نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد قزوین
2 کارشناسی ارشدمهندسی صنایع، دانشگاه صنعتی امیرکبیر
3 دانشجوی کارشناسی ارشدمهندسی صنایع، دانشگاه آزاد اسلامی، قزوین
چکیده
کلیدواژهها
امروزه واژه «تولید علم» در ادبیات کشور جایگاه ویژهای پیدا کرده است، به طوری که نهضت تولید علم و جنبش نرمافزاری، اذهان تمام سیاستگذاران و برنامهریزان امور علمی و پژوهشی کشور را به خود مشغول نموده و در جای جای مستندات علمی و برنامههای توسعه و سند چشمانداز و افقهای آرمانی کشور، ارتقای تولید علم واحراز جایگاه نخست علمی، هدفگذاری شده است (Kazemi and Majidian, 2010).در ارزیابیهای علمسنجی، اصلیترین معیار برای تعیین جایگاه علمی و رتبهبندی کشورها، میزان مشارکت در تولید علم، نوآوری، فناوری و به طور کلی مشارکت در روند توسعة علم جهانی، عنوان شده است.از آنجا که ارزش علم به نشر آن است، مستندات علمی، اعم از کتاب، مقاله، اختراع و اکتشاف که پس از داوری جدی به چاپ و ثبت میرسند، مصداقهای تولید علم شناخته میشوند. گاه تبدیل دانش شناخته شدة موجود به فناوری را نیز مصداق تولید علم میدانند زیرا فن، هنر استفاده از علم است و چنین چیزی قبلاً وجود نداشته است. تولید علم یعنی یک نظریه، روش و یا دستاورد جدید که حرف جهانی بزند و پس از داوری دقیق تخصصی، در یک نشریة معتبر بینالمللی چاپ و در مؤسسات معیار تولید علم همانند [4]ISIنمایه شود و در دسترس دیگران قرار گیرد. گام بعدی که طی آن یک دستاورد پژوهشی، مصداق تولید علم تلقی میگردد، آن است که مورد رجوع و استناد بینالمللی قرار گیرد. به عبارت دیگر، روح تولید علم، در رجوع و استناد شکل میگیرد (Kazemi and Majidian, 2010).
این مقاله یک رویة رسمی جهت یکپارچهسازی قضاوتهای عینی و ذهنی موجود روی معیارهای مطرح در ارزیابی نشریههای تخصصی را ارائه و یک سیستم پشتیبان تصمیم را از طریق تلفیق روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی گروهی با برنامهریزی صفر و یک جهت انتخاب مجموعهای مناسب از نشریهها، در اختیار قرار میدهد (Ghodsypour and O'Brien, 1998).
این مقاله به این صورت سازماندهی شده است: بخش 2 به معرفی و طرح مسئله میپردازد. بخش 3 به معرفی تعدادی از نشریات تخصصی و مطرح در مهندسی صنایع میپردازد. در بخش 4 تعریفی از معیارهای علمی مطرحو شاخصهای انتخاب در ارزیابی نشریههای تخصصی همراه با گزارشی از نحوة عملکرد هر نشریه نسبت به هر معیار، آورده میشود. بخش 5 یک سیستم پشتیبان تصمیم را از طریق تلفیق فرایند تحلیل سلسله مراتبی گروهی با برنامهریزی صفر و یک جهت انتخاب مناسبترین مجموعه از نشریهها ارائه میدهد.
