ارزیابی کم و کیف استفاده و رضایت کاربران از پایگاه اطلاعاتی نمایه نشریات در کتابخانه های عمومی شهر مشهد

مقدمه
کتابخانه‎ها و مراکز اطلاع‎رسانی با فراهم آوردن مواد و منابع اطلاعاتی مورد نیاز افراد وگروه‎های مختلف جامعه در شکلهای مختلف چاپی و الکترونیکی، در توسعة اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی جامعه نقش بسزایی دارند. رشد روزافزون منابع الکترونیکی و در پی آن افزایش توان بهره‎دهی به کلّ جامعة خواهان اطلاعات و منابع اطلاعاتی، کتابخانه‎های عمومی با گسترة جغرافیایی وسیعی که پوشش می‎دهند، بیش از گذشته در مسیر ارتقای فرهنگ به کلّ جامعه قدم گذاشته‎اند. اکنون این امکان فراهم شده است که با وجود محدودیتهای مالی و منابع انسانی موجود، کتابخانه‎های عمومی بتوانند بخش عظیمی از اطلاعات مندرج در کتابها و مجله‎های موجود خود را به صورت نسخة الکترونیکی در دسترس خوانندگان خود قرار دهند. بارزترین نمونه از این نوع خدمات، گنجینه تمام متن مقاله‎های فارسی در پایگاه اطلاعاتی به نام «نمایه» است. این نمایه که دربردارندة بخش قابل توجهی از محتوای مجله‎های فارسی، بویژه محتوای مجله‎های همه‎پسند است، اکنون در اختیار کتابخانه‎های عمومی قرار دارد و همواره با پشتیبانی نهاد کتابخانه‎های عمومی روزآمد نگه داشته می‎شود. چون این ابزار سالهاست تولید شده و در اختیار بسیاری از کتابخانه‎های عمومی قرار گرفته است، این تحقیق برآن است تا با نگاهی دقیق‎تر به کمّ وکیف استفاده، چگونگی استفاده و محتوای مطالبی که از این پایگاه در اختیار مراجعان قرار می‎گیرد، به ارزیابی پدیده روی‎آوری و بهره‎گیری از این نوآوری و تأثیرهای مثبت یا منفی آن بر رضایت مراجعان درکتابخانه‎های عمومی بپردازد.
بیان مسئله
یکی از مهم‎ترین مسائلی که کتابخانه‎های عمومی ایران در سه دهه گذشته با آن مواجه بوده‎اند، سیاستهای متمرکزی است که بر مجموعه سازی کتابخانه‎های عمومی‎تحمیل می‎شود. این سیاستها مشخص می‎کنند که در هر سال چه تعداد کتاب و چند عنوان مجله با چه نوع محتوایی برای هر کتابخانة عمومی، بسته به درجه‎ای که برای آن در نظرگرفته‎اند، ارسال شود. پیامد این سیاستها، مجموعه‎هایی است که به لحاظ توزیع موضوعی نامتعادلند؛ دیدی یک سویه به موضوعات دارند و از جذابیتی که جامعة بالقوة کتابخانه را پاسخگو باشد، برخوردار نیستند. در این چهارچوب، کتابخانه‎های عمومی نتوانسته‎اند پذیرای نیازمندان واقعی به اطلاعات در همه موضوعات و مطابق با شرایط روز باشند. در مقابل، پایگاه اطلاعاتی نمایه با گسترة موضوعی وسیعی از مقاله‎های تمام متن فارسی، فضای بستة نوع و تعداد منابعی را که به کتابخانه‎های عمومی‎وارد می‎شده و می‎شود، باز کرده است. این نمایه سالهاست بر روی سی.دی تهیه و به صورت قفل سخت‎افزاری ناپیوسته، در اختیار کتابخانه‎های عمومی برای استفادة مراجعان قرار می‎گیرد. در این بانک اطلاعاتی، هزاران صفحه از مقاله‎های مجله‎های فارسی (همه پسند و علمی) منتشر شده در محدوده‎های مشخص زمانی با ابزارهای بازیابی مناسب، ذخیره شده است. همچنین، معقول است که تصور کنیم انتخاب درست منابع، سازماندهی مناسب محتوایی، دستیابی آسان به محتوا و ارائه آموزشهای مناسب برای بهره‌گیری مناسب از نمایه، می‎تواند این ابزار اطلاعاتی را به مجموعه‎ای با ارزش در بخش نشریه‎های ادواری کتابخانه عمومی‎تبدیل کند.
برای تدارک، سازماندهی توزیع و خدمات‌رسانی از این پایگاه، هزینه‎ها و نیروی انسانی بسیاری به کار گرفته شده که تاکنون تداوم یافته است. مانند هر سرمایه‎گذاری دولتی دیگر، محصول این سرمایه‌گذاری نیز باید مورد ارزیابی قرار گیرد، اقدامی‎که تا به حال یا انجام نشده و یا گزارش آن در دسترس نیست. مسئلة این پژوهش، نبود اطلاعات مبتنی بر پژوهش برای قضاوت در نوع و شدت تحول در دسترس‎پذیری‎سازی اطلاعات از طریق این پایگاه درکتابخانه‎های عمومی‎است. بنابراین، پرسشی که دستیابی به پاسخ آن توسط این پژوهش مطرح می‎شود، این است که ظرفیتهای موجود در پایگاه اطلاعاتی نمایه که به برخی از آنها اشاره شد، درعمل چه مقدار به واقعیت پیوسته است و وجود این پایگاه در کتابخانه‎های عمومی چه مقدار برای دستیابی به متن مقاله‎های مجله‎هایی که نسخه چاپی آنها در کتابخانه‎ها وجود ندارد، تأثیر داشته است.
شیوة اجرای پژوهش
جامعة تحقیق
جامعة اول تحقیق این پژوهش برای تکمیل پرسشنامه، کاربران وکتابداران استفاده کننده از پایگاه نمایه نشریات 21 کتابخانه عمومی‎شهر مشهد هستند که به پایگاه نمایه نشریات مجهز می‎باشند و عبارتند از:
1. کتابخانه عمومی‎فردوسی، 2. کتابخانه شهید نواب صفوی، 3. کتابخانه دکترشریعتی، 4. کتابخانه شهید رجایی، 5. کتابخانه علامه طباطبایی، 6. کتابخانه عمومی‎طبرسی، 7. کتابخانه شهید مفتح، 8. کتابخانه شهید باهنر، 9. کتابخانه عمومی‎هجرت، 10. کتابخانه شهید مطهری، 11. کتابخانه شهید مدرس، 12. کتابخانه عمومی‎رضوی، 13. کتابخانه شهید هاشمی‎نژاد، 14. کتابخانه فرهنگ ثارالله، 15. کتابخانه باقر العلوم، 16. کتابخانه فرزانه جامع، 17. کتابخانه سید الشهداء، 18. کتابخانه قائمیه، 19. کتابخانه عمومی‎شهداء، 20. کتابخانه عمومی دهخدا، 21. کتابخانه مرکزی آستان قدس.
کتابخانه عمومی هجرت و کتابخانه رضوی به دلیل تعمیرات اساسی در حین پژوهش، هیچ‎گونه خدماتی ارائه نمی‎دادند که از جامعة پژوهش حذف شدند.
جامعة دوم این پژوهش، تمامی جستجوهایی است که طی 2 ماه از پایگاه نمایة نشریه‎ها در کتابخانه‎های پر مراجعه انجام می‎شود. بدین منظور، تعداد 9 کتابخانه از سه منطقة متفاوت جمعیتی شهر مشهد انتخاب و نرم‎افزار ثبت و ضبط داده‎ها برای ثبت رکوردهای جستجو روی سیستمهای نمایه نشریات نصب گردید. این 9 کتابخانه عبارتند از: کتابخانه عمومی فردوسی، شهید مفتح، بنیاد پژوهشهای آستان قدس رضوی، طبرسی، شهید باهنر، فرهنگ ثارالله، نواب صفوی، مسجد قائمیه و دهخدا.
در بخش ثبت و ضبط داده‎ها توسط نرم‎افزار، ابتدا کتابدار و مسئول کتابخانه نرم‎افزار را فعال می‎کنند، سپس کاربران به جستجو می‎پردازند. پس از پایان جستجو، کتابداران نرم‎افزار را غیر فعال می‎کنند و فیلم گرفته شده برای تجزیه وتحلیل ذخیره می‎شود. نکتة قابل توجه اینکه در برخی موارد چون مراجعه مکرر صورت نمی‎پذیرفت، پس از هر بار استفاده، نرم‎افزار قطع و وصل می‎شد. در کتابخانه‎هایی که میزان استفاده بالا بود، نرم‎افزار از ابتدای شروع به کار تا انتهای وقت کار کتابخانه فعال بود ودر پایان ساعات کاری فایلهای فیلمبرداری شده ذخیره می‎گردید.
حجم نمونه و روش نمونه‎گیری
در این پژوهش، افرادی که طی دورة زمانی 2 ماهه، برای استفاده از پایگاه به کتابخانه مراجعه می‎کردند، انتخاب و پرسشنامه را تکمیل کردند. با رایزنی با مسئولان کتابخانه‎ها و کتابداران، میزان استفاده از پایگاه در کتابخانه بررسی و مشخص شد که در هفته به طور متوسط 3 تا 4 بار از نرم‎افزار استفاده می‎شود. بر اساس این اطلاعات، تصمیم گرفته شد 10 پرسشنامه به 10 مراجعه‎کننده که در محدودة زمانی مشخص به کتابخانه مراجعه می‎کنند، داده شود. بر این روال، چون اولین ده نفر در نظر بودند، ممکن بود پرسشنامه‎ها در فاصلة زمانی کمتری تکمیل و تحویل شود. یادآوری می‎شود، کاربرانی پرسشنامه‎ها را تکمیل می‎کردند که یا قبلاً با نمایه کار کرده بودند یا بعد از کار با نمایه، به پرسشنامه‎های مندرج در پرسشنامه پاسخ می‎دادند. در مجموع، 210 برگه پرسشنامه بین کاربران در 21 کتابخانه عمومی‎توزیع گردید. از این تعداد، 114پرسشنامه تکمیل و برگشت داده شد. پرسشنامة کتابداران به تمامی کتابداران شاغل در کتابخانه‎های مورد نظر تحویل شد. از این تعداد، 55 پرسشنامه تکمیل و عودت داده شد.
جامعة دوم پژوهش، جستجوهایی بود که توسط کاربران در پایگاه نمایه انجام می‎شد. برای این قسمت، از روش نمونه‎گیری زمانی استفاده گردید؛ به این ترتیب که در طی یک برهة زمانی 2 ماهه، از تاریخ 15/2/1390 تا 15/4/1390، نرم‎افزار ضبط وجستجوی داده‎ها به نام snagit در 9 کتابخانة عمومی پر استفاده از سه منطقة متفاوت جمعیتی شهر نصب گردید. نرم‎افزار در ساعات کار کتابخانه‎ها از ساعت 7 صبح تا 7 شب آمادة ضبط جستجوهای انجام شده در پایگاه بود. پس از ثبت داده‎ها و مشاهدة فیلمها، اطلاعات مربوط به 225 نشست به دست آمد که180 مورد دارای بسط جستجو و 45 مورد دارای یک بار جستجو بود. حجم فیلم مربوط به این قسمت، برابر با 9/19گیگا بایت بود.
ابزار گردآوری اطلاعات
برای گردآوری اطلاعات مورد نیاز تحقیق، دو پرسشنامة محقق ساخته بر اساس نظرهای کتابداران، استادان کتابداری و همچنین مطالعات متون، طراحی و استفاده شد. برای تجزیه و تحلیل جستجوهای انجام شده در پایگاه نیز از نرم‎افزار ضبط و ثبت تصاویر صفحة دسکتاپ رایانه به نام snagit استفاده گردید که از تصاویر جستجو در پایگاه توسط کاربران فیلمبرداری و در سیستم ضبط می‌کرد. تصاویر برای تجزیه وتحلیل در سیستم ذخیره می‎شد. گفتنی است، در پیوست، معرفی کامل این نرم‎افزار آمده است.
