نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار گروه علم اطلاعات ودانش شناسی دانشگاه قم
2 کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش‌شناسی، دانشگاه قم
چکیده
کلیدواژه‌ها
با گذر زمان و رسیدن به سطح وب، بر ابعاد و پیچیدگی کتابخانهها به عنوان یک سیستم اطلاعاتی افزوده شد (تاکل و همکاران[3]،2013). چنان که «موسوی‌چلک» (1386) نیز بیان میکند، با نگرش ویژه و همه‌جانبه به این بحث، نسل جدیدی از کتابخانهها به عنوان کتابخانههای دیجیتالی ایجاد شد که تعامل‌پذیری بین آنها اهمیت بسیاری یافته است. البته، این مورد میسر نمی‌شود، مگر با روی‌آوری به استانداردها و تفاهم‌نامه‌های موجود که شکل‌های متنوع قالب‌ها و منابع و فناوری را به یکسان‌سازی و رعایت حداقل‌های ممکن، هدایت میکند. بنابراین، کتابخانهها با وابسته شدن به فناوری و منابع شبکه‌ای، به مجموعة وسیعی از تفاهم‌نامه‌ها و استانداردهای وبی نیز وابسته شده‌اند (چن و لین[4]،2014). اما همان گونه که «علیپورحافظی» (1390الف) به نقل از منابع مختلف اشاره دارد، در فضای وب بیشتر مرورگرها، تعداد تفاهم‌نامه‌هایی را که پشتیبانی میکنند ثابت است و اجازة توسعه آنها را میسّر نمی‌سازند. لذا، کتابخانههای دیجیتالی به عنوان یکی از عناصر موجود در محیط وب، صرفاً به سبب پیروی از استانداردهای وبی نمیتوانند به حیات خود ادامه دهند. از همین رو، این نوع کتابخانهها نیازمند استفاده از استانداردهای اختصاصی هستند. در واقع، چنان که «آشکروفت»[5] (2004) بیان میکند، استفاده از استانداردهای کتابخانههای دیجیتالی جزو الزامات آنهاست و آشنایی با این نوع استانداردها به اندازه توجه به کاربران و خدمات، بااهمیت به نظر می‌رسد. همچنین، انجام تحقیقات گسترده در این زمینه از سوی محققان حوزه کتابخانه دیجیتالی مانند رادفر (1390)، صمیعی (1390)، علیپورحافظی (1388)، یالمن و همکاران[6] (2012)، آلن و سوفی[7] (2011)، ویتن و همکاران[8] (2010)، مانگی و همکاران[9] (2010)، پاگلیا[10] (2005)، کین[11] (2003)، شیری[12] (2003) و پیر و لاپنت[13] (2000)، دلیلی بر اهمیت موضوع است. اما چنان که دال و همکارانش (1392) بیان میکنند، از دهة 1990 برای پاسخگویی به نیازهای جاری و آینده، شمار استانداردهای کتابخانه دیجیتالی افزایش یافته است. از سویی، به دلیل حضور کتابداران در تیم‌های طراحی کتابخانه دیجیتالی، آشنایی آنان با استانداردهای کتابخانههای دیجیتالی، در زمان کنونی به امری ضروری تبدیل شده است. اما همزمان، به سبب تنوع و افزایش شمار این گونه استانداردها، از سهولت آشنایی با تمامی آنها کاسته شده و همین امر شناسایی و معرفی این نوع استانداردها، به ویژه مهم‌ترین آنها را از سوی محققان این حوزه به‌ویژه متخصصان کتابخانههای دیجیتالی، به امری ضروری تبدیل کرده است. به بیان دیگر، شناخت این نوع استانداردها به لحاظ معماری و مباحث فنی، امکان مبادلة مطلوب اطلاعات بین کتابداران و تیم‌های طراحی و توسعة کتابخانههای دیجیتالی را فراهم می‌سازد. ضمن این که از این طریق می‌توان نقاط قوّت و ضعف را در زمینة توجه به ابعاد مختلف این نوع استانداردها و خلأهای احتمالی، بهتر پوشش داد. بنابراین، پژوهش حاضر بر آن است تا با تحلیل متون و مرور آنها، ضمن معرفی استانداردهای مطرح در حوزة کتابخانههای دیجیتالی که در منابع مختلف مورد اقبال پژوهشگران قرار گرفتهاند، آنها را بر حسب حوزة عملکردی و نقشی که در کتابخانههای دیجیتالی ایفا میکنند، مقوله‌بندی کند. همچنین، در نظر است تا با تبیین جایگاه استانداردهای مورد مطالعه این پژوهش در کتابخانة دیجیتالی، این امکان فراهم شود تا موقعیت عملکردی استانداردهای دیگری که در حوزة کتابخانه دیجیتالی گسترش یافته‌اند و از لحاظ کارکردی شبیه استانداردهای جامعه این پژوهش هستند، مشخص شود. بنابراین، با توجه به این که محیط فعالیت کتابخانه دیجیتالی، محیطی رایانشی در سطح اینترنت است، این مراکز برای فعالیت در این محیط ناچار باید از مدلهای عمومی وب پیروی کنند که سازمان‌های بین‌المللی برای نمایش نحوة روابط بین تمامی پروتکلها و استانداردهای موجود در فضای وب ایجاد کرده‌اند. بر اساس مدلهای عمومی وب، این مطلب توجیه میشود که چگونه تعداد زیادی از استانداردها میتوانند بدون آن که خللی در کار یکدیگر ایجاد کنند، در فضای وب وجود داشته باشند. در واقع، این مدل‌ها میتوانند ساختار روابط استانداردهای مختلف را در قالب مدلهای معماری ارائه دهند. چنان که «سیمون»[14] (2008) خاطرنشان میکند، مدلهای عمومی وب به سبب داشتن ماهیت ماژولار[15]، اجازه میدهند تا بتوان یک استاندارد خاص را بدون تأثیر بر عملکرد دیگر استانداردها تغییر داد.
«سیمون»، مدل ارتباطی سیستم باز[16] (اُ.اس.آی)، تی.سی.پی/ آی.پی[17]، و کوربا[18] را از جمله مدلهای عمومی وب دانسته است که معماری استانداردها در فضای وب مبتنی بر آنها تشریح میشود. به باور «مهراد و کلینی» (1390) از جمله مشهورترین این مدل‌ها، مدل ارتباطی سیستم باز (اُ.اس.آی) است که سازمان بین‌المللی استاندارد (ایزو)[19] آن را ابداع کرده است. به اعتقاد «تتز»[20] (2011) نیز، مزیت اُ.اس.آی نسبت به دو مدل دیگر، نه تنها اعتبار ابداع‌گر آن بوده، بلکه این مدل هفت لایهای ایده‌آل‌ترین حالت ممکن را دربارة روابط بین تمامی پروتکلها و استانداردهای موجود در فضای وب جهت تبیین معماری استانداردها ارائه میدهد. این درحالی است که مدل چهارلایه‌ای تی.سی.پی/آی.پی تنها در تلاش است که واقعیت موجود را دربارة روابط بین استانداردها و پروتکلها در فضای وب نشان دهد. همچنین، به عقیده «نبوی و فتاحی» (1386) هیچ مدرک و سندی را نمیتوان یافت که به طور رسمی این مدل را توصیف کرده باشد و اتفاق نظری در مورد تعداد لایههای آن وجود ندارد. از سویی، با بررسی منابع مورد مطالعه در پژوهش حاضر، این نتیجه حاصل شد که اصولاً در تحقیقات حوزة کتابخانه دیجیتالی، مبنا مدل اُ.اس.آی بوده است. از این رو، مقالة حاضر به توصیف معماری استانداردهای کتابخانه دیجیتالی مبتنی بر مدل اُ.اس.آی می‌پردازد. امید است یافتههای این پژوهش الگوی مناسبی را برای تمامی افراد و سازمان‌هایی که قصد ایجاد و توسعة کتابخانه دیجیتالی را دارند، فراهم سازد.
مدل اُ.اس.آی
در دهه 1980 این حقیقت آشکار شد که وجود مقررات ارتباطی بین استانداردها و پروتکلها در محیط‌های رایانه‌ای، بسیار لازم‌الاجراست. از این رو، تلاش‌های بسیاری از سوی سازمان بین‌المللی استاندارد (ایزو) در زمینة ایجاد مدل مرجعی که مبنای ارتباطات متقابل سیستم‌های باز باشد و در یک طرح معماری بتواند توصیفی سطح‌بندی شده و انتزاعی از روابط پروتکلها و استانداردهای سطح وب را ارائه دهد، صورت گرفت. سرانجام در سال 1994 با حضور نمایندگان بیش از 60 کشور جهان، سازمان بین‌المللی استاندارد (ایزو)، مدل اُ.اس.آی را به عنوان یک مرجع و راهنما برای شناخت عملیات انتقال اطلاعات در فضای اینترنت ارائه داد (کلارک[21]، 2009؛ کازرک[22]، 2005؛ نبوی و فتاحی، 1386).
در بیان کلی، مدل اُ.اس.آی شامل هفت لایه است. پایین‌ترین لایه تنها با سخت‌افزار و بالاترین لایه با تعامل‌های نرم‌افزاری در سطح برنامههای کاربردی ارتباط دارد. «نشاط» (1379) در توضیح این هفت لایه چنین می‌آورد: سطوح پایینی که با خدمات کاربردی و اجزای فیزیکی سروکار دارد، شامل چهار لایه است:
سطوح بالاتر که مستقل از چهار سطح پایین عمل میکنند، با اجزای منطقی و توالی عملیاتانتقال اطلاعات بین سیستمها ارتباط دارند.
5. لایة جلسه: مدیریت ارتباط بین کارها.
6. لایة نمایش: قراردادهایی برای ارائه دادهها.
7. لایة کاربردی: که متن اصلی برنامه کاربردی را آماده میکند تا معلوم شود هر قسمت از آن به چه روشی فرستاده میشود تا بتوان آن را درون شبکه جابه‌جا کرد.
در شکل 1، خط‌های ناپیوسته نشان دهندة مسیر استفاده کننده یا مسیری است که از طریق آن، اطلاعات جریان می‌یابد. پروتکلها و استانداردهای سطح بالاتر لایه‌ها معمولاً با فرایند پیامها، و پروتکلها و استانداردهای سطوح پایین‌تر با ارائه پیامها سروکار دارند.
در این مدل، مجموعه عملیات فنی برای انتقال دادهها در فضای وب به مراحل سیستماتیک مجزایی تقسیم میشود. در هر مرحله یک سری عملیات به‌ویژه انجام می‌گیرد که در هیچ یک از مراحل دیگر قابل انجام نیست. هر مرحله دارای قوانین و سلسله‌مراتب خاص و یا به عبارت بهتر دارای پروتکلها و استانداردهای مشخصی است. در بیان کلی، همان‌گونه که «نبوی و فتاحی» (1386) اشاره دارند، اُ.اس.آی از دو جزء عمده تشکیل شده است: 1- مجموعه استانداردهای عینی 2- مدل انتزاعی شبکه‌سازی (مدل هفت لایهای). از این رو، در این مقاله برای تبیین معماری استانداردهای کتابخانه دیجیتالی مبتنی بر مدل اُ.اس.آی، ابتدا باید مجموعهای از استانداردهای عینی بر حسب نقش و کارکردی که در کتابخانه دیجیتالی دارند شناسایی شوند و سپس با مرور متون مربوط، لایة جایگیری استانداردهای شناسایی شده این پژوهش بر مبنای مدل انتزاعی شبکه‌سازی (مدل هفت لایه ای اُ.اس.آی) تعیین گردد.
1. در متون و منابع مورد مطالعه در این پژوهش، استانداردهای کتابخانههای دیجیتالی، بر حسب عملکردشان چه مقولههایی را شامل می‌شوند؟
2. هر یک از استانداردهای معرفی شده در این پژوهش، در کدام لایه مدل اُ.اس.آی جای میگیرند؟
این مطالعه در اصل یک بررسی متون است؛ زیرا با استفاده از روش مرور متون و در مواردی نیز با تحلیل محتوا، صورت گرفته است. در مطالعاتی مانند پژوهش حاضر، با استفاده از این روش می‌توان محتوای مقالات انتخابی را بررسی کرد تا با توجه به اهداف پژوهش بتوان به یافتههای مطلوب رسید. برای این کار، در مرحلة اول، متون مرتبط شناسایی شد. از این‌رو، اصطلاحاتی مانند: معماری کتابخانة دیجیتالی، استانداردهای کتابخانه دیجیتالی، کتابخانه دیجیتالی، ساختار کتابخانه دیجیتالی و مدل اُ.اس.آی و نظایر آنها در پایگاه‌هایی چونپایگاه‌های اطلاعاتی داخلی مانند کتابخانه ملی، پایگاه مجلات نور، پرتال جامع علوم انسانی، پایگاه مجلات ایران مورد جستجو قرار گرفت. همچنین، برای جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی مرتبط خارجی اصلاحاتی مانند:digital library architecture, digital library standards, digital library design, OSI modelو نظایر آنها در وب، موتور جستجوی گوگل اسکولار[23] و پایگاه‌های مهم (از جمله امرالد، ساینس دایرکت، وایلی، ساج پاب، اشپرینگر)[24] جستجو گردید. پس از شناسایی و دسترسی به بیش از 300 اثر در دسترس در موضوع استانداردهای کتابخانههای دیجیتالی که این مبحث را به شیوه‌های مختلف پیمایشی و مروری مورد پژوهش قرار داده بودند، به عنوان جامعة آماری انتخاب شدند که در این مقاله به بیش از 100 منبع آن استناد داده شده است. وجه تشابه تمامی منابع انتخابی، معرفی استانداردهای مورد قبول در سطح بین‌المللی و در ارتباط با وب به‌ویژه در حوزة مطالعات مربوط به کتابخانههای دیجیتالی بود. بدین منظور و برای تأیید نهایی، از واژه‌نامة پیوسته او.دی.ال.آی.اس[25] کمک گرفته شد.
با مرور منابع، این نتیجه حاصل شد که استانداردهای کتابخانه دیجیتالی را بر حسب نقش و عملکردی که در کتابخانه دیجیتالی ایفا میکنند، می‌توان در 5 حوزة کارکردی تقسیم‌بندی کرد: 1.استانداردهای نگهداری اسناد دیجیتال 2.استانداردهای توصیف و دسترسی به منبع 3.استانداردهای ابردادهای 4.استانداردهای مبادلة اطلاعات 5. استانداردهای زبان‌های نشانه‌گذاری. در تحلیل محتوای متون مورد بررسی، هدف پژوهش و استانداردهای تعیین شده در این متون بررسی گردید. در نهایت، استانداردهایی که بدین ترتیب از مرور متون حاصل گردید، به عنوان استانداردهای مهم و قابل قبول برای استفاده درمقولة استانداردهای کتابخانههای دیجیتالی معرفی شدند و در پایان با بررسی منابعی که به نحوی به مدل اُ.اس.آی پرداخته بودند، تلاش شد لایة جایگیری استانداردهای شناسایی شده در این پژوهشدر مدل هفت لایهای اُ.اس.آی مشخص و معماری استانداردها در کتابخانه دیجیتالی مبتنی بر این مدل ترسیم شود.
1.پرسش اول پژوهش:در متون و منابع مورد مطالعه در این پژوهش، استانداردهای کتابخانههای دیجیتالی، بر حسب عملکردشان چه مقولههایی را شامل می‌شوند؟
برای پاسخگویی به پرسش اول پژوهش، منابع انتخابی براساس حوزه‌های کلی تعیین شده تحلیل شدند که اطلاعات کلی حاصل از تحلیل آنها در جدول‌های 1 تا 5 ارائه شده است.
جدول 1. معرفی استانداردهای نگهداری اسناد دیجیتال بر حسب مقولة فرعی شناسایی شده
|
مقوله فرعی |
مولف |
هدف پژوهش |
استانداردها |
|
فرمت گرافیکی[26]
|
Yalmana,et al (2012) |
تبیین آینده کتابخانههای الکترونیکی دانشگاهی |
Tagged Image File Format (TIFF), Joined Photographic Experts Group (JPEG), Portable Network Graphics (PNG) |
|
Ruiz,et al (1992) |
معرفی سیستم مدیریت تصویر برای سازه‌های TIFF |
TIFF |
|
|
Furht (2008) |
معرفی استاندارد گرافیکی JPEG
|
JPEG |
|
|
Osland (1988) |
معرفی استانداردهای گرافیکی
|
Computer Graphics Metafile (CGM) |
|
|
Cain (2003) |
ضبط رکورد در کتابخانههای عصر دیجیتال
|
Graphics Interchanged Format(GIF), JPEG, TIF |
|
|
Yih Hwang ,et al (2010) |
ایجاد شاخص برای خودکارسازی منابع چندرسانه‌ای در کتابخانه دیجیتالی |
GIF |
|
|
Allen and Sophie (2011) |
ارائه راهنمایی برای فایلهای عکسی
|
TIFF, JPEG, PNG |
|
|
محمدی‌فرد (1385)
|
پیاده‌سازی کتابخانههای دیجیتالی و مجازی |
CGN, PNG, GIF, TIFF, JPEG |
|
|
فرمت ویدئویی[27]
|
Yalmana,et al (2012) |
تبیین آینده کتابخانههای الکترونیکی دانشگاهی |
Audio Video Interleave(AVI), |
|
Cain (2003) |
ضبط رکورد در کتابخانههای عصر دیجیتال |
QuickTime File Format (QTFF), Moving Picture Experts Group (MPEG), AVI |
|
|
Shin ,et al (2003) |
مدیریت حقوق دیجیتال جهت استفاده از MPEG-4 درکتابخانه‌های دیجیتالی |
MPEG |
|
|
Tekalp and Ostermann(2000) |
بررسی انیمیشنهای شبکه‌ای و MPEG-4
|
||
|
Pohlmann (2008) |
معرفی فایلهای صوتی و تصویری
|
||
|
Pearson and Watson (2010) |
آشنایی با پردازش محل وقوع جرم به صورت دیجیتالی |
ShockwaveFormat (SWF) |
|
|
Emigh(2006) |
معرفی دستگاه پخش وب ویدیو
|
QTFF |
|
|
Boyd ,et al(2007) |
آموزش برنامه‌نویسی هندسی
|
geometric program (GP) |
|
|
نوروزی (1390)
|
شناسایی محورهای توسعه کتابخانه دیجیتالی |
SWF,MPEG,AVI,QTFF |
|
|
رادفر (1390)
|
بررسی مجموعه‌سازی در کتابخانههای دیجیتالی ایران |
MOV, AVI, MPEG, MP4, GP3 |
|
|
محمدی‌فرد (1385)
|
بررسی پیاده‌سازی کتابخانههای دیجیتالی و مجازی |
AVI, MPEG, QTFF, GIF |
|
|
فرمت صوتی[28]
|
Cain (2003) |
بررسی ضبط رکورد در کتابخانههای عصر دیجیتال |
stands for Moving Picture Experts Group Layer-3 Audio(MP3) Waveform Audio File Format(WAV), |
|
|
Rumseyand McCormick (2010) |
آشنایی با ضبط صدا
|
Audio Interchange File Format (AIFF), WAV |
|
Pohlmann (2008) |
معرفی فایلهای صوتی
|
WAV, AIFF |
|
|
Tolone (2009) |
معرفی فایلهای صوتی
|
audio file format(AU) |
|
|
|
Paillard and Roy (2010) |
ارائه راهنمایی برای فایلهای صوتی
|
Audio Coding 3 (AC3), MP3 |
|
Huang and Hu (2000) |
نحوة یکپارچهسازی رسانه‌های پخش در محیط کلاس درس مجازی |
WAV, Wireless Messaging API (WMA), MP3 |
|
|
Wei, et al (2010, July) |
محتوا و ساختار مبتنی بر فایل RAR |
Roshal Archive(RAR) |
|
|
نوروزی (1390)
|
شناسایی محورهای توسعه کتابخانه دیجیتالی |
AIFF ،WAV، AU |
|
|
رادفر(1390)
|
بررسی مجموعه‌سازی در کتابخانههای دیجیتالی ایران |
AC3 ,RAr, WMA ,MP3, WAV |
|
|
فرمت انیمیشنی[29]
|
Yalmana,et al (2012) |
تبیین آینده کتابخانههای الکترونیکی دانشگاهی |
PPT |
|
Yih Hwang ,et al (2010) |
ایجاد شاخص برای خودکارسازی منابع چندرسانه‌ای در کتابخانه دیجیتالی |
GIF |
|
|
Georgenes (2007) |
نحوة تکوین
Adobe Flash CS3 |
Standard Written Form(SWF) |
|
|
فرمت تصویری[30]
|
Yalmana,et al (2012)
|
تبیین آینده کتابخانههای الکترونیکی دانشگاهی |
bitmap image files(BMP) |
|
Cain (2003)
|
بررسی ضبط رکورد در کتابخانههای عصر دیجیتال |
BMP |
|
|
Chen, et al (2006) |
ارزیابی کیفیت JPEG
|
Joint Photographic Experts Group (JPEG) |
|
|
Lukas and Goljan(2006) |
آشنایی با دوربین دیجیتال
|
||
|
Zhang and Zhang(2014) |
بررسی بی‌نظمی رمزنگاری تصویر JPEG
|
||
|
Wang and Du (2001) |
مقیاس‌بندی یکپارچهسازی بازیابی تصویر |
||
|
Allen and Sophie (2011)
|
ارائه راهنمایی برای فایلهای عکسی
|
RAW |
|
|
Brinkmann (2008)
|
شناسایی تکنیک جهت جلوه‌های بصری
|
||
|
Cicirello and Regli (2013)
|
معرفی یک روش انعطاف‌پذیر و توسعه‌پذیر برای خودکارسازی رده‌بندی فرمت‌های CAD / CAM |
GIF, JPEG |
|
|
استیلو (1383)
|
راهنمای ایجادکتابخانه مجازی
|
||
|
Garfinkel (2013)
|
ارزیابی رسانه‌های دیجیتال با تجزیه و تحلیل دادهها به صورت عمده |
TIFF |
|
|
رادفر (1390)
|
بررسی مجموعه‌سازی در کتابخانههای دیجیتالی ایران |
BMP , GIF , jpeg , jPG, PDF , TIIF , PNG |
|
|
نوروزی (1390)
|
شناسایی محورهای توسعة کتابخانه دیجیتالی |
JPEG,TIIF,GIF |
|
|
ماهرالنقش (1385)
|
روش‌های توسعه منابع اطلاعاتی الکترونیکی در کتابخانههای دیجیتالی شهر تهران |
JPEG,TIIF,GIF |
|
|
محمدی فرد(1385)
|
پیاده‌سازی کتابخانههای دیجیتالی و مجازی |
TIIF,JPG, BMP, GIF |
|
|
Smith, et al(2013) |
همانندسازی مخزن با استفاده از NNTP و SMTP |
GIF, JPEG, PNG |
|
|
فرمت متنی[31]
|
Yalmana,et al (2012) |
تبیین آینده کتابخانههای الکترونیکی دانشگاهی |
US Department of Defense Standard (DOC) Portable Document Format(PDF) |
|
Cain(2003) |
ضبط رکورد در کتابخانههای عصر دیجیتال |
|
|
|
Allen and Sophie (2011) |
ارائه راهنمایی برای فایلهای عکسی
|
||
|
Garfinkel (2013) |
ارزیابی رسانه‌های دیجیتال با تجزیه و تحلیل دادهها به صورت عمده |
||
|
Gao, et al. (2011, June) |
اقتباس ساختار مبتنی بر PDF برای اسناد کتاب |
PDF, HTML file format |
|
|
Saputra and Azizah (2013) |
تبیین رویکرد ابرداده در ساخت برنامههای کاربردی رابط کاربر |
HTML document, XML document, PDF |
|
|
Cooley,et al(2004) |
آشنایی با برنامههای کاربردی صوتی
|
Rich Text Format (RTF( |
|
|
Cicirello and Regli(2013) |
معرفی یک روش انعطاف‌پذیر و توسعه‌پذیر برای خودکارسازی رده‌بندی فرمت‌های CAD/CAM |
PDF, DOC |
|
|
Kurfist ,et al(2005) |
معرفی سیستم‌های دسترسی به مطالب از طریق کنترل از راه دور مجازی |
text file (TXT) format, HTML |
|
|
Witten ,et al(2010) |
نحوة ساخت کتابخانه دیجیتالی
|
DOC, PDF, RTF, HTML, XML |
|
|
ماهرالنقش (1385)
|
بررسی روش‌های توسعه منابع اطلاعاتی الکترونیکی در کتابخانههای دیجیتالی شهر تهران |
DOC, PDF, HTML, XML |
|
|
Signer and Norrie (2011)
|
ارائه مدل معماری برای حاشیه‌نویسی رسانه‌های متقابل و لینک‌های خدمات باز |
XML |
|
|
Faisal and Sarwar (2014)
|
بررسی اسناد XML
|
||
|
Goswami(2013)
|
اجرای پایگاه داده‌های پیشرفته توزیع مبتنی بر XML در سیستم کتابخانه |
||
|
Thomas and Ras. (2005, June)
|
طراحی دروس با رویکرد منابع‌گرا
|
Chm formt |
|
|
رادفر(1390)
|
مجموعه‌سازی در کتابخانههای دیجیتالی ایران |
Txt,Doc, PDF, Chm, mht, XML, HTML, htm |
|
|
محمدی‌فرد (1385)
|
پیاده‌سازی کتابخانههای دیجیتالی و مجازی |
XML, HTML, SGML |
|
|
موسوی چلک (1386)
|
معرفی استانداردهای کتابخانه دیجیتالی |
RTF, PDF, XML, HTML, SGML |
با توجه به مندرجات جدول 1، در حوزة فرمتگرافیکی استانداردهای TIFF –JPEG؛در حوزه فرمت ویدئویی استانداردهای MPEG– AVI؛در حوزه فرمتصوتی استانداردWAV ؛ در حوزه فرمتتصویری استاندارد BMP؛ در حوزه فرمتمتنی استانداردهایPDF- HTML ؛ به عنوان پربسامدترین استانداردهای مورد مطالعه، در 5 حوزة مورد اشاره در بالا معرفی شده‌اند. همچنین، یافته‌ها نشان داد که برخی موارد مثل PDF– GIFTIFF –JPEG– و ... تنها ویژه یک مقوله فرعی خاص نیستند، و در چند مقوله فرعی کاربرد دارند.
جدول 2.معرفی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع دیجیتال بر حسب مقوله فرعی شناسایی شده
|
مقوله فرعی
|
مؤلف
|
هدف پژوهش
|
استانداردها
|
|
_______
|
مرادی، حاجی‌زین‌العابدینی (1390) |
تشریح جایگزینیاستاندارد (RDA) به جای قواعد فهرست‌نویسی انگلو امریکن |
Resource Description and Access (RDA)
|
|
Coyle and Hillmann (2007)
|
تبیین نقش RDAدر قواعد فهرست‌نویسی قرن بیستم |
||
|
Elings, and Waibel, (2007) |
تبیین کاربرد فراداده در کتابخانهها، آرشیوها و موزه‌ها |
||
|
Hillmann, et al. (2010) |
بررسی روندکاری، نتایج حاصل و مضامین کاربردRDA |
||
|
Kasprowski (2010) |
بررسی سیر تاریخی ازAACR به RDAو تکامل MARC |
||
|
Tillett (2011) |
مرتبط نگه داشتن کتابخانهها در وب معنایی با (RDA) |
||
|
Wacker, et al. (2011) |
تست کردن(RDA) با سایر استانداردهای ابردادهای غیر از MARC |
||
|
|
McCutcheon (2012) |
ترسیم نقشه برای کپی کردن قواعد فهرست‌نویسی در RDA |
|
|
Ryan, et al. (2012) |
آینده سیستم کتابخانه یکپارچه: RDAو فهرست‌نویسی |
||
|
Davison, et al. (2013)
|
بررسی ارتقای خدمات OAI-PMHبا استفاده از داده‌های مرتبط: گزارشی از کنسرسیوم موسیقی |
||
|
Maxwell (2014)
|
ارائه دست‌نامه‌ای برای RDA |
براساس یافتههای درج شده در جدول 2، یکی دیگر از حوزه‌های عملکردی استانداردها در کتابخانههای دیجیتالی، مقولة توصیف و دسترسی به منبع دیجیتال است. استاندارد شناسایی شده در این حوزه RDAاست که مورد توجه قرار گرفته است و چنان که مشاهده میشود، تمامی پژوهش‌های موجود در این زمینه نیز به سال‌های اخیر مربوط میشود که این امر بیانگر توجه ویژه به این حوزه است.
جدول 3. معرفی استانداردهای ابردادهای بر حسب مقوله فرعی شناسایی شده
|
مقوله فرعی
|
مؤلف
|
هدف پژوهش
|
انواع استانداردهای ابردادهای
|
|
ابرداده توصیفی[32]
|
Ahronheim (1998) |
معرفی ابردادههای توصیفی |
Text Encoding Initiative (TEI), Machine readable catalog(MARC), Dublin Core (DC), Encoded Archival Description(EAD), Visual Resources Association (VRA) |
|
McCallum(2004) |
MODSمعرفی استاندارد ابردادهای
|
Metadata Object Description Standard (MODS) |
|
|
Guenther(2004) |
معرفیMODS برای توصیف منابع
|
||
|
احمدی و همکارانش(1388)
|
معرفی استانداردهای ابردادهای
|
||
|
Park and Lu (2009) |
تبیین کاربرد ابرداده نیمه‌خودکار در کتابخانه: انواع، ابزار و فنون
|
MARC, VRA, MODS, EAD, DC
|
|
|
Witten ,et al (2010) |
نحوة ساخت کتابخانه دیجیتالی
|
MARC, MODS, DC
|
|
|
Baldonado (1997) |
معرفی معماری ابرداده کتابخانه دیجیتالی استنفورد |
MARC, DC |
|
|
دیگان و تانر(1382)
|
ارائه راهبرد جهت رقومی کردن کتابخانهها |
||
|
Puglia(2005) |
ارائه دستورالعمل‌های فنی برای دیجیتالی کردن مواد آرشیوی جهت دسترسی الکترونیکی |
||
|
Pierre and LaPlant(2000) |
معرفی استانداردهای ابردادهای |
||
|
علیپورحافظی(1388)
|
مبادله اطلاعات در کتابخانههای دیجیتالی |
MARC, MODS, DC, EAD, ONYX |
|
|
|
هینز(1385)
|
نقش ابرداده برای مدیریت و بازیابی اطلاعات |
MARC, DC, ONYX |
|
Foulonneau(2007) |
افزونگی اطلاعات در مجموعه‌های ابردادهای |
DC |
|
|
Fan(2012) |
استاندارد ابردادهایDC |
||
|
Chuttur(2014) |
استاندارد ابردادهایDC |
||
|
Jeffrey(2004) |
بررسی هسته DC |
||
|
ابرداده ساختاری[33]
|
عربگری و همکارانش(1392)
|
میزان بهره‌گیری از استانداردهای ابردادهای در ذخیره‌سازی نسخه‌های خطی موجود در پایگاه‌های نسخه‌های خطی فارسی |
Metadata Encoding and TransmissionStandard (METS) |
|
احمدی و همکارانش(1388)
|
معرفی استانداردهای ابردادهای |
||
|
علیپورحافظی(1388)
|
مبادله اطلاعات در کتابخانههای دیجیتالی |
||
|
Puglia(2005)
|
ارائه دستورالعمل‌های فنی برای دیجیتالی کردن مواد آرشیوی برای دسترسی الکترونیکی |
||
|
Dushay (2002, July) |
بومی‌سازی محتوای دیجیتالی از طریق ابرداده ساختاری
|
||
|
ابرداده مدیریتی[34]
|
Fazaee Qarabolaqa(2013) |
تبیین نقشPREMISدر مدیریت اطلاعات |
preservation metadata (PREMIS)
|
|
Rimkus and Habing. (2013, July) |
نگهداری دیجیتالی بر اساس PREMIS
|
||
|
OCLC/RLG Working Group on Preservation Metadata(2002) |
معرفی مدل OAIS
|
Open Archival InformationSystem (OAIS) |
|
|
صمیعی(1391)
|
معرفی فراداده حفاظت و تطابق آن با استاندارد الگوی مرجع سیستم اطلاعاتی آرشیوی باز (اُ.ای.آی.اس) |
||
|
هینز(1385)
|
نقش ابرداده برای مدیریت و بازیابی اطلاعات
|
||
|
|
صمیعی (1390)
|
استانداردهای مدیریت حفاظت رقمی در آرشیوهای ملی |
PREMIS- OAIS |
برحسب نتایج جدول 3، به طور کلی در حوزة ابرداده توصیفی استانداردهای MARC–DCبه عنوان پربسامدترین استانداردهای مورد مطالعه در این حوزه شناسایی شدند؛ در حوزة ابرداده ساختاری استاندارد METS شناسایی شد؛ در حوزه ابرداده مدیریتی استانداردهای PREMIS-OAIS شناسایی شد. از سویی، بیشترین تعداد استاندارد ابردادهای شناسایی شده مربوط به حوزه ابرداده توصیفی بود و سایر مقوله‌ها کمتر مورد توجه محققان و پژوهشگران مورد مطالعه قرار گرفته بودند و استانداردهای کمتری در زمینة آنها شناسایی شد که این مسئله در جای خود قابل تأمل است.
جدول 4 . معرفی پروتکلها و استانداردهای مبادلة اطلاعات بر حسب مقولة فرعی شناسایی شده
|
مقوله فرعی
|
مؤلف
|
هدف پژوهش |
انواع پروتکلها و استانداردهای مبادله اطلاعات |
|
____
|
Witten ,et al (2010) |
نحوة ساخت کتابخانه دیجیتالی
|
Z39.50, Search and Retrieve on the Web(SRW), Search and Retrieve with URL’s(SRU), Open Archives Initiative (OAI), Open Archives Initiative Protocol for Metadata Harvesting (OAI-PMH), OpenURL |
|
Mischo, et al (2002) |
یکپارچهسازی جستجوی همزمان و پیوند ارجاع منابع کتابشناختی در وب |
OpenURL
|
|
|
Gravano,etal (1997) |
پیشنهاد جستجوی فراداده‌ای در اینترنت |
Z39.50
|
|
|
Needleman(2000) |
بررسی Z39.50 |
||
|
علی‌پور حافظی (1390ب)
|
مبادله اطلاعات در کتابخانههای دیجیتالی |
Z39.50, SRW, SRU, OAI, OAI-PMH, Open URL, Open Search |
|
|
Lagoze,etal(2008) |
استفاده مجدد از اشیا |
Open Archives Initiative Object Reuse and Exchange) OAI-ORE( |
|
|
Shiri (2003) |
پژوهش در زمینه تحولات و روند جاری کتابخانه دیجیتالی |
Z39.50, OAI
|
|
|
Powell (2000) |
روند توسعه سرور کتابخانه دیجیتالی |
OAI-PMH
|
|
|
توکلی‌زاده راوری و میرجلیلی(1388)
|
ایجاد فهرستگان اسناد آرشیوی با استفاده ازپروتکل OAI-PMH |
OAI, OAI-PMH, OAI-ORE |
|
|
Dahl, et al (2006) |
یکپارچهسازی کتابخانههای دیجیتالی |
Z39.50, SRW, SRU, OAI, Open URL, Open Search |
براساس یافتههای جدول4، در حوزة عملکردی مبادله اطلاعات پروتکلها و استانداردهای Z39.50,OAIبه عنوان پربسامدترین استانداردهای مورد مطالعه در این حوزه، شناسایی شدند.
جدول 5. معرفی انواع استانداردهای زبان‌های نشانه‌گذاری دارای کاربرد در کتابخانه دیجیتالی
برحسب مقولة فرعی شناسایی شده
|
مقوله فرعی
|
نویسنده
|
هدف پژوهش
|
انواع استانداردهای زبان‌های نشانه‌گذاری دارای کاربرد در کتابخانه دیجیتالی |
|
______
|
علیپورحافظی (1388)
|
مبادلة اطلاعات در کتابخانههای دیجیتالی |
HyperText Markup Language (HTML)-
Extensible Markup Language (XML)-
|
|
تنانت (1384)
|
تبیین جایگاه XML درکتابخانه دیجیتالی |
XML |
|
|
Lagoze (1996)
|
ارائه مدل معماری برای مجموعه‌های فراداده‌ای |
HTML, MIME, SGML |
|
|
Dahl, et al (2006) |
یکپارچهسازی کتابخانههای دیجیتالی
|
HTML- XML |
|
|
|
Clark, et al (2012)
|
سازماندهی دانش به صورت خودکار
|
|
|
|
Ahronheim (1998)
|
معرفی ابردادههای توصیفی
|
یافتههای جدول 5 نشان داد در حوزة استانداردهای زبان‌های نشانه‌گذاری دارای کاربرد در کتابخانه دیجیتالی، استانداردهای HTMLو XMLبه عنوان پربسامدترین استانداردهای مورد مطالعه در این حوزه شناسایی شدند.
2. پرسش دوم پژوهش: هریک از استانداردهای معرفی شده در این پژوهش در کدام لایه مدل اُ.اس.آی جای میگیرند؟
برای پاسخگویی به پرسش دوم، برحسب 5 مقوله اصلی عملکردی شناسایی شده در پرسش اول، با تحلیل منابع، لایه جایگیری استانداردهای کتابخانه دیجیتالی در مدل اُ.اس.آی 7 لایهای تعیین گردید. بر اساس تحلیل یافتههای حاصل از پژوهش نیدلمن (2000)، لیو[35] (2011)، رول و آرماچر[36] (2006) استانداردهای حوزة عملکردی مبادله اطلاعات (مانند Z39.50) در لایة هفتم (لایه کاربردی)، استانـداردهای حوزة عملکردینگهداری اسناد دیجیتال در لایه ششم (لایه نمایش)، و استانداردهای زبان‌های نشانه‌گذاری (مثل XML) در لایه چهارم (لایه انتقال) جای گرفتهاند. از سویی، با تحلیل نتایج یافتههای «رو»[37] (2002)، «رینر و همکارانش»[38](2003)، و «علی‌پور حافظی» (1390ج) مشخص شد استانداردهای زبان‌های نشانه‌گذاری با ساختاربندی کردن، این امکان را فراهم می‌سازند تا دادهها امکان انتقال را در سطح وب به دست بیاورند. در بیان کلی، کتابخانة دیجیتالی برای انتقال اطلاعات علاوه بر نیاز به استانداردهای مبادلة اطلاعات، استانداردهای نگهداری اسناد دیجیتال نیازمند استانداردی هستند که به صورت یک لایة زمینه‌ای برای اطلاعات ابردادهای عمل کند و از این طریق بتواند با استفاده از این استاندارد، قابلیت مبادلة اطلاعات را از طریق استانداردهای ابردادهای فراهم کند، زیرا این گونه استانداردها ماهیتی کتابخانه‌ای دارند و نه وبی. از همین‌رو، نیازمند کمک استانداردهای زبان نشانه‌گذاری هستند، تا بتوانند عملکرد خوبی را در سطح وب داشته باشند. به عنوان مثال، ساختار رکوردهای مارک بر پایة استاندارد ایزو 2709 می‌باشد. از طرفی، چنان که «داتچو و همکارانش»[39] (2011)اشاره دارند، استاندارد توصیف و دسترسی به منبع دیجیتال هم مانند استانداردهای ابردادهای، نیازمند زمینه یا بافتی است که بتوانند در چرخة مبادله بین کتابخانه‌ای قرار گیرند. از این‌رو، می‌توان نتیجه گرفت: استانداردهای زبان‌های نشانه‌گذاری و استانداردهای ابردادهای و توصیف و دسترسی به منبع دیجیتال متعلق به لایة چهارم (انتقال) هستند. در یک شمای کلی، جدول 6، لایة جایگیری استانداردهای شناسایی شده کتابخانه دیجیتالی در پژوهش حاضر را در مدل اُ.اس.آی نشان میدهد.
جدول 6. لایة جایگیری استانداردهای کتابخانه دیجیتالی در مدل اُ.اس.آی
|
لایههای مدل اُ.اس.آی
|
استانداردهای کتابخانه دیجیتالی
|
مقوله‌های فرعی
|
نمونههای استانداردها |
|
لایة کاربردی
|
استانداردهای مبادله اطلاعات
|
–––––
|
Z39.50, SRW, SRU, OAI, OAI-PMH, OAI-ORE, OpenURL, Open Search |
|
لایة نمایش
|
استانداردهای نگهداری اسناد دیجیتال
|
فرمت گرافیکی
|
TIFF, JPEG, PNG, CGM, GIF
|
|
فرمت ویدئویی
|
AVI, QTFF, MPEG, SWF, GP, MOV, MP4, GP3 |
||
|
فرمتصوتی
|
MP3, WAV, AIFF, AU, AC3, WMA, RAR
|
||
|
فرمت انیمیشنی
|
PPT, GIF, SWF
|
||
|
فرمت تصویری
|
BMP, JPEG, RAW, GIF, TIFF, PDF, PNG
|
||
|
فرمت متنی
|
DOC, PDF, HTML file format, XML document, RTF, TXT, Chm formt, mht, htm, SGML |
||
|
لایة جلسه
|
––––––––––––
|
–––––
|
––––––––––––––––––––––––––––––––––
|
|
لایة انتقال
|
استانداردهای ابردادهای
|
ابرداده توصیفی
|
TEI, MARC, DC, EAD, VRA, MODS, ONYX
|
|
ابرداده ساختاری
|
METS
|
||
|
ابرداده مدیریتی
|
PREMIS, OAIS
|
||
|
استاندارد توصیف و دسترسی به منبع دیجیتال
|
–––––
|
RDA
|
|
|
استانداردهای زبان‌های نشانه‌گذاری
|
–––––
|
HTML, XML, MIME, SGML
|
|
|
لایة شبکه |
––––––––––––
|
–––––
|
––––––––––––––––––––––––––––––––––
|
|
لایة پیوند دادهها
|
––––––––––––
|
–––––
|
––––––––––––––––––––––––––––––––––
|
|
لایة فیزیکی
|
––––––––––––
|
–––––
|
––––––––––––––––––––––––––––––––––
|
چنان که در جدول 6 مشاهده میشود،باید این نکته را متذکر شد که مدل اُ.اس.آی یک مدل عمومی برای پروتکلها و استانداردها در سطح وب است و هر یک از لایههای این مدل هفت لایهای مشتمل بر پروتکلها و استانداردهای وبی ویژة خود است. اما با توجه به هدف این مقاله که تبیین معماری استانداردهای کتابخانه دیجیتالی مدنظر بود، تنها لایة جایگیری استانداردهای کتابخانه دیجیتالی، در جدول6 نمایش داده شده است.
به اتکای بهره‌گیری از استانداردهاست که میانکنش‌پذیری کتابخانههای دیجیتالی با یکدیگر و با سایر نظام‌های اطلاعاتی محقق میگردد و ایدة کتابخانه دیجیتالی جهانی جامه، عمل خواهد پوشید. معماری استانداردها، نقش تعیین کننده‌ای در طراحی کتابخانههای دیجیتالی دارد و تا حد زیادی تعیین‌گر آیندة کتابخانه دیجیتالی در قرن بیست و یکم خواهد بود. از این رو، شناخت استانداردهای کتابخانه دیجیتالی و تبیین جایگاه آنها، ابزاری ضروری برای کمک به تصمیم‌گیری و عمل، نه تنها برای کتابداران، بلکه برای عموم افراد غیرکتابداری که به طور غیرمستقیم با مقوله برنامه‌ریزی و مدیریت و خدمات کتابخانه‌ای کتابخانههای دیجیتالی سر و کار دارند، به شمار می‌آید. بدین سبب، این مقاله کوشیده است تا با دسته‌بندی این استاندارها برحسب نقشی که در کتابخانه دیجیتالی ایفا میکنند و معرفی شناخته‌شده‌ترین استانداردها در هر مقوله با ترسیم معماری استانداردها در کتابخانه دیجیتالی مبتنی بر مدل اُ.اس.آی، دید جامعی را نسبت به این مسئله برای مخاطبان خود فراهم سازد. یافتههای این پژوهش نشان داد شمار استانداردهای نگهداری اسناد دیجیتال در مقایسه با سایر حوزه‌های کارکردی به نسبت زیاد است و تنوع زیادی وجود دارد. از این روست که «رادفر» (1390) تأکید دارد در زمان انتخاب استاندارد برای نگهداری اسناد دیجیتال باید نهایت دقت از سوی مسئولان انجام گیرد تا با توجه به اهداف کتابخانه، مناسب‌ترین گزینه انتخاب شود. از سویی، در حوزة عملکردی توصیف و دسترسی به منبع دیجیتال تنها استاندارد RDA شناسایی شد که نشان از نوپایی این حوزه عملکردی است و تلاش‌های بیشتر محققان در این زمینه، برای ایجاد و توسعه استانداردهای بیشتر در این حوزه توصیه میشود. از سویی، یافتههای این پژوهش نشان داد این استاندارد در طی سال‌های اخیر بیشتر مورد توجه محققان قرار گرفته است که این مسئله مبین جایگاه ویژه این استاندارد در تحقیقات آتی است.
برحسب نتایج مندرج در جدول 3، در حوزه ابرداده ساختاری تنها استاندارد METS شناسایی شد که نشان دهندة کم‌کاری در این حوزه است. این مطلب نشان میدهد برای پژوهش آتی لازم است به حوزة مطالعاتی ابرداده ساختاری توجه بیشتری صورت گیرد. در حوزة ابرداده مدیریتی استانداردهای PREMIS-OAIS نیز شناسایی شدند. یافتههای این پژوهش نشان داد این استانداردها مورد توجه تعداد انگشت‌شماری از محققان ایرانی قرار گرفتهاند.
پروتکلها و استانداردهای Z39.50-OAIپربسامدترین استانداردهای حوزه مبادله اطلاعات شناخته شدند. این مورد، نشان دهندة جایگاه ویژة آنان در حوزه مذکور است. HTML- XML بیش از سایر موارد هم مقوله خود مورد تأکید محققان بودند که این خود دلیلی بر اهمیت بیشتر آنهاست.
از سویی، یافتههای این پژوهش نشان داد از بین 5 حوزة عملکردی، استانداردهای 3 حوزة عملکردی (استانداردهای زبان‌های نشانه‌گذاری و استانداردهای ابردادهای و توصیف و دسترسی به منبع دیجیتال) متعلق به لایة چهارم (انتقال) هستند و استانداردهای نگهداری اسناد دیجیتال متعلق به لایة ششم (نمایش) و استانداردهای مبادله اطلاعات متعلق به لایه هفتم (کاربردی) مدل اُ.اس.آی هستند. بنابراین، بیشتر استانداردهای کتابخانه دیجیتالی در لایة انتقال جای گرفتهاند. در واقع، مدل اُ.اس.آی با لایه‌بندی کردن این امکان را فراهم کرده است که استانداردهای مختلف، با کاربردهای متفاوت بتوانند در کنار هم در محیط مجازی به فعالیت بپردازند، بدون آن‌که خللی در روند کاری آنها پیش آید. از سویی، امکان تعویض و تغییر استانداردها هم از این طریق فراهم گردد. البته این مسئله بدین معنا نیست که استانداردهای هر حوزه عملکردی دیگر نیازی به هم ندارند. چنان که «سلیمان»[40] (2001) بیان میکند، هرچند استانداردها و پروتکل مبادله اطلاعات در لایههای بالاتر جای دارند، همچنان برای ارائه خدمات خود از استانداردهای زبان‌های نشانه‌گذاری مثل XML کمک میگیرند که در معماری استانداردها در کتابخانه دیجیتالی، این نکات را نیز باید در نظر گرفت.
)