بررسی راهنماهای جستجوی فهرستهای رایانه ای از دو منظر زبانی و نظریه یادگیری شناختی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشگاه

2 دکترای زبان‌شناسی همگانی و عضو هیئت علمی مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری

چکیده

مقدمه: با گذشت زمان و افزایش پیچیدگی فهرست‏های رایانه‏ای، نیاز به تدوین دستنامه‏هایی برای راهنمایی کاربران دربارة نحوة استفاده از امکانات این نرم‏افزارها بیشتر شده است. حال، با توجه به ضرورت و اهمیت راهنماهای جستجو، پژوهش حاضر بر آن است تا آنها را از دیدی زبان‏شناسانه و بر پایة نظریه یادگیری‌شناختی، بررسی کند.
روش‏شناسی: در این راستا از روش تحلیل محتوا استفاده شد؛ که به منظور انجام آن، فرمول فلش-دیانی، الگوی مایر، و الگوی میرزابیگی، خرازی و موسوی (الگوی تدوین محتوای آموزشی بر مبنای نظریه یادگیری‌شناختی) به کار رفت. به این منظور، سیاهة وارسی برای بررسی عناصر مطرح در الگوی تدوین محتوای آموزشی بر مبنای نظریة یادگیری‌شناختی تدوین گردید.
یافته‏ ها: یافته ‏های این پژوهش حاکی از آن است که سطح خوانایی بیشتر راهنما‏های جستجو از متوسط به بالاست. با وجود این، در برخی از موارد راهنماهای داخلی کتابخانه‏ها از بُعد خوانایی، از راهنماهای پیش‏فرض نرم‏افزارها دشوارتر است. از بُعد عناصر اثرگذار بر فهم متن، تفاوت چندانی میان گونه‏های مختلف راهنما مشاهده نشد. در ضمن، در راهنماهای جستجو، به‌ندرت به راهکارهای زبان‌شناختی فرمول‏بندی عبارت جستجو در زبان فارسی پرداخته شده است.
 

کلیدواژه‌ها


درآمد

کتابخانه‌ها با توجه به جامعه هدف خود، سیاست‌های متفاوتی را در جهت تأمین و دسترس‌پذیر ساختن منابع اطلاعاتی اتخاذ می‌کنند. در این راستا، به منظور تسهیل دسترسی به منابع، راه‌های مختلفی در نظر گرفته می‌شود که یکی از مهم‌ترین آنها، جستجو در منابع کتابخانه‌ای و پایگاه‌های اطلاعاتی است. چنان‌که «گاوریلیس، کاکالی و پاپاتئودورو» (Gavrilis, Kakali & Papatheodorou, 2008)بیان داشته‏اند، فهرست‏ها، مهم‌ترین ابزارهای کتابخانه در راستای تأمین دسترسی کاربران به منابع اطلاعاتی هستند. با افزایش پیچیدگی و قابلیت‌های نرم‌افزارها، تعداد راهنماهای جستجو در وبگاه کتابخانه‌ها و نرم‌افزار فهرست‌های رایانه‌ای افزایش یافته است؛ به گونه‌ای که هم‌اکنون نمی‌توان نرم‌افزاری را بدون وجود راهنمای کاربری آن یافت. با در نظر گرفتن این پیش‏فرض، می‌توان این‌گونه انتظار داشت که هرچه محتوای این راهنماها مناسب‌تر باشد، میزان کارایی آن بالاتر می‌رود. لذا، هدف این مقاله بررسی کارایی راهنماهای جستجوی فهرست‌های رایانه‌ای از بُعد کیفی، بر اساس نظریه یادگیری‌شناختی، و زبان‌شناختی است. بدیهی است، چنانچه راهنماها از لحاظ محتوایی و زبانی به شیوه‌ای مناسب تنظیم شده باشند، به کاربر کمک می‏کنند تا از خدمات ارائه شده، بهترین و بیشترین بهره را ببرد. بدین منظور، بررسی نه‌تنها با استفاده از سنجه‌های خوانایی، بلکه با استفاده از عناصر اثرگذار در فهم محتوا و همچنین کیفیت تنظیم محتوا نیز انجام پذیرفت. در پژوهش حاضر، فهرست‌های رایانه‏ای کتابخانه‏های دانشگاهی به عنوان بستر هدف، از نظر راهنماهای جستجو بررسی شده‏اند.

 

سنجش خوانایی، مطالعات زبان‌شناختی و درجه خوانش‌پذیری متن

چنان که بدجت (Badgett, 2009)بیان می‏دارد، مطلوب‏ترین سطح خوانایی آن است که متن با سطح توانایی خواندن مخاطب هماهنگ باشد. چنانچه ناهماهنگی میان سطح خوانایی یک مطلب با توانمندی خواندن مخاطب وجود داشته باشد، نتیجة مطلوب از خواندن متن حاصل نخواهد شد. چنین شرایطی نه‌تنها ممکن است زمانی اتفاق بیفتد که متن برای مخاطب بسیار دشوار باشد، بلکه حتی سادگی بیش از حد متن نیز به نامناسب بودن آن می‌انجامد. از دیگر سو، «اندرسون و آرم بروستر» (Anderson & Armbruster , 1984) به این نکته اشاره می‏کنند که سادگی متن با ساختار، یکپارچگی، همگرایی و مناسبت با ویژگی‏های مخاطب نیز در ارتباط است. این در حالی است که سایر متخصصان دربارة بحث قابل فهم و ساده بودن متون، توجه به موارد دیگری همچون استفادة بجا از فاصله‏گذاری خطوط و یا حتی قلم متن را نیز لازم می‏دانند (Doak , Doak & Root , 1985 ; Kimble, 1992). حال با توجه به این‌که راهنماهای جستجو، متونی آموزشی به شمار می‌آیند، توجه به سطح مخاطبان اهمیتی دوچندان می‌یابد؛ زیرا بدیهی است هرچه متن ساده‌تر باشد، توجه مخاطب به جای معطوف شدن به نکات زبانی و کلمات متن، متوجه معنا و محتوای خواهد شد. «دوتکه و رایمر» (Dutke & Reimer, 2000)معتقدند هرچند دشواری متن باعث فعالیت ذهنی بیشتر می‌شود، میزان به خاطرسپاری در متون ساده‌تر بالاتر خواهد رفت. در این راستا، «مایر» (Mayer, 2009)ده اصل چندرسانه‏ای[3]، مجاورت فضایی[4]، مجاورت زمانی[5]، انسجام[6]، علامت‏‏دهی[7]، بخش‏بندی[8]، تغییرپذیری[9]، تکرار[10]، و پیش‌تعلیم[11] را به منزله اصول موضوعه برای درک بهتر محتوای هر منبع اطلاعاتی برشمرده است.[12]

 

کیفیت محتوای منابع آموزشی از رویکرد شناختی

از رویکرد شناختی، یادگیری حاصل ایجاد ارتباط میان پیش‏داشته‌های ذهنی فرد و اطلاعات جدید است و از میان‌کنش بین این دو، دانش جدید خلق می‌شود. در این راستا، فرایند یادگیری مرحله به مرحله بوده و فرد به صورت پله‌پله اطلاعات جدید را بر بدنة دانشی خود می‌افزاید (پریرخ، 1386). «میرزابیگی، خرازی و موسوی» (1388) ضمن اشاره به اهمیت نظریة یادگیری‌شناختی در تدوین فضاهای آموزشی الکترونیکی، برخی نظریه‌های مشخص در این حوزه همچون نظریه یادگیری چندرسانه‌ای مایر[13] را مورد استفاده قرار داده و در نهایت الگوی تدوین محتوای آموزشی الکترونیکی را در چهار بخش شامل «تحلیل»، «طراحی»، «تولید» و «اجرای آزمایشی و اصلاح» ارائه داده‏اند. لازم به توضیح است، این الگو به صورت خاص برای تدوین محتوای آموزشی متنی و غیرمتنی الکترونیک مناسب‌سازی شده که به همین دلیل چارچوب این الگو برای سنجش وضعیت محتوای راهنماهای جستجو در فهرست‏های رایانه‌ای، مورد استفاده قرار گرفت.

 
پیشینة پژوهش

در حوزه راهنمایابی فهرست‏های رایانه‏ای، مطالعات مختلفی در خارج و مطالعات معدودی در داخل کشور صورت گرفته است، که در این بخش به پاره‌ای از آنها اشاره خواهد شد. «دوتکه و رایمر» (Dutke & Reimer, 2000) در پژوهشی، میزان کارآمدی دو راهنمای نرم‌افزار را از دو رویکرد متفاوت بررسی کردند. پژوهش آنها نشان داد در پیوند با فرایندهای از پیش‌تعریف شده، راهنماهای عملیاتی موفق‌تر بوده است، اما در مورد فرایندی مانند جستجو که هر نشست آن می‌تواند با نشست‌های دیگر متفاوت باشد، راهنماهای کارکردی موفق‌تر خواهند بود. در پژوهشی دیگر، «کرول و همکاران» (Krull, etal, 2001)یک راهنما را در قالب‌های متفاوت پیوسته و غیرپیوسته بررسی کردند و به این نتیجه رسیدند که راهنماهای پیوسته با استقبال بیشتری از سوی جامعة استفاده‌کنندگان روبرو شده و دشواری واژگان راهنما، بر میزان استفاده از راهنماها تأثیر منفی می‌گذارد. این در حالی است که «تینگ تینگ» (Tingting, 2008)در پژوهش خود به این نتیجه رسید که تصاویر متحرک اثربخشی بیشتری دارند و استفاده از آنها سبب کاهش بار شناختی و افزایش توان به‌خاطر سپاری فرد می‏شود. یکی از پژوهش‌های متأخر در این زمینه، «ون‌در‌می» (Van der Meij, 2014) با استناد به رشد و گسترش میزان استفاده از راهنماهای آموزشی ویدئویی، دستورالعمل‌های تدوین شده برای این راهنماها و اثرات شناختی و تشویقی آنها را بررسی کرده است. از دیگر پژوهش‌های صورت گرفته در این زمینه می‌توان به مطالعات یاگاناتان (Jagannathan, 2002)، آله‏ون و همکاران (Aleven, etal., 2003)، کلارک و فلدون (Clark & Feldon, 2005)، زی و کول (Xie & Cool, 2006)، رول و همکاران (Roll, etal., 2007, 2011)، و مودلی (Moodley, 2009) اشاره کرد. در ایران، میزان توجه به این زمینه کمتر بوده است؛ که از آن میان می توان به «زره‏ساز» (1384) و «خسروی» (1392) اشاره کرد. با نگاهی به پژوهش‌های داخلی و خارجی، می‌توان نتیجه گرفت جای پژوهشی که به صورت خاص راهنماهای فهرست‌های رایانه‌ای را بررسی کرده باشد، خالی است. اگرچه «زره‌ساز» (1384) و «زره‏ساز و فتاحی» (زودآیند) به ترتیب پژوهش‌هایی را در زمینة راهنمای نرم‌افزار سیمرغ و راهنمایابی در کتابخانه‏های دیجیتال فارسی، به انجام رسانده‏اند.

 
پرسش‌های پژوهش
این بررسی به طور کلی در پی پاسخگویی به سه پرسش اساسی زیر است:

1.          میزان خوانایی راهنماهای جستجوی فهرست‌های رایانه‏ای کتابخانه‏های دانشگاهی ایران، کدام سطح از مخاطبان مناسب است؟

2.          راهنماهای مورد بررسی از بُعد عناصر واژگانی و غیرواژگانی اثرگذار بر فهم متن، در چه وضعیتی قرار دارند؟

3.          کیفیت تدوین و تنظیم راهنماهای نرم‌افزارهای کنونی از بُعد نظریة یادگیری شناختی چگونه است؟

                       
روش انجام پژوهش

به منظور پاسخ به پرسش‌های پژوهش، از روش تحلیل محتوا استفاده شد. بدین منظور، ابتدا به وبگاه کلیه 55 دانشگاه جامع وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و سپس به وبگاه کتابخانه مرکزی هر یک از دانشگاه‌ها مراجعه شد. در این میان، امکان دسترسی به راهنما در 3 مورد از دانشگاه‌ها فراهم نشد. این در حالی است که در 11 دانشگاه، اصولاً راهنمایی در نظر گرفته نشده بود[14]. به عبارت بهتر، از کل جامعة هدف تنها 44 کتابخانه بررسی گردید. سپس راهنماهای جستجوی فهرست‏های رایانه‏ای هریک از این کتابخانه‌ها به صورت جداگانه دریافت شد[15]. لازم به توضیح است، با توجه به محدودیت تعداد راهنماهای تعبیه شده در وبگاه‌های مورد بررسی، از این مجموعه نمونه‌گیری به عمل نیامد. برای پاسخ به پرسش اول پژوهش، از هر متن یک نمونة 100کلمه‌ای و یا در متن‌های بلندتر، دو نمونه 100 کلمه‌ای استخراج و سپس به منظور سنجش خوانایی، از شاخص تعدیل شدة فلش- دیانی استفاده شد (دیانی، 1379):

 

برای پاسخ به پرسش دوم پژوهش، محتوای راهنماهای جستجو از نظر تعداد مفاهیم اصلی متن راهنما، طول متن راهنما، تعداد واژگان بیگانه (برابرنهاده، آوانگاری و عین واژه انگلیسی) بررسی گردید. در پیوند با پرسش سوم پژوهش، یک سیاهة وارسی براساس الگوی «میرزابیگی، خرازی و موسوی» (1388) و اصول موضوعه مایر (Mayer, 2009)تدوین گردید.

 
یافته‌های پژوهش

لازم به توضیح است، از وبگاه‏های مورد بررسی 54 مورد راهنمای متنی استخراج شد که همگی به صورت یک‌دست توسط شرکت طراح نرم‌افزار ارائه شده‌اند. این در حالی است که در 10 کتابخانه علاوه بر فایل‌های راهنمای یک‌دست نرم‌افزار، راهنماهایی توسط کتابداران کتابخانه نیز تهیه شده بود[16].

پرسش اول: میزان خوانایی راهنماهای جستجوی فهرست‌های رایانه‏ای کتابخانه‏های دانشگاهی ایران، مناسب کدام سطح از مخاطبان است؟

به منظور بررسی درجة دشواری راهنماها، از شاخص خوانایی فلش- دیانی استفاده شد. در این راستا، تمامی راهنماهای تدوین شده توسط شرکت طراح نرم‌افزار و کتابخانه بررسی شد. نتایج این بررسی در جدول 1 آمده است. لازم به توضیح است، برخی از نرم‌افزارها چندین راهنمای یک‌دست داشتند که هر مورد به تفکیک همراه با فراوانی گزارش شده است.

 

جدول1. فراوانی و میزان خوانایی راهنماهای جستجوی فهرست‏های رایانه‏ای مورد بررسی

طراح
گونه راهنما
فراوانی

خوانایی عمومی

طراح
گونه راهنما
فراوانی

خوانایی عمومی

پارس آذرخش

افق یکپارچه‏سازی شده با پورتال پارس آذرخش (گونه 1)

17
04/76
نوسا

راهنمای پیش‏فرض سیمرغ

15
1625/59
افق (گونه 2)
7
76/38
دانشگاه الزهرا
1
57/62

دانشگاه لرستان

1
97/64
دانشگاه فردوسی مشهد
1
17/84
دانشگاه زابل
1
57/79
دانشگاه تربیت مدرس
1
94/54

دانشگاه هرمزگان

1
72/68
دانشگاه شهید باهنر کرمان
1
09/79
پیام مشرق
 
دانشگاه

کتابخانه دیجیتال گونه 1

3
36/73

دانشگاه زنجان

1
81/87

کتابخانه دیجبتال گونه 2

2
27/65

دانشگاه سمنان

1
73/63

کتابخانه دیجیتال گونه 3

3
34/72
دانشگاه تهران
اوراکل
2
23/74

ولی عصر رفسنجان

1
71/53
صنعتی شریف
پروان
1
06/59
سیستم ثنا
3
21/57
 
 

چنان که در جدول 1 مشاهده می‌شود، به طور کلی در جامعة مورد بررسی 17 کتابخانه از سیستم افق با پورتال پارس‎آذرخش یکپارچه‎سازی شده و 7 کتابخانه به صورت مستقیم از نرم‌افزار افق استفاده کرده‌اند. این در حالی است که سطح خوانایی راهنمای تهیه شده برای مورد اول بسیار بالاتر از راهنمای نرم‏افزار افق به صورت مجزاست. به طوری که بر مبنای جدول فلش- دیّانی، راهنمای نرم‏افزار افق یکپارچه‏سازی شده با پورتال پارس‏آذرخش، از نظر سطح خوانایی برای افرادی با سطح سواد اول دبیرستان نیز مناسب است. حال آن که سطح خوانایی راهنمای نرم‌افزار افق در حد اوایل دانشگاه است. اگرچه مخاطب این راهنما کاربران دانشگاهی هستند، نباید دو نکته را فراموش کرد: نخست، هر چه سطح خوانایی یک مدرک بالاتر باشد، فهم آن راحت‌تر است؛ از این رو، کوشش ذهنی خواننده معطوف محتوای متن می‌شود نه قالب زبانی آن از طرفی، از آنجا که هر دو راهنما به صورت یک‌دست توسط شرکت پارس‏آذرخش تدوین شده‌است، این نکته جلب توجه می‌کند که چطور چنین اختلاف سطحی در نحوة تنظیم دو راهنما، نه از نظر محتوایی بلکه از نظر خوانایی عمومی، توجیه‌پذیر است. در همین راستا، دانشگاه‌های لرستان، زابل و هرمزگان راهنماهای داخلی را برای رفع مشکلات احتمالی کاربران تدوین کرده‌اند. نکتة جالب توجه آن است که راهنماهای دانشگاه لرستان و هرمزگان هر دو از نظر خوانایی در مقایسه با راهنمای یک‌دست ارائه شده توسط شرکت طراح نرم‌افزار، در سطح پایین‌تری قرار دارند. حال آن که انتظار می‌رود راهنمای تهیه شده توسط کتابخانه، از نظر خوانایی راحت‌تر از راهنمای تولید شده توسط طراحان نرم‌افزار باشد. مطالعة عمیق‏تر این دو راهنما نشان می‏دهد در تدوین آنها، به مؤلفه‏هایی چون تعریف مفاهیم پیش‏نیاز و تخصصی، استفادة مناسب و کافی از تصاویر (به خصوص در راهنمای دانشگاه هرمزگان)، همخوانی قسمت‏های مختلف نرم‏افزار با راهنما و یا بیان اهداف راهنما، توجه کافی نشده است.

برای نرم‌افزار سیمرغ، یک راهنمای یک‌دست تهیه شده که در 15 مورد از کتابخانه‌های مورد بررسی، در دسترس کاربران قرار دارد. نکته جالب توجه در پیوند با این راهنما و کتابخانه‌هایی که از آن استفاده می‌کنند، تعداد بیشتر راهنماهای مکمل کتابخانه‌ای است. کتابخانه‌های مرکزی دانشگاه‌های الزهرا، فردوسی مشهد، تربیت مدرس، شهید باهنر کرمان، زنجان و سمنان برای کار با این نرم‏افزار راهنماهای مکمل را از طریق وبگاه خود ارائه داده‌اند و در این میان تنها خوانایی راهنمای داخلی دانشگاه تربیت مدرس از راهنمای اصلی نرم‌افزار پایین‏تر است. سومین گروه از راهنماها، مربوط به کتابخانة دیجیتال پیام است. این نرم‌افزار سه گونه متفاوت راهنما را به صورت یک‌دست در اختیار کتابخانه‌های مختلف قرار داده است که هر یک به فراخور، یک یا بیش از یک مورد از آنها را در وبگاه خود ارائه کرده است.

پرسش دوم: راهنماهای مورد بررسی از بُعد عناصر واژگانی و غیرواژگانی اثرگذار بر فهم متن، در چه وضعیتی قرار دارند؟

به طور کلی، با نگاهی به متون، عناصر و عوامل مختلفی را می‌توان شناسایی کرد که بر فهم متن تأثیر می‌گذارند. در این پژوهش، 6 عنصر اصلی با توجه به ابعاد پژوهش و همچنین اصول ارائه شده توسط «مایر»[17] (Mayer, 2009)مورد توجه قرار گرفت:

1) تعداد تقریبی واژه‌های راهنما (حجم راهنما) 2) تعداد مفاهیم اصلی حوزة جستجو واقع در تیترهای راهنما 3) تعداد تصاویر راهنما (عکس‌هایی از صفحات نرم‌افزار) 4) تعداد واژه‏های برابرنهاده 5) تعداد واژه‌های انگلیسی (با حروف لاتین) و 6) تعداد واژه‌های آوانگاری شده.

چنان که در جدول 2 مشاهده می‌شود، راهنماهای تدوین شده برای نرم‌افزارهای مختلف، از نظر حجم با یکدیگر تفاوت دارند. نتایج، الگوی خاصی از نظر حجم راهنما بر اساس نوع آن و یا تهیه‌کنندگان آن را نشان نمی‌دهد. این در حالی است که در جامعة مورد بررسی، طولانی بودن و یا کوتاه بودن راهنما، اثر خاصی بر تعداد مفاهیم مطرح شده در راهنما، تعداد تصاویر، و یا انواع برابرنهاده‌ها نیز ندارد. به عنوان مثال، در یک راهنمای 443 کلمه‌ای از 52 تصویر استفاده شده، حال آن که راهنمایی 2106 کلمه‌ای 19 تصویر دارد.

 

جدول 2. توزیع فراوانی عناصر تأثیرگذار بر فهم متن در راهنماهای جستجوی فهرست‏های رایانه‏ای مورد بررسی

 
گونه راهنما

تعداد تقریبی واژه‏های راهنما

تعداد مفاهیم راهنما

تعداد تصاویر

تعداد واژه‏های برابر نهاده

تعداد واژه‏های انگلیسی

تعداد واژه‏های آوانگاری شده

پارس آذرخش
افق (گونه 1)
614
11
10
4
1
4
افق (گونه 2)
1423
8
37
8
5
8

دانشگاه لرستان

715
1
4
14
8
9
دانشگاه زابل
208
4
5
3
0
4

دانشگاه هرمزگان

830
4
0
1
1
4
نوسا

راهنمای پیش‏فرض سیمرغ

2106
15
19
5
6
8
دانشگاه الزهرا
542
9
0
5
51
6

دانشگاه فردوسی مشهد

178
6
12
0
0
1

دانشگاه تربیت مدرس

443
12
52
1
1
2

دانشگاه شهید باهنر کرمان

301
4
7
3
2
5

دانشگاه زنجان

556
2
6
5
8
4

دانشگاه سمنان

69
2
8
5
0
5
 
پیام مشرق

کتابخانه دیجیتال گونه 1

322
6
0
4
4
5

کتابخانه دیجبتال گونه 2

224
3
10
2
0
2

کتابخانه دیجیتال گونه 3

3021
9
9
11
12
5

ولی عصر رفسنجان

258
4
4
0
1
6
سیستم ثنا
3969
12
30
8
5
9

دانشگاه تهران

اوراکل
1300
11
14
5
21
12

دانشگاه صنعتی شریف

پروان
1135
8
0
2
4
4
 

با توجه به این که نمونه‌هایی از این دست به تناوب در مورد مفاهیم به کار رفته در متن، تعداد برابرنهاده‌های فارسی، تعداد واژه‌های انگلیسی و نیز تعداد واژه‌های آوانگاری شده قابل مشاهده است، می‌توان نتیجه گرفت که طول راهنماها در عمل، تأثیری بر بیشتر و یا کمتر بودن میزان استفاده از عناصر تأثیرگذار بر فهم متن ندارد.[18] بنابراین، به نظر می‏رسد این هدف راهنماست که تعیین‌کنندة نوع و میزان استفاده از این عناصر است. با وجود این، تنها در متنِ تعداد بسیار محدودی از راهنماها، به اهداف تنظیم راهنما اشاره شده و در همان موارد نیز مطلبی دالّ بر ایجاد تمایز میان انواع راهنماهای تدوین شده، مشاهده نمی‌شود. به منظور تحلیل عمیق‌تر یافته‌های این بخش، نسبت هریک از عناصر پیش‌گفته به کل واژه‏های متن راهنما بررسی شد، که نتیجة آن در جدول 3 منعکس شده است.

 
 

جدول 3. نسبت وجود هریک از عناصر تأثیرگذار بر فهم متن به کل واژگان مورد استفاده در راهنما

   

نسبت مفاهیم به کل واژگان

نسبت تصاویر به کل واژگان

نسبت برابر نهاده‏ها به کل واژگان

نسبت واژه‏های انگلیسی به کل واژگان

نسبت واژه‏های آوانگاری شده به کل واژگان

پارس‏آذرخش (افق)

طراح
009/0
023/0
006/0
003/0
006/0
کتابخانه
005/0
005/0
01/0
005/0
01/0
نوسا (سیمرغ)
طراح
007/0
009/0
002/0
003/0
004/0
کتابخانه
02/0
041/0
009/0
03/0
011/0

پیام مشرق (دیجیتال پیام)

طراح
005/0
005/0
005/0
004/0
003/0
کتابخانه
016/0
016/0
0
004/0
023/0

پیام مشرق (ثنا)

003/0
008/0
002/0
001/0
002/0

دانشگاه تهران (اوراکل)

008/0
011/0
004/0
016/0
009/0
دانشگاه صنعتی شریف (پروان)
007/0
0
002/0
004/0
004/0
 

چنان که در جدول 3 مشاهده می‌شود، در مورد نرم‌افزارهای سیمرغ و کتابخانه دیجیتال پیام، راهنماهای تدوین شده توسط کتابخانه به مفاهیم بیشتری اشاره داشته‌اند. این در حالی است که راهنماهای تدوین شده توسط شرکت پارس‏آذرخش، در مقایسه با راهنماهای تدوین شده برای این نرم‌افزار توسط کتابخانه‌ها، از نظر مفاهیم تحت پوشش کامل‌تر بوده‌اند. همین الگو دقیقاً دربارة تصاویر به کار رفته در راهنما نیز صدق می‌کند. بدیهی است، توجه به تصاویر و استفاده از آنها در یک متن با ماهیت آموزشی، اهمیت زیادی دارد. بنابراین، از این جنبه نیز راهنماهای پیش‏فرض پارس‏آذرخش عملکرد بهتری داشته‌اند. «ارسطوپور» (1391) در پژوهش خود در حوزة علوم رایانه به این نتیجه رسید که کاربران ترجیح می‌دهند واژگان تخصصی حوزة علوم رایانه را در درجه اول به زبان انگلیسی، سپس به صورت آوانگاری شده و دست آخر به صورت ترجمه شده و با استفاده از برابرنهاده‌های کاملاً فارسی مطالعه کنند. با توجه به جدول 3 می‌توان مشاهده کرد که از نظر توجه به این مهم و در نظر گرفتن سادگی متن برای کاربر، در هر سه مورد نرم‌افزارهای پارس‏آذرخش، نوسا و پیام مشرق، راهنماهای تدوین شده توسط کتابخانه‌ها به نسبت از واژه‌های آوانگاری شده و یا انگلیسی استفاده بیشتری کرده‌اند که می‌تواند ناشی از آشنایی بیشتر کتابدارانِ تدوین‌کننده این منابع با نیازهای بدنة اصلیِ کاربران نرم‌افزارها باشد. این در حالی است که در راهنماهای پیش‏فرض سه نرم‌افزار ثنا، اوراکل، و پروان نیز نسبت واژه‌های انگلیسی و واژه‌های آوانگاری شده به کل واژگان بیشتر است.

پرسش سوم: کیفیت تدوین و تنظیم راهنماهای نرم‌افزارهای کنونی از بُعد نظریه یادگیری شناختی چگونه است؟

به منظور پاسخ به پرسش سوم، یک سیاهة وارسی بر اساس الگوی تدوین محتوای الکترونیکی مبتنی بر رویکرد شناختی (میرزابیگی، خرازی و موسوی، 1388) و با استفاده از اصول موضوعه «مایر» (Mayer, 2009) طراحی گردید. بر اساس این الگو، عناصری چون مقدمه، مفاهیم پیش‌نیاز، اهداف یادگیری، نحوة ارائه درس، خلاصه مطالب، منابع تکمیلی، تمرین‌ها و فعالیت‌های یادگیری، وجود اطلاعاتی تخصصی و کلیدواژه‌ها و در نهایت خودآزمایی، از جمله عناصر تعریف‌شده برای تدوین محتوای الکترونیکی در نظر گرفته شد. گفتنی است، در راستای بررسی وضعیت راهنماهای تدوین‌شده، برای هر یک از گونه‌های راهنماها یک سیاهة وارسی مجزا تکمیل شد و در مجموع با توجه به این که بر اساس جامعة این مطالعه، 21 گونه مختلف راهنما برای نرم‌افزارهای مختلف شناسایی شده بود، این سیاهه برای 21 متن و یا فایل صوتی- تصویری مورد استفاده قرار گرفت. پاسخ به این پرسش، مستلزم بررسی حداقل دو بُعد میزان ارائه اطلاعات دربارة مفاهیم پیش‏نیاز در راهنماها جهت انجام جستجو و نحوة ارائه محتوای راهنماست.

الف) میزان ارائه تعریف مفاهیم پیش‏نیاز

چنان که در جدول 4 مشاهده می‏شود، تنها در حدود 30% از راهنماهای تدوین شده، مقدمه و یا اهداف تنظیم راهنما را مورد توجه قرار داده‌اند. براساس تعریف ارائه شده در الگوی «میرزابیگی، خرازی و موسوی» (1388) مقدمه در برگیرندة مجموعه فعالیت‌ها و مباحثی است که مخاطب پس از خواندن آن، به تصویری کلی از موضوع مورد نظر و هدف آن دست می‌یابد. زمانی که هدف از تنظیم راهنما به صورت مشخص بیان شود، مطالبات و انتظاراتِ متقابل راهنما و مخاطب آن در تعادل با یکدیگر قرار گرفته و حتی در نهایت امکان ارزیابی راهنما را برای کاربر فراهم می‌آورد. بدیهی است، زمانی که اهداف راهنما مطرح نشده باشد، مشخص نخواهد بود که آیا راهنمای تدوین شده به آنچه منظور اصلی تهیه‌کنندگان بوده، دست یافته است.

از دیگر مباحث دارای اهمیت در زمینة تدوین راهنماها، توجه به مفاهیم پیش‌نیاز برای مطالعة راهنماست. با توجه به این که راهنماها متونی آموزشی هستند، نمی‌توان انتظار داشت که مخاطبان آنها در زمینه‌های اشاره شده، تبحر داشته باشند. لذا خواه‌ناخواه در پاره‌ای از شرایط نیاز است تا پیش‌زمینة نظری و شناختی لازم قبل از مطالعة راهنما در اختیار مخاطب قرار گیرد. ارائه این مفاهیم پیش‏نیاز، زمینه را برای تشکیل ساخت‌های شناختی پیچیده‌تر در مخاطب، فراهم می‌کند. در این پژوهش، به منظور عملیاتی‌سازی این گویه، عملگرهای جستجو، مرور و جستجوی مروری، انواع جستجو، پایگاه‌ها و انواع منابع قابل جستجو و نیز اصطلاحات تخصصی به کار رفته در راهنما به منزلة حداقلِ عناصر زیرمجموعه این گویه، در نظر گرفته شد، که در جدول 4 میزان توجه به هریک از این عناصر در راهنما‌های مورد بررسی، گزارش شده است. با نگاهی به گویه و وضعیت داده‌های گردآوری شده، می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که از 21 راهنمای مورد بررسی، 3/14% به صورت کامل و 8/23% به صورت نسبی مفاهیم پیش‌نیاز را مطرح کرده‌اند. این در حالی است که 9/61% از این راهنماها در اصل به این مهم توجهی نشان نداده‌اند.

 

جدول 4. بررسی وجود عناصر پیش‏نیاز برای تدوین راهنمای جستجو در فهرست‌های رایانه‌ای از رویکردشناختی

 
دارد
ندارد
کاربرد ندارد
وجود مقدمه در راهنما
8
(1/38%)
13
(9/61%)
--
ذکر اهداف تنظیم راهنما
7
(3/33%)
14
(7/66%)
--

بیان مفاهیم پیش‏نیاز

عملگرهای جستجو

2
(2/9%)
6
(6/28%)
13
(9/61%)

مرور و جستجوی مروری

4
(19%)
2
(5/9%)
15
(4/71%)
انواع جستجو
7
(3/33%)
--
14
(7/66%)

پایگاه‌های موجود و انواع منابع قابل جستجو

4
(19%)
3
(3/14%)
14
(7/66%)

وجود اصطلاحات تخصصی

3
(3/14%)
18
(7/85%)
--
 

با نگاهی دقیق‌تر به این جدول می‌توان به این نتیجه رسید که ذکر انواع جستجو شامل جستجوی ساده و پیشرفته و در برخی موارد جستجوی دیجیتال با 3/33%، پربسامدترین مفهوم پیش‌نیاز مورد توجه در راهنماهای تدوین شده است. حال آن که تنها حدود 19% راهنماها به نحوة انجام مرور و پایگاه‌های قابل انتخاب برای جستجو، توجه نشان داده‏اند. این در حالی است که در بسیاری از راهنماها، دربارة استفاده از عملگرهای مختلف جستجو و کارایی هر یک از آنها تعریفی ارائه نشده و تنها در متن امکان استفاده از عملگرها در نرم‌افزار مورد اشاره قرار گرفته است. همچنین، یکی دیگر از مشکلات راهنماها، تعریف یک واژه با بهره‏گیری از همان واژه است. به عنوان نمونه، در یکی از راهنماهای یک‌دست تهیه شده توسط شرکت پارس‏آذرخش[19] در تعریف واژه «مرور» این‏گونه بیان شده است که: «در این قسمت کاربر می‏تواند تمامی فیلدهایی را که توسط کتابدار برای او مشخص و انتخاب شده است، به روش کلمه‏ای و یا الفبایی مرور کند». در این تعریف، از خود واژه «مرور» نیز استفاده شده است؛ حال آن که تعریف یک واژه از روی منطق باید شفاف و با استفاده از واژگانی به جز اصطلاح، تعریف‌شونده باشد. همچنین، لازم به ذکر است، در مورد برخی از نرم‌افزارها، در اصل راهنمایی مجزا برای نحوة جستجو در نظر گرفته نشده است. به عنوان نمونه، در نرم‌افزار ثنا از شرکت پیام مشرق، آنچه کاربر پس از انتخاب گزینة راهنما در صفحه نرم‌افزار مشاهده می‌کند، راهنمایی جامع از تمامی امکانات اجتماعی نرم‌افزار است؛ در حالی که انتظار می‌رود در نظامی که به جستجو و بازیابی مدارک می‌پردازد، به طور حتم قسمتی برای توضیح دربارة نحوة جستجو وجود داشته باشد. در این مورد، تنها با چشم‌پوشی می‌توان گفت که ذیل بخش کتاب‌ها، به صورتی بسیار گذرا به نحوة جستجو نیز اشاره شده است. نکتة جالب اینجاست که در محصول دیگر همین شرکت یعنی نرم‌افزار پیام، در صفحه جستجوی ساده به صورت پیش‌فرض، گزینه‌ای با عنوان راهنما وجود دارد که شامل راهنمای جستجو و علامت‌ها و ویژگی‌های مورد استفاده در جستجوست؛ اما اطلاعات ارائه شده در آن در عمل کاربردی نبوده و تنها برخی از علائم استفاده شده در آن برای جستجو موضوعیت دارند.

ب) کیفیت و نحوة ارائه محتوای راهنما

کیفیت تنظیم متون آموزشی را نمی‌توان بدون در نظر گرفتن محتوای آنها ارزیابی کرد. از بُعد نحوه ارائه محتوا، اگرچه سنجش وضعیت تا حد زیادی متوجه نیاز کاربر است، نباید از نظر دور داشت که برخی ملاک‌ها را می‌توان به منزله حداقل‌های تنظیم راهنما در نظر گرفت. در این پژوهش، جامعة هدف راهنماهای جستجو بوده و لذا گویه‌هایی همچون تناظر محتوایی راهنما با نرم‌افزار، تناظر ترتیبی محتوای ارائه شده با عناصر موجود در صفحه اول رابط کاربری نرم‌افزار، تناظر تصاویر ارائه شده در راهنما با صفحات اصلی نرم‌افزار، تقسیم‌بندی مطالب به عنوان‏ها و زیربخش‌های آنها، حفظ توازن حجم اطلاعاتی ارائه شده برای هر عنوان و زیربخش‌های آن و در نهایت همخوانی عنوان‌بندی راهنما با برچسب‌های بخش‌های مختلف نرم‌افزار به منظور سنجش کیفیت و نحوه ارائه محتوای راهنما، مورد توجه قرار گرفت. نتیجة این بررسی در جدول 5 قابل مشاهده است.

اولین عنصر مورد توجه در بحث کیفیت تنظیم راهنماهای جستجوی مورد بررسی، به تناظر محتوایی راهنما با نرم‌افزار مرتبط است؛ بدین معنا که آنچه در راهنما آمده به واقع در نرم‌افزار نیز وجود داشته باشد و برعکس. چنانچه سنجش بخش دوم این گزاره مورد توجه قرار گیرد، نتایج حاصل از بررسی راهنماهای فعلی، ناامیدکننده خواهد بود. اما با نگاهی عمیق‌تر به متن راهنماهای مورد بررسی، می‌توان مشاهده کرد که در بیش از 52% موارد، آنچه در راهنما آمده، با صفحه نرم‌افزار همخوانی کامل دارد. با وجود این، نمی‌توان از نظر دور داشت که همخوان نبودن 19% نیز در این زمینه بسیار بحث برانگیز است. به عنوان مثال، می‌توان به راهنمای تهیه شده توسط کتابخانه دانشگاه الزهرا برای جستجو اشاره کرد. گاه توضیحات ارائه شده در این راهنما صحیح نیست. در این راهنما، در ذیل مثالی نوشته شده است که با جستجوی Ne?t، واژه‌های Next، Neatو ... بازیابی شده و واژه Netبازیابی نمی‌شود. در حالی که با جستجو در نرم‌افزار سیمرغ با عبارت جستجوی Ne?tتنها واژه‌ Netبازیابی می‌شود. با توجه به مثال‌های ارائه شده در این راهنما، به نظر می‌رسد این راهنما در واقع ترجمه‌ای از راهنماهای جستجوی نرم‌افزارهای خارجی بوده و در اصل برای نرم‌افزار سیمرغ کاربرد ندارد. نتایج همچنین حاکی از آن است که پاره‏ای از راهنماها (حدود 28%) از نظر محتوایی با نرم‏افزار همخوانی نسبی دارند. همخوانی نسبی در خصوص تناظر محتوایی، به آن دسته از راهنماهایی اشاره دارد که در بخش‏های مختلف با نرم‏افزار هماهنگی دارند، اما در یک یا دو بخش، تفاوت‏هایی را با نرم‏افزار اصلی نشان می‏دهند. یک نمونه از این نوع ناهماهنگی‏ها، در راهنمای یکدست تهیه شده برای نرم‌افزار سیمرغ به چشم می‌خورد؛ که در بخش جستجوی سادة راهنما به امکان استفاده از عملگرها اشاره شده؛ اما چنین امکانی در نگاه اول در صفحه جستجوی ساده نرم‌افزار دیده نمی‌شود. هرچند امکان افزودن این عملگرها در جعبه جستجو به صورت دستی وجود دارد، کاربری که از صفحه جستجوی ساده استفاده می‌کند، به احتمال یا از وجود چنین ویژگی آگاه نیست و یا مهارت لازم را برای فرمول‌سازی جستجو ندارد. چنین فردی به طور معمول با مشاهدة نام عملگر در راهنما، در نرم‌افزار به دنبال قسمتی تحت عنوان عملگرها می‌گردد.

 
 

جدول 5. نحوة ارائه محتوا در راهنماهای جستجوی تنظیم شده برای فهرست‌های رایانه‌ای مورد بررسی

 
همخوانی کامل
همخوانی نسبی
نبود همخوانی

تناظر محتوایی راهنما با نرم‌افزار

11
(4/52%)
6
(6/28%)
4
(19%)

تناظر ترتیبی محتوای ارائه شده

12
(1/57%)
4
(19%)
5
(8/23%)

تناظر تصاویر با صفحات اصلی نرم‌افزار

16
(2/76%)
1
(8/4%)
4
(19%)

تقسیم‌بندی مطالب به عنوان‌ها و زیربخش‌ها

4
(19%)
9
(9/42%)
8
(1/38%)

همخوانی عنوان‌بندی با برچسب‌های بخش‌های مختلف نرم‌افزار

8
(1/38%)
7
(3/33%)
6
(6/28%)
 

تناظر ترتیبی نیز یکی دیگر از عناصر دارای اهمیت در نحوه ارائه محتواست. در این قسمت، ترتیب قرار گرفتن بخش‌های مختلف راهنما در کنار یکدیگر و این که آیا مباحث مطرح در هر بخش از همان ترتیب چینش مفاهیم در صفحات راهنما پیروی می‌کنند، مورد توجه قرار گرفت. نتایج نشان داد بیش از 57% راهنماهای تنظیم شده، از نظر ترتیبی با صفحات نرم‌افزارهای مرتبط تناظر دارند. نباید از نظر دور داشت که نبود تناظر ترتیبی، درک مطلب را دشوارتر می‌سازد و آنچه کاربر در نرم‌افزار می‏بیند با آنچه در راهنما می‌بیند، متفاوت خواهد بود. به عنوان نمونه، در یکی از راهنماهای یک‌دست تهیه شده برای نرم‌افزار پارس‏آذرخش، راهنمای جستجو، ذیل «راهنمای کتابخانه من» آمده است؛ اما در توضیح «راهنمای کتابخانه من» این‌گونه بیان شده است: «چگونگی عضویت، و گزارش گرفتن از مدارک رزروی و امانتی، در این بخش توضیح داده شده است». این در حالی است که از روی منطق باید جستجوی منابع در گزینه‌ای جداگانه دیده شود و یا این که حداقل در توضیحات ذیل «راهنمای کتابخانه من» به این موضوع اشاره شود که راهنمای جستجو در این قسمت آمده است. نکتة جالب دیگر آن است که در قسمت راهنمای دانلود منابع دیجیتال نیز توضیحاتی دربارة نحوة جستجو ارائه شده است. نمونة دیگر مربوط به نرم‌افزارهای یکپارچه‌سازی شده در پورتال کتابخانة پارس‏آذرخش است. رابط کاربری این پورتال نسبت به نرم‏افزار افق متفاوت است؛ بنابراین انتظار می‌رود تدوین راهنما به گونه‌ای باشد که کاربر آنچه را در صفحة جستجو می‌بیند، با همان ترتیب در راهنما نیز ببیند. در صفحة اصلی این پورتال، امکان جستجو در تمام مدارک و مراکز فراهم شده است. این در حالی است که راهنمای جستجو، با جستجوی ساده شروع می‌شود. با توجه به این که اولین صفحة جستجویی که در مقابل کاربر قرار می‌گیرد صفحه پورتال کتابخانه دیجیتال است، بنابراین از بُعد تناظر محتوای راهنما با گزینه‌های موجود در صفحه جستجو به طور کامل و تناظر تصاویر راهنما با صفحات جستجوی نرم‌افزار، به صورت نسبی، نبود هماهنگی مشاهده می‌شود. از جمله سایر مشکلات مشاهده شده، جدا افتادن گزینه‌های جستجوی ساده و پیشرفته از یکدیگر است؛ در حالی که در صفحات اصلی تمام نرم‌افزارها، این دو گزینه در کنار هم دیده می‌شوند. تناظر تصاویر نیز از جمله دیگر موارد دارای اهمیت است. راهنماها خواه‌ناخواه متونی آموزشی هستند و همین آموزشی بودن، استفاده از تصاویر را در آنها اجتناب‌ناپذیر می‌سازد، زیرا بر مبنای مخروط تجارب دیل[20]، مخاطبان 10% از آنچه را می‌خوانند و 30% از آنچه را که می‌بینند، به خاطر می‌سپارند. بنابراین، با ترکیب قابلیت متن و تصویر، می‌توان از به‌خاطرسپاری 40% استفاده کرد (Dale, 1969). با وجود این، بیش از 23% راهنماهای مورد بررسی، تصاویری غیرهمخوان با صفحات اصلی رابط کاربری نرم‌افزار ارائه کرده‌اند. لازم به توضیح است، در بسیاری از موارد، این مسئله ناشی از عدم به‌روزآوری راهنماها همزمان با ارائه ویرایش‌های جدیدتر نرم‌افزار است.

مشکل بعدی، تقسیم‌بندی مطالب به عنوان‌ها و زیربخش‌ها و همچنین همخوانی این عناوین با برچسب‌های به کار رفته در نرم‌افزارهاست. چنان که در جدول 5 نیز مشاهده می‏شود، بررسی‌ها نشان می‌دهد تقسیم‌بندی محتوایی مطالب ارائه شده در راهنماها از نظر همخوانی با ساختار ارائه شده در صفحات نرم‌افزار مطلوب نیست، زیرا تنها 19% راهنماها از نظر دسته‌بندی محتوایی با ساختار دسته‌بندی محتوایی نرم‌افزار هماهنگی کامل دارند.مشکل زمانی پیچیده‌تر می‌شود که به این نکته توجه شود عناوین و زیربخش‌های ارائه شده در این راهنماها نیز در بیش از 60% موارد فاقد همخوانی کامل با برچسب‌های عنوانی به کار رفته در نرم‌افزار هستند. این ناهمخوانی ساختاری و نیز تفاوت در نام‌گذاری، تأثیر آموزشی راهنما را کم‌رنگ می‌کند. به عنوان نمونه، در یکی از راهنماهای یک‌دست (گونه 1) تنظیم شده برای نرم‌افزار پارس‏آذرخش، در صفحه اصلی پورتال نرم‌افزار عنوان «پایگاه نوع مدارک»، «پایگاه الکترونیک» و «تازه‌های هر مرکز» وجود دارد. در حالی که در راهنما، این عناوین به ترتیب با عنوان «پایگاه‌های مدارک»، «پایگاه‌های الکترونیک» و «تازه‌ها» ثبت شده‌اند. از جمله نمونه‌های مرتبط با عدم تقسیم‌بندی منطقی محتوا را می‌توان در راهنمای یک‌دست تهیه شده برای نرم‌افزار سیمرغ مشاهده کرد. برای مثال امکانات مختلف جستجو در نرم‌افزار، تنها ذیل یک قسمت توضیح داده شده‌ است. این در حالی است که آن قسمت حتی در ابتدای راهنما نیز نیامده است تا از آن نقطه به بعد به این نکته اشاره شود که قابلیت‌های مذکور در سایر قسمت‌ها نیز وجود دارد. این امر باعث می‌شود کاربر با مطالعة متن راهنما، به اشتباه آن قسمت را فقط منحصر به عنوان بالادستی بداند. در یک مورد ویژه، به صورت نمونه می‌توان به فیلد «تاریخ اثر» اشاره کرد که در تمام صفحات جستجوی ساده، کامل و پیشرفته نیز وجود دارد؛ اما در راهنما تنها زیر جستجوی منابع دیجیتال آمده است. با وجود این کاستی‌ها، از نظر رعایت توازن حجمِ هر یک از بخش‌ها، 81% راهنماها، توازن خوبی میان بخش‌ها و زیربخش‌های خود ایجاد کرده‌اند. همچنین، تنها دو راهنما به صورت تصویر متحرک تدوین شده‏اند؛ یک مورد راهنمای یک‏دست تهیه شده برای نرم‏افزار ثنا (دانشگاه‏های پیام نور و هنر تهران) و دیگری برای نرم‏افزار سیمرغ (دانشگاه تربیت مدرس). در مورد اول، کیفیت صوتی چندان مناسب نیست و در مورد دوم در اصل توضیحاتی روی فیلم ارائه نشده است. این در حالی است که نتایج جنبی تحلیل محتوای متن راهنما‏های جستجو نیز حاکی از وجود برخی اشکالات حروف‌نگاری، نبود انسجام و خطاهای دستوری و نگارشی است.

 
جمع‌بندی

چنان که در ابتدای مقاله گفته شد، عوامل مختلفی بر درک متن و محتوای آن تأثیرگذار است. با نگاهی کلی به یافته‏های این پژوهش می‏توان نتیجه گرفت با توجه به فعالیت‏های مختلف و نظریه‏های گوناگون ارائه شده در سطح ملی و بین‏المللی دربارة تدوین متون آموزشی راهنماهای تدوین شده برای نرم‏افزارهای فهرست‏های رایانه‏ای داخلی وضعیت مطلوبی ندارند. این مسئله حتی دربارة آن دسته از راهنماهایی که توسط کتابداران به صورت داخلی تدوین شده نیز صادق است. انتظار می‏رود کتابخانه‏ها زمانی راهنمای نرم‏افزار را تدوین کنند که راهنمای ارائه شده توسط طراح نرم‏افزار را کامل ندانند و یا نحوة ارائه آن را برای کاربران خود مناسب ندانند. این در حالی است که با مطالعه عمیق‏تر داده‏‏های گردآوری شده در این پژوهش، تفاوت جدی میان راهنماهای تدوین شده چه از بُعد پایبندی به اصول نظریه شناختی و چه از بُعد خوانایی متن، مشاهده نمی‏شود، چنان که حتی در پاره‏ای موارد متن راهنماهای یک‏دست شرکت طراح نرم‏افزار، از نظر سطح خوانایی ساده‏تر از راهنماهای تدوین شده توسط کتابداران بوده است. این در حالی است که «خسروی» (1392) با توجه به یافته‏های پژوهش خود، به‌طور مشخص کتابداران را با توجه به دانش تخصصی، صاحب‌صلاحیت‏ترین افراد برای تولید محتوای راهنما‏ها دانسته است. همچنین، با نگاهی به پژوهش‏های بین‏المللی این حوزه، می‎توان به این نتیجه رسید که راهنماهای تدوین شده چه توسط شرکت‎های طراح و چه توسط کتابداران ایرانی، در سطحی پایه و بسیار ابتدایی هستند. «زره‏ساز و فتاحی» (1387) انواع راهنما‏های متصور برای فهرست‏های رایانه‎ای را در مقاله‏ای به صورت مبسوط مورد توجه‏ قرار داده‎اند. با نگاهی به آنچه آنها مطرح ساخته‏اند و نیز نتایج این پژوهش می‏توان این‏گونه جمع‏بندی کرد که با توجه به پژوهش «زره‏ساز» (1384) از سال 1384 تاکنون نحوة تدوین راهنماها تغییر نکرده و بیشتر راهنماهای تدوین شده، تنها در حد یک دستنامه متنی- تصویری می‏باشند. این در حالی است که این قبیل راهنماها به دلیل موجزگویی بیش از اندازه و داشتن ساختاری ثابت (هرچند در قالب الکترونیکی) کارایی چندانی ندارند. برای نمونه، در میان تمامی نرم‏افزارهای مورد بررسی، تنها نرم‏افزار ثنا بود که طراحان آن، یک فیلم آموزشی هم در کنار دستنامه‏های الکترونیکی خود عرضه کردند.

«خسروی» (1392) معتقد است، چنانچه راهنماها محل قرارگیری مناسبی در صفحه رابط کاربری نرم‏افزار داشته ‏باشند، بیشتر مورد استفادة کاربران قرار خواهند گرفت. این در حالی است که رابط‏های کاربری کنونی، از این نظر مشکلات بسیاری دارند. برای نمونه، مشاهده شد که در برخی از نرم‏افزارها، مثلاً نرم‏افزار پیام، فرایند راهنمایابی کاری بسیار دشوار بود و علاوه بر آن که در ویرایش‏های مورد استفاده در کتابخانه‏های مختلف، راهنمای نرم‏افزار در منوهای متفاوت ظاهر شده، در برخی موارد راهنمایی در صفحه در نظر گرفته نشده است. همچنین، در کتابخانه‏هایی که راهنماهای جانبی دیگری برای نرم‏افزار تهیه شده، راهنماهای یکدست شرکت‏ها، در یک‏جا و راهنماهای تهیه شده توسط کتابداران در مکان دیگری از رابط کاربری نرم‏افزار و یا وبگاه کتابخانه قرار گرفته بود. نباید از نظر دور داشت که به طور کلی یافته‏های پژوهش‏های مختلف (چه ملی و چه بین‏المللی) بیانگر مراجعة به نسبت پایین کاربران به راهنماهای نرم‏افزارهاست. در چنین شرایطی، حداقل انتظار می‏رود راهنما در جایی از صفحه قرار گیرد تا برای همان اندک افرادی که نیاز به استفاده از آن دارند، قابل دسترس باشد. نکتة مهم دیگری که باید به آن اشاره کرد این است که در راهنماهای جستجو، تنها به روش استفاده از نرم‌افزارهای جستجو اشاره شده و به هدف غایی از جستجو توجه نشده است. هدف از طی مراحل جستجو، بازیابی مدارک مرتبط با نیاز اطلاعاتی کاربر است. بنابراین، نحوة ساخت عبارت جستجو یکی از مسائل مهم جستجوست. با بررسی راهنماهای نرم‌افزار کتابخانه‌ای دانشگاه‌های جامع می‌توان دید که در این باره به‌ندرت و بسیار جزئی به نکات زبانی ساخت عبارت جستجو بر اساس قابلیت‌های زبانی نرم‌افزار و همچنین ویژگی‌های زبان فارسی اشاره شده است. نبود مبحثی در این زمینه در راهنماها، ممکن است برای کاربر ناآشنا با نظام‌های بازیابی این سوء‏تفاهم را ایجاد کند که نظام مورد استفاده دارای توانایی زبانی در حدّ شمّ زبانی یک فارسی‌زبان است و این نظام قادر خواهد بود با تحلیل‏‌های مختلف زبانی عبارت جستجو، تمام مدارک مرتبط را در اختیار وی بگذارد (احمدی‌نسب، 1391). این در حالی است که در راهنماها باید اطلاعاتی دربارة پیوسته‌نویسی، جدانویسی، علائم زِبَرزنجیری[21]، چندگانه‌نویسی و هم‌معنایی فراوان در سطح واژگان تخصصی فارسی و چالش‌های فراوان آنها در رابطه با بازیابی اطلاعات در اختیار کاربر قرارگیرد. در نهایت، می‏توان این‏گونه نتیجه گرفت که اگرچه در مورد تمام نرم‏افزارهای مورد مطالعه، تلاش‏هایی در جهت تدوین راهنما هم توسط شرکت‏های طراح و هم توسط کتابداران صورت گرفته است، به نظر می‏رسد در تدوین این دسته از محتواهای آموزشی بیشتر از آن که بر نظریه‏های یادگیری و اصول درک مطلب تأکید شود، بر لزوم وجود قسمتی با این عنوان در رابط کاربری توجه شده و کمتر به کیفیت محتوا پرداخته شده است. این یافته مؤید آن است که نه‌تنها تدوین راهنماهای با کیفیت‏تر مورد نیاز است، بلکه لزوم آگاهی کتابداران نسبت به نحوة سازماندهی رابط کاربری، برای ارائه بهینه راهنماها از یک سو و بهره‏گیری از نظریه‎های یادگیری و توجه به نیازهای ویژة مخاطبان هر کتابخانه از دیگرسو، انکارناپذیر است.