اجزای پرسشنامه‎ها
پرسشنامه کاربران در 6 بخش تشکیل گردید:
بخش اول: شامل اطلاعات جمعیت شناختی کاربران پایگاه نمایة نشریات در کتابخانه‎های عمومی‎شهر مشهد
بخش دوم: سؤالهای مربوط به آشنایی کاربران با پایگاه
بخش سوم: هدف از مراجعه به پایگاه
بخش چهارم: شیوة استفاده از پایگاه نمایه
بخش پنجم: سؤالهای مربوط به رضایت و نا رضایتی
بخش ششم: نظرهای ارائه شده دربارة پایگاه نمایه نشریات است.
پرسشنامة کتابداران نیز دارای 4بخش است:
بخش اول: اطلاعات جمعیت‌شناختی کتابداران شاغل در کتابخانه‎های عمومی‎شهر مشهد
بخش دوم: اطلاعات مربوط به میزان آشنایی کتابداران با فناوریهای رایانه
بخش سوم: نظرهای کتابداران در خصوص نقاط ضعف و قوّت پایگاه
و در بخش انتهایی، سؤالهای باز در خصوص تغییرات لازم در نرم‎افزار و آینده پایگاه، از کتابداران سؤال شد.
روایی و پایایی ابزار گردآوری اطلاعات
چون داده‎هایی که در این تحقیق گردآوری می‎شوند همه ملموس هستند یا به موارد ملموس اشاره دارند، پرداختن به روایی و پایایی ابزار ضرورتی ندارد. تنها موردی که کنترل شد، سلامت پایگاه و سلامت نرم‎افزار ضبط در زمان استفاده کاربران از پایگاه بود که این مهم در بازة زمانی 2 ماهه از طریق ارتباط حضوری محقق در محل کتابخانه و همچنین گفتگوی تلفنی برای رفع مشکلات نرم‎افزاری پایگاه و خود نرم‎افزار ضبط انجام گردید و آموزشهای لازم در خصوص نحوة استفاده از نرم‎افزار ضبط و ثبت تصاویر دسکتاپ به کتابداران داده شد. در مدت زمانی، 2 ماهه، 4 نوبت به هر کتابخانه برای کنترل سلامت نرم‎افزار مراجعه شد.
تحلیل داده‎ها
چون کتابخانه‎ها، پاسخ‎دهندگان به پرسشها و نیز داده‎های ضبط شده با نرم‎افزار مورد استفاده، غیر تصاوفی مشخص شده بودند، با کمک گرفتن از نرم‎افزار اکسل، از آمار توصیفی برای تجزیه و تحلیل داده‎ها استفاده شد. داده‎های حاصل از پاسخهای داده شده به گویه‎ها بر اساس طیف 5 گزینه‎ای لیکرت (1 تا 5) استخراج گردید. بر پایة این روش، میانگین پاسخهای داده شده به هر گویه، توافق یا عدم توافق با مطلب مندرج در گویه را نشان می‎داد. معیار دیگری که برای قضاوت به کار برده شد، میزان فراوانی تعداد افرادای بود که یک گزینه را از بین گزینه‎های دیگر انتخاب می‎کردند.
فرضیة اول: کاربران بیشتر با هدایت کتابداران به پایگاه نمایه مراجعه می‎کنند تا با آگاهی قبلی خود
نخستین فرضیه‎ای که دراین پژوهش بررسی شد، نحوة مراجعه کاربران به پایگاه نمایة نشریات بود. یافته‎ها نشان داد:
میانگین پاسخهای داده شده به این پرسش توسط کاربران برابر با 88/3 از 5، یعنی بیش ازحد متوسط است. بر این اساس، کاربران بیشتر با هدایت کتابداران به نمایه مراجعه می‎کنند و کمتر از پایگاه نمایه آگاهی دارند. بیش از60% کاربران آشنایی با پایگاه نمایة نشریات را از طریق کتابداران اعلام کرده‎اند. برای این فرضیه نیز از کتابداران نظرخواهی شد که میانگین 61/4 به دست آمد. بنابراین، ‎کتابداران در مقایسه با کاربران این فرضیه را بسیار بیشتر تأیید کردند.
نتایج حاصل از این پژوهش و پژوهشهای «تینانف» (1996)، «فرج پهلو و شهبازی» (1381)، «نورمحمدی» (1376) و «علیجانپور» (1384) نشان می‎دهد کتابداران نقش با اهمیتی در معرفی پایگاه و منابع موجود در کتابخانه یا مرکز اطلاع‎رسانی دارند. در عین حال، تحقیق «علیجانپور» نشان داد نقش «دوستان» نیز در معرفی پایگاه اطلاعاتی برای استفاده، قابل توجه است. «تینانف» بر نقش دوگانه کتابداران برای 1) استفاده از پایگاه و 2) نقش آنها در معرفی و تبلیغ دربارة پایگاه از طریق آموزش به کاربران، تأکید دارد. یافته‎های این پژوهش همسو با این یافته‌هاست و بر اهمیت مشارکت کتابداران در شناساندن و بهره‌برداری از پایگاه، تأکید دارد.
فرضیة دوم: مراجعه به پایگاه نمایه بیشتر پژوهش‎مدار است تا آموزش مدار
دومین فرضیه‎ای که دراین پژوهش بررسی شد، هدف از مراجعة کاربران به پایگاه نمایة نشریات بود. میانگین پاسخهای داده شده به این پرسش توسط کاربران، برابر با 88/3 بود که بیش ازحد متوسط است. بیش از70 % کاربران هدف از مراجعه به پایگاه نمایه را انجام «تحقیق وپژوهش» عنوان کرده‎اند.
برای این فرضیه نیز ازکتابداران نظرخواهی شد. میانگین موافقت با این فرضیه برابر با38/4 بود. بر این اساس، کتابداران بیشتر از کاربران این فرضیه را تأیید کردند. مقایسة نتایج این پژوهش و پژوهشهای «نورمحمدی» (1376)، «یمینی فیروز» (1382) و «علیجانپور» (1384) نشان می‎دهد مراجعه به پایگاه‎ها بیشتر جنبة تحقیقی دارد؛ اگرچه هدفهای آموزشی نیز در تحقیق «یمینی فیروز» ذکر شد. با توجه به نتایج حاصل از پژوهش و تحقیق «علیجانپور» درصد بیشتری از کاربران، پایگاه نمایه را پژوهش محور ذکر کرده‎اند. بنابراین، مسئولان پایگاه نمایه باید هم در گزینش و درج موادِ بالقوة با ارزش برای پژوهش و هم در موضوع دهی به مقاله‎ها، بر جنبه‎هایی که برای پژوهش مناسب‎ترند تأکید کنند تا پایگاه به پایگاهی غنی و دارای محتوایی با ارزش برای پژوهش، تبدیل شود.
فرضیة سوم: بیشترین جستجو‎ها از پایگاه نمایه، جستجوهای موضوعی هستند
سومین فرضیه‎ای که دراین پژوهش بررسی شد، شیوة جستجوی کاربران در پایگاه نمایة نشریات بود. یافته‎ها نشان می‎دهد 83 % مراجعان، به جستجو در پایگاه با داشتن موضوع معیّن اذعان دارند. ولی این نکته را نیز نباید از نظر دور داشت که 80% کاربران نیز جستجو از طریق عنوان مجله‎ها را با توجه به وجود «فهرست مجله‎ها»در پایگاه اعلام نموده‎اند. همچنین، برای این فرضیه از کاربران و کتابداران نیز نظرسنجی شد. نتایج نشان ‎داد: میانگین کلی نظرهای کتابداران و کاربران معادل 94/3 است. بنابراین، از دید کاربران و کتابداران، بیشتر جستجوها موضوعی است و به همین دلیل به پایگاه موضوعی مراجعه می‎شود. جستجوهای ضبط شده توسط نرم‎افزار snagit در پایگاه نمایة نشریات نیز نشان می‎دهد بیشترجستجوها از پایگاه نمایه، موضوعی می‎باشند. در ادامه به تعدادی از پژوهشهای مؤید این یافته، اشاره می‎شود:
تحقیق «مرسر» (2000) نشان داد دانستن نحوة جستجوی کاربران می‎تواند اطلاعات جدیدی در مورد کاربران و علایق موضوعی آنان در اختیار پژوهشگران قرار دهد. «مگابگاب» (1995) نیز مشاهده کرد عمده‎ترین جستجوها در پایگاه اریک، جستجوهای موضوعی است. وی عمده‎ترین ضعف جستجوگران را عدم به کارگیری کلیدواژه مناسب و عملگرهای بولی اعلام نمود. در جستجوهایی که وی مورد توجه قرار داد، نