیبانی از شکلگیری و توسعه تجارت الکترونیکی 7. برقراری ارتباط با سازمان فنی و حرفهای و سایر مراکز مشابه به منظور ارائه آموزشهای مهارتی به دانشجویان 8. افزایش تعداد کتابداران |
جدول 20، تعدادی از راهبردهای پیشنهادی برای استقرار تجارت الکترونیکی در کتابخانههای دانشگاه اصفهان را نشان میدهد. با توجه به اینکه این کتابخانهها از نظر عوامل داخلی تا حدی در وضعیت مناسب قرار دارند ولی با تهدیدهای محیطی مواجهند، راهبردهای تنوع در تعداد بیشتری (10 مورد) آورده شد.
تغییر شرایط یک سازمان بدون بررسی وضعیت داخلی و تأمل در محیط بیرونی آن، امکانپذیر نیست. بنابراین، مدیران سازمانها باید پس از بررسی نقاط ضعف و قوّت داخلی سازمان، تهدیدها و فرصتهای پیش را بررسی کنند.
در این پژوهش، نقاط قوّت و ضعف کتابخانههای دانشگاه اصفهان و همچنین فرصتها و تهدیدهای محیطی به منظور استقرار تجارت الکترونیکی بررسی شد که باعث آگاهی مدیران از نیمرخ وضعیت کتابخانه و آگاهی آنها از این مطلب است که آیا کتابخانهها برای ایجاد تغییرات و همسویی با آنها آمادگی و ظرفیت کافی را دارند و در نهایت 4 گروه استراتژی (4 استراتژی تهاجمی، 10 استراتژی تنوع، 5 استراتژی تغییر جهت و 8 استراتژی تدافعی) ارائه گردید. با توجه به مدل SWOTو برتری قوّتها و تهدیدها، راهبردهای تنوع در این کتابخانهها برای استقرار تجارت الکترونیکی اهمیت ویژهای دارند.
نتایج پژوهش نشان داد میانگین امتیازهای نقاط قوّت و ضعف داخلی کتابخانهها برابر 16/3 است که در تحلیل SWOTنشانگر این است که کتابخانهها از نظر عوامل داخلی دارای قوّت است، لذا کتابخانهها وضعیت مناسب دارند. ابعاد ارتباط با تأمینکنندگان، محصولات، رقبا و مدیریت، به ترتیب دارای بیشترین میانگین بوده و وضعیت مناسبی در کتابخانهها دارند. ضعف عمدة کتابخانههای دانشگاه اصفهان در بُعد مالی است و با کمبود بودجه مواجه بوده و مشکلات مالی در این کتابخانهها بارز است. این مشکلی است که دیگر کتابخانههای دانشگاهی ایران حتی برای ارائه خدمات با آن روبهرو هستند، به طوری که «پریرخ و دیگران» (1390)، «سهیلی» (1390) و «پشوتنیزاده و فرجپهلو» (1391) نیز در پژوهش خود به آن اشاره میکنند.
علاوه بر این، کتابخانهها در ارتباط با مشتریان و قوانین و مقررات و سیاستها دارای ضعف جدی هستند. بهکارگیریِ کمِ قوانینی که در زمینة فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی و همچنین تجارت الکترونیکی وجود دارد و یا سیاستی خاص برای استفاده از آنها، از ضعفهای مهمّ کتابخانههاست. بُعد نیروی انسانی وضعیت مناسبی برای استقرار تجارت الکترونیکی ندارد. «پریرخ و دیگران» (1390) نیز عدم کفایت مهارتهای فناوری در برخی کارکنان را ضعفی عمده برای توسعة خدمات در کتابخانه دانشگاه فردوسی میدانند.
زیرساختهای فنّی در این کتابخانهها میانگین پایینی دارد. به عبارتی، در این زمینه وضعیت مناسبی ندارند. پژوهشهای «سهیلی» (1390) و «پشوتنیزاده و فرجپهلو» (1391) نشان داد کتابخانههای دانشگاه رازی و شهید چمران حتی برای خدمات خود زیرساختهای فنی مطلوبی ندارند.
میانگین امتیازهای فرصتها و تهدیدهای خارج از کتابخانهها 32/2 است و حاکی از این امر است که کتابخانهها در راه استقرار تجارت الکترونیکی با تهدیدهای محیطی بسیاری مواجه هستند و فرصتهای بسیار اندکی دارند.
در زمینة فرصتها و تهدیدها، به نظر میرسد در تمام ابعاد مورد بررسی، تهدیدهای زیادی کتابخانه را احاطه کرده است. ابعاد محصولات، مالی، رقبا، ارتباط با مشتریان، فنی، مدیریت، قوانین و مقررات و سیاستها به ترتیب دارای جدیترین تهدیدهای محیطی هستند.
نتایج پژوهش نشان داد کتابخانه دانشگاه اصفهان در امر بازاریابی بسیار ضعیف است، در حالیکه نتایج پژوهش «هزیدا و ادزان» (2013) نشان داد کتابخانه قوّتهایی برای بازاریابی دارد؛ از جمله این که با برخورداری از وسایل ارتباط جمعی اجتماعی مانند تویتر، فیسبوک و شبکههای اجتماعی به بازاریابی میپردازد و از فرصتهای بسیاری برای بازاریابی برخوردار است.
در کتابخانه دانشگاه اصفهان، جایگزینهای اینترنتی (گوگل، گوگلبوک و آمازون) تهدیدی جدی برای کتابخانه شمرده میشوند. این مورد در پژوهش «اسمیت» (2011) نیز دیده میشود.
از آنجا که این پژوهش کاربردی و در زمرة نخستین پژوهشها در حوزة برنامهریزی راهبردی در کتابخانهها برای استقرار تجارت الکترونیکی است، میتواندتجربههای مفیدیرادراختیارکتابخانههایی قرار دهد که تصمیم دارند اقدامهایی را در این زمینه انجام دهند وراهرابرایآنها هموار سازد. ابعاد مورد بررسی میتواند همراه با شاخصهای ارائه شده، به عنوان الگوی استفاده شود. برای استقرار تجارت الکترونیکی در کتابخانههای دانشگاه اصفهان، پیشنهاد میشود فعالسازی بخش بازاریابی صورت گیرد و با شرکتهای معتبر برای اخذ دانش فنی و تولید مذاکره شود. همچنین، ایجاد واحد تجارت الکترونیکی به طور مستقل و یا به عنوان زیرمجموعهای از بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات کتابخانه، توصیه میگردد. پیشنهاد میشود کمیتة راهبردی فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیکی با هدف استقرار تجارت الکترونیکی در کتابخانه دانشگاه اصفهان تشکیل شود. در پایان چند پیشنهاد به اجمال برای پژوهشهای آینده ارائه میشود:
وزندهی به شاخصها با استفاده از تکنیکهای پیشرفتة تحلیل عاملی، تحلیل سلسلهمراتبی و فازی که مستلزم صرف وقت بیشتر است، ارزش خاص خود را دارد. همچنین، پیشنهاد میشود در تحقیقات آتی از مدلهای دیگری برای تحلیل وضعیت و ارائه راهبردها مانند هیل[34] یا دیوید[35] استفاده و نتایج با هم مقایسه شود. از آنجا که این پژوهش دربارة کتابخانههای دانشگاه اصفهان صورت گرفت، میتواند در دیگر کتابخانههای دانشگاهی نیز برای تحلیل وضعیت موجود آنها استفاده شود؛ ولی راهبردها با توجه به وضعیت خاصّ هر کتابخانه تعیین میگردد. پیشنهاد میشود در پژوهشهای دیگر اولویتبندی راهبردهای پیشنهادی با توجه به ماتریس برنامهریزی راهبردیّ کمّی صورت گیرد.