این بخش به طرح مسئله و بررسی ضرورت وجودی این تحقیق میپردازد. چنان که قبلاً ذکر شد، یکی از مصداقهای تولید علم، چاپ مقالههای علمی در نشریات معتبر بینالمللی است. بدیهی است، تولید علم بدون استفاده از منابع مطالعاتی و مطالعة یافتههای پیشینیان ممکن نیست. امروزه یکی از غنیترین منابع اطلاعاتی، نشریات علمی تخصصی میباشند که جدیدترین یافتههای علمی بشر را به تفکیک نوع علم تحت کاوش، در قالب مقاله در اختیار میگذارند. این مقاله ابزاری علمی را برای تعیین نحوة تهیه و تدارک اثربخش منابع علمی مورد نیاز دانشکده مهندسی صنایع ارائه میدهد. در اینجا منظور از منابع علمی، نشریات تخصصی و معتبر مرتبط با مهندسی صنایع است. بدین ترتیب، هدف مسئله در رابطه با انتخاب اثربخش یک مجموعه از نشریات تخصصی مهندسی صنایع است. برای ارزیابی گزینههای موجود در هر طرح سرمایهگذاری، باید مطلوبیت آنها را از طریق معرفی شاخصها و یا معیارهایی مناسب، سنجید. بدیهی است، در بسیاری مواقع بیش از یک معیار بر صحت انتخاب تأثیرگذار است. سرمایهگذاری در زمینة تهیه و تدارک اثربخش منابع علمی نیز نیازمند تعریف معیارهایی مناسب و مرتبط است. در این تحقیق، از معیارهایی برای ارزیابی نشریهها استفاده میشود که معتبر بوده و از سوی مجامع علمی (ISI) در ارزیابی نسخههای علمی پذیرفته شده است (Kazemi and Majidian, 2010). معیارهای مورد استفاده در این مقاله عبارتند از:
2-1. گزارشهای ارجاع نشریه[5]
به منظور ارزیابی بار علمی نشریات معتبر و تخصصی، موسسه ISI همه ساله گزارشی را با عنوان گزارشهای ارجاع نشریه ارائه میکند. در این گزارش عملکرد هر نشریه نسبت به یک سری زیرمعیار تعریف شده از جمله شاخص تأثیر[6]، شاخص فوریت[7]، نیمه عمر ارجاعات[8] مورد سنجش واقع شده و ملاک خوبی جهت تعیین برتری علمی یک نشریه است. این زیرمعیارها در بخشهای بعد به تفصیل معرفی میشوند. Kothari, 2004))
2-2. وسعت و دامنة مطالب[9]
یکی از معیارهای مناسب برای تخصیص بودجه به تهیة یک نشریه، میتواند دامنة مطالب قابل طرح در نشریه باشد. به عبارت دیگر، ارتباط نشریه با حوزهای از علم که آن را منبع قرار میدهد، باید منطقی باشد. در مورد مهندسی صنایع، زمینههایی همچون تحقیق در عملیات و مدیریت تولید، از مباحث پایهای میباشند. تحقیقات صورت گرفته در این رشته بیشتر با این دو زمینه مرتبط هستند. در کنار این دو زمینه، نقش و اهمیت رایانه به عنوان ابزاری جهت حلّ مسائل علمی نیز اجتنابناپذیر است. در این مقاله، سه زیر معیار «تحقیق در عملیات» (Operations Research)«مدیریت تولید»، (Production Management) و(کاربرد رایانه در مهندسی صنایع) (Computer Application in IE) برای سنجش وسعت مطالب ارائه شده به وسیلة یک نشریه، استفاده میشود.Kothari, 2004))
2-3. رتبه نشریه[10]
به صورت ایدهآل، بشر همواره درصدد انتخاب گزینههایی است که بهترین و بالاترین عملکرد را در میان سایر گزینهها داشته باشند. انتخاب یک نشریه نیز از این حیث مستثنا نیست. در این مقاله از رتبة یک نشریه که همه ساله توسط مؤسسات علمی معتبر گزارش میشود، به عنوان ابزاری برای سنجش علمی آن استفاده میگردد Kothari, 2004)).
2-4. تعدد دفعات چاپ یک نشریه در سال[11]
از آنجا که رسالت یک نشریة علمی، ارائه یافتههای نوین بشری است، تعداد دفعات چاپ یک نشریه میتواند معیاری مناسب برای سنجش آن قلمداد شود، زیرا تعداد دفعات چاپ بیشتر میتواند به معنای بازتاب یافتههای جدید به میزان بیشتر باشدKothari, 2004)).
2-5. هزینة سالیانه عضویت نشریه[12]
بدیهی است، اولین و مهمترین عامل در هر نوع سرمایهگذاری، تأمین هزینة لازم برای انجام آن است. با توجه به محدودیت در بودجة تخصیص یافته به دانشکدهها، انتخاب مؤثر و اثر بخش یک نشریه میتواند از دیدگاه معیار هزینه اشتراک سالیانه آن عامل مهمی باشد (Kazemi and Majidian, 2010).
هر معیار و شاخصی مطمئناً برای تحقق هدفی ایجاد میشود. استانداردسازی هر محصولی جز با داشتن شاخص و معیاری برای اندازهگیری و ارزشیابی، مقدور نیست. سنجش مقولة علم و تولید علم همچون سایر پدیدهها نیازمند معیارها و شاخصهای خاص خود است. امروزه سنجش تولید علم، در بُعد کمّی و کیفی نه تنها امری پذیرفته شده، بلکه یک ضرورت است. به همین دلیل، علمسنجی[13] یک علم و تخصص منحصر بهفرد است و نشریة علم سنجی سالهاست به طرح مسائل و موضوعات مورد بحث در علم سنجی میپردازد. امروزه در مبحث سنجش میزان اثربخشی نشریههای علمی- تخصصی معتبر، شاخصهای استاندارد و شناخته شدهای وجود دارد که همه ساله بر مبنای عملکرد سالانه یک نشریه از سوی موسسه ISIگزارش میشوند (Kazemi and Majidian,2010). در ادامه، شاخصهای کمّی مورد کاربرد در سنجش، طبقهبندی و رتبهبندی نشریهها، تعریف میشود.
امروزه بیشتر ارزیابان و مأخذ شناسان به تجزیه و تحلیل ارجاعات توجه دارند. این تکنیک بیانگر این واقعیت است که دانشمندان برای انجام و پیشبرد امور و کارهای علمی و تحقیقاتی خود، ناگزیرند به کارهای قبلی رجوع و استناد نمایند. در اینجا فرض منطقی این است که تعداد ارجاعات، منعکس کنندة تأثیر مقاله در کارهای تحقیقاتی مرتبط و هم زمینه است. شاخص تأثیر یک نشریه در یک سال خاص، عبارت است از: تعداد ارجاعات به مقالههای چاپ شده در نشریة مورد نظر طی دو سال گذشته، تقسیم بر کل مقالههای چاپ شده در آن نشریه طی دو سال گذشته (Robinson et al, 2008).
شاخص فوریت، متوسط تعداد دفعاتی را گزارش میکند که یک مقالة چاپ شده در یک سال خاص در یک نشریه، به طور متوسط مرجع دهی شده است(Robinson et al, 2008).
شاخص نیمه عمر ارجاعات برای یک نشریة خاص، به سنجش تعداد سالهای پیش از سال فعلی (سالی که این شاخص برای یک نشریة خاص در حال محاسبه است) میپردازد که نیمی از کلّ مراجع ذکر شده در مقالههای این نشریه، قدمتی کمتر از آن سال دارندKothari, 2004)).
پس از آشنایی با تعدادی از معیارها و شاخصهای استاندارد ارزیابی نشریههای علمی تخصصی، در ادامه اطلاعاتی دربارة مقادیر هریک از این شاخصها برای نشریههای تخصصی مهندسی صنایع، که در بخش قبل از آنها نام برده شد، ارائه میشود. اطلاعات مربوط به این شاخصها به تفکیک هر نشریه، در جدول 1 آمده است. این جدول گزارشی از نحوة عملکرد 10 نشریة تخصصی مهندسی صنایع که اطلاعات آن در سال 2004 توسط ISIدر قالب گزارشهای ارجاع نشریه گزارش شده، ارائه داده است. در جدول 2 نیز خلاصهای از نحوة عملکرد هر یک از نشریهها روی تعدادی دیگر از معیارهای مد نظر در این تحقیق ارائه شده است. این رتبهبندی از طریق تخصیص یک درجه اهمیت کیفی از A تا E صورت میگیرد که در آن، نشریههایی با درجه اهمیت A دارای بالاترین رتبه و نشریههایی با درجه اهمیت E، دارای پایینترین رتبه میباشند. قرارگیری نمادهای + و – در کنار هر درجه اهمیت، حاکی از عملکرد بینابین نشریه است. برای تبدیل درجات اهمیت کیفی ذکر شده در جدول 2 به مقادیر کمّی، این تحقیق از روشی مشابه با روش فرایند سلسله مراتبی فازی[14] بهره میبرد که در آن درجه اهمیت A کاملاً مهم ، درجه اهمیت B مطلوبیت خیلی قوی، درجه اهمیت C ترجیح قوی، درجه اهمیت D کمی مطلوب و درجه اهمیت E ترجیح ضعیف میباشد. بدین ترتیب، قضاوتهای کیفی به مقادیر کمّی 1 تا 9 با طول گام 2 تبدیل میشوند. بنابراین، عملکرد بینابین هر نشریه نیز قابل تعریف است.
دراین بخش با توجه به معیارهای تعریف شده در ارزیابی نشریههای تخصصی مهندسی صنایع، یک مدل تحلیل سلسله مراتبی با توجه به ویژگیهای آن (Saaty, 1990)برای تعیین درجه مطلوبیت هر یک از نشریههای فوق ارائه گردیده است. سپس با توجه به نتایج حاصل، یک مدل برنامهریزی صفر و یک برای تعیین مجموعه نهایی نشریههای مناسب با توجه به محدودیتهای موجود، ارائه میشود.
4-1. ارائه یک مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی برای تعیین میزان مطلوبیت نشریههای تخصصی مهندسی صنایع
در این زیر بخش با توجه به مجموعه هدف، معیارها، زیرمعیارها و گزینه های تعریف شده در بخشهای پیشین، به ارائه یک مدل فرایند تحلیل سلسله مراتبی جهت تعیین میزان مطلوبیت هر گزینه میپردازیم. شکل 1 نمایانگر رابطة میان هدف، معیارها، زیرمعیارها و گزینهها در قالب یک طرح سلسله مراتبی است که در آن چگونگی ارتباط میان معیارها با زیرمعیارها نیز نشان داده شده است. همانگونه که در این شکل مشخص است، برای انتخاب یک نشریه، 5 معیار اصلی مد نظر است که از بین آنها، «گزارش ارجاع» و «وسعت و دامنة مطالب» دارای زیرمعیارهایی میباشند. برای تعیین میزان اثرگذاری معیارها در انتخاب یک گزینه، باید تا حد ممکن زیرمعیارهای احتمالی هر معیار تعیین شود. از اینرو، تعیین 3 زیرمعیار برای هر یک از 2 معیار اصلی بالا توجیه میگردد. شکل 2 نیز این نمودار را به صورت خروجی نرمافزارExpertChoiceنشان میدهد (Ghodsypour, 2005)که در آن میزان وزن هریک از معیارها به تفضیل بیان گردیده است. در این شکل، مقادیر وزنی هر معیار با استفاده از نظرهای خبرگان، تعیین و در مقابل آنها ثبت شده است. همچنین، مقادیر وزنی هر یک از زیرمعیارها در معیار اصلی خود نیز مشخص است.
جدول 1. گزارش ISI در مورد شاخصهای ارزیابی نشریههایتخصصی مهندسی صنایع در سال2004
ردیف
|
نام نشریه
|
نام مخفف نشریه
|
فاکتور تاثیر
|
شاخص فوریت
|
نیمه عمر ارجاع
|
1
|
International Journal of Production Research |
IJPR
|
0.558
|
0.076
|
8.4
|
2
|
International Journal of Production Economics |
IJPE
|
0.879
|
0.052
|
5.3
|
3
|
European Journal of Operational Research |
EJOR
|
0.828
|
0.137
|
7.8
|
4
|
Computers & Industrial Engineering |
C&IE
|
0.632
|
0.043
|
7.4
|
5
|
Computers & Operations Research |
C&OR
|
0.562
|
0.075
|
7
|
6
|
Journal of the Operational Research Society |
JORS
|
0.515
|
0.104
|
8.9
|
7
|
Applied Mathematics and Computation |
AM&C
|
0.567
|
0.072
|
3.9
|
8
|
IIE Transactions |
IIE-TRANS |
0.503
|
0.14
|
9.8
|
9
|
Production Planning & Control |
PP&C
|
0.326
|
0.014
|
6
|
10
|
Annals of Operations Research |
AOR
|
0.411
|
0.147
|
8.8
|
4-2. ارائه یک مدل برنامهریزی صفر و یک برای انتخاب یک مجموعه از نشریههای تخصصی مهندسی صنایع
با توجه به مطلوبیتهای گزارش شده از مدل تحلیل فرایند سلسله مراتبی ارائه شده در بخش قبل، یک مدل برنامهریزی صفر و یک جهت انتخاب مجموعة نهایی نشریههای تخصصی مهندسی صنایع، مناسب برای عضویت در آنها، ارائه میدهیم. از آنجا که در ارائه هر مدل برنامهریزی ریاضی، تعریفهای مربوط به متغیرهای تصمیم و تعبیرها تابع هدف و محدودیتها ضروری است، پیش از ارائه مدل نهایی ابتدا تعریفهای مورد نظر ارائه میشود (Aryanezhad and Sadjadi, 1999).
جدول 2.فهرست نشریههای تخصصی مهندسی صنایع به تفکیک قیمت اشتراک سالانه، دفعات چاپ در سال و رتبه
ردیف
|
نام مخفف نشریه
|
شابک
|
هزینه اشتراک سالیانه (دلار)
|
تعداد چاپ در هر سال
|
رتبة نشریه
A - E)) |
1
|
IJPR
|
0020-7543
|
5033.61
|
24
|
B+
|
2
|
IJPE
|
0925-5373
|
2170.21
|
12
|
C
|
3
|
EJOR
|
0377-2217
|
4926.49
|
24
|
B
|
4
|
C&IE
|
0360-5382
|
2792.33 |
8
|
C
|
5
|
C&OR
|
0305-0548
|
3032.32
|
12
|
B
|
6
|
JORS
|
0160-5682
|
1445
|
12
|
B
|
7
|
AM&C
|
0096-3003
|
4109.7
|
24
|
B-
|
8
|
IIE-TRANS |
0740-817X
|
788.98
|
12
|
B
|
9
|
PP&C
|
0953-7287
|
835.33
|
8
|
C- |
10
|
AOR
|
0254-5330
|
2636.40
|
8
|
A
|
|
ازآنجا که هدف از ارائه مدل برنامهریزی صفرویک، تصمیمگیری دربارة انتخاب یا عدم انتخاب هریک از نشریههای مذکور است، متغیر تصمیم به صورت رابطه (1) تعریف میشود:
|
مهمترین مجموعه از محدودیتهای تأثیرگذار در انتخاب نشریهها، محدودیتهای مربوط به سقف سرمایهگذاری و محدودیتهای مربوط به وسعت و پوشش مناسب مطالب به وسیلة مجموعه نشریههای انتخابی است. با توجه به حجم بودجة تخصیصی به دانشکده مهندسی صنایع، مقرر شده که بیش از 10000 دلار نمیتواند به سرمایهگذاری جهت اشتراک سالانه مجموعه نشریههای انتخابی تخصیص یابد. لذا محدودیت متناظر به صورت رابطه (2) میباشد:
|
وسعت و دامنة پوشش مطالب، عاملی است که در راستای ارتقای همه جانبة جایگاه علمی دانشکده، بسیار مهم است. باتوجه به این هدف، مجموعه نشریههای انتخابی باید به گونهای باشند که تمامی زیر معیارهای تعریف شده در معیار وسعت و دامنة مطلب را زیر پوشش قرار دهد. با توجه به نتایج حاصل از مدل تحلیل سلسله مراتبی که در بخش 4-1 گزارش شد، محدودیتهای مربوط به دامنة مطالب، به صورت روابط (3) تا (5) میباشند:
تعبیری از محدودیت (3) که مربوط به پوششحوزه OperationsResearch (تحقیق در عملیات) میباشد، بدین گونه است که مجموع درجه مطلوبیت مجموعه نشریههای انتخابی از دیدگاه حوزه Operations Researchباید دستکم به اندازة درجه اهمیت 443/0 باشد. (این مقدار در مدل تحلیل سلسله مراتبی محاسبه گردیده است). محدودیتهای (4) و (5) از این خانواده محدودیت نیز به همین ترتیب برای حوزههایProductionManagement (مدیریت تولید) و Application of Computer in IE(کاربرد کامپیوتر در مهندسی صنایع) قابل تعبیر میباشند.
|
تابع هدف به صورت حداکثر سازی مجموع وزن نهایی نشریههای (گزینههای) انتخابی، قابل تعبیر است، که به صورت رابطه (6) میباشد:
|
شکل 3 خروجی حاصل از حلّ مدل با استفاده از نرم افزار LINGO 8.0را نشان میدهد. با توجه به نتایج حاصل، بهترین مجموعه از نشریههای تخصصی مهندسی صنایع جهت اشتراکگیری توسط دانشکده مهندسی صنایع، به صورت اشتراکگیری از نشریههای IJPE،JORS، IIE-TRANS، PP&Cو AORمیباشند.
روشهای فعلی ارزیابی نشریات یا به صورت ذهنی میباشند یا به صورت عینی و یا ترکیبی از هر دو این روشها. در این مقاله، ضمن ارائه ابزارهای ارزشیابی نشریات، برخی از نشریات تخصصی متعارف در رشتة مهندسی صنایع برای سنجش اثربخشی سرمایهگذاری روی آنها و انتخاب یک مجموعه کارا از این نشریات (جهت اشتراکگیری و عضویت سالانه) با هدف ارضای معیارهای تعریف شده با در نظرگرفتن محدودیتهای موجود، بررسی شد. این مقاله یک سیستم پشتیبان تصمیم را از طریق تلفیق روش فرایند تحلیل سلسله مراتبی گروهی با برنامهریزی صفر و یک به منظور انتخاب مجموعهای مناسب از نشریهها در اختیار قرار داده و پس از بررسی 10 نشریة صاحب نام در حوزة مهندسی صنایع و استفاده از اطلاعات ناشی از گزارشهای دورهای مؤسسه ISI، ترکیب بهینهای برای اشتراک سالانه از آنها ارائه نمود.
شکل 3. خروجی مدل پیشنهادی