-احمدی‏نسب، فاطمه (1391). «بررسی معناشناختی بازیابی مدارک در پایگاه اطلاع‏رسانی مرکز منطقه‏ای اطلاع‏رسانی علوم و فناوری و ارائه الگویی معنایی برای بهبود بازیابی». طرح پژوهشی، شیراز: مرکز منطقه‌ای اطلاع‌رسانی علوم و فناوری.
-ارسطوپور، شعله (1391). «امکان‏سنجی تعیین خوانایی مفهوم‏-پایه با هدف بهبود بازیابی اطلاعات در حوزه‏های تخصصی در زبان فارسی: موردکاوی علوم رایانه». شیراز: تخت جمشید.
-پریرخ، مهری (1386). آموزش سواد اطلاعاتی: مفاهیم، روش‏ها و برنامهها. تهران: کتابدار.
-خسروی، رضا (1392). «بررسی کارآمدی راهنماهای برمبنای مدل یادگیری واک (VAK) در افزایش استفاده‏پذیری سیستم اطلاعات علمی دانشگاه فردوسی مشهد برای اعضای هیئت علمی». پایان‏نامه کارشناسی ارشد، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
- دیانی، محمدحسین (1379). «سنجش خوانایی نوشته‏های فارسی». مشهد: کتابخانه رایانه‏ای.
-زره‏ساز، محمد (1384). «بررسی و تحلیل عناصر و ویژگی‏های مطرح در رابط کاربر نرم‌افزار سیمرغ و تعیین میزان رضایت دانشجویان دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی مشهد از تعامل با آن». پایان‏نامه کارشناسی ارشد، مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد.
-زره‏ساز، محمد و رحمت‏الله فتاحی (1387). «مبانی نظری و عوامل مؤثر بر فرآیند راهنمایابی و استفاده کاربران از امکانات کمکی در نرم‏افزارهای پایگاه‏های اطلاعاتی». فصلنامه کتابداری و اطلاع‏رسانی، دوره 11 (2): 71 – 96.
-زره‏ساز، محمد و رحمت‏الله فتاحی (زودآیند). «شناسایی و تحلیل امکانات و قابلیت‏های کمکی و راهنمایی در نرم‏افزارهای کتابخانه‏های دیجیتالی ایرانی». پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات. دسترسی در 4/ 6/ 1393 از
-میرزابیگی، محمدعلی؛ کمال خرازی و امین موسوی (1388). «طراحی الگوی تدوین محتوای الکترونیکی بر اساس رویکرد شناختی برای دروس نظری، با تأکید بر حوزه‏ علوم انسانی، در آموزش عالی». فصلنامه مطالعات برنامه درسی. دوره 3 (12): 71 – 99.
-Aleven, V. etal. (2003). Help Seeking and Help Design in Interactive Learning Environment. Review of Educational Research, Vol. 73(3): 277 – 320.
-Anderson, T. H., and Armbruster, B. B. (1984). Content Area Textbooks. In R. C. Anderson, J. Osborn, and R. J. Tierney (Eds.), Learning to Read in American Schools: Basal Readers and Content Texts (pp. 193-226). Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.
-Badgett, B. (2009). Toward The Development Of A Model To Estimate The Readability Of Credentialing-Examination Materials. Lasvegas: University of Nevada.
-Clark, R. E. & Feldon, D. F. (2005). Five common but questionable principles of multimedia learning. In Mayer, R. (Ed.) Cambridge Handbook of Multimedia Learning. Cambridge: Cambridge University Press.
-Dale, E. (1969). Audiovisual Methods in Teaching. New York: Dryden Press.
-Doak, C., Doak L. & Root, J. (1985). Teaching Patients with Low Literacy Skills. Philadelphia: J. B. Lippincott Company.
-Dutke, S., & Reimer, T. (2000). Evaluation of Two Types of Online Help for Application Software. Journal of Computer Assisted Learning, 16(4), 307-315.
-Gavrilis, Dimitris, Kakali, Constantia & Christos Papatheodorou.2008. Enhancing Library Services with Web 2.0. . In ECDL '08 Proceedings of the 12th European conference on Research and Advanced Technology for Digital Libraries (P. 148 – 159), Berlin: Springer Verlag. Available At:
-Jagannathan, V. (2002). Authoring of Help by End-users in an Online Community Network. MA. Dissertation, Blacksburg: Virginia State University.
-Kimble, J. (1992). Plain English: a Charter for Clear Writing. Thomas M. Cooley Law Review, Vol. 9:1. (PP. 1- 47). Lansing: Thomas M. Cooley Law School.
-Krull, R., etal. (2001). Usability Trends in an Online Help System: User Testing on Three Releases of Help for a Visual Programming Language. In Professional Communication Conference, 2001. IPCC 2001. Proceedings. (P. 19 – 26), Washington DC:IEEE International.
-Mayer, R. E. (2009). Multi-Media Learning; New York; Cambridge University.
-Moodley, S. (2009). The Development and Evaluation of an Online Tutorial to Teach Digitization and Metadata Indexing Of Library and Archival Resources. Durban: University of KwaZulu-Natal.
-Roll, I. etal. (2007). Can Help Seeking Be Tutored? Searching for the Secret Sauce of Metacognitive Tutoring. In the Proceedings of the 13th International Conference on Artificial Intelligence in Education (AIED 2007), 203-210.
-Roll, I. etal. (2011). Improving Students’ Help-Seeking Skills Using Metacognitive Feedback in an Intelligent Tutoring System. Learning and Instruction No.21: 267 – 280.
-Tingting Lu. M. A. (2008). Effects of Multimedia on Motivation, Learning and Performance: The Role of Prior Experience and Task Constraints. Columbus: Ohio State University.
-Van der Meij, H. (2014). Developing and Testing a Video Tutorial for Software Training. Technical Communication, Vol. 61(2): 110 - 122.
-Xie, H. & Cool, C. (2006). Toward a Better Understanding of Help Seeking Behavior: An Evaluation of help mechanisms in Two IR systems. Presented in ASIS&T Annual Meeting - 2006 (ASIS&T 2006). Retrieved 2014-07-29 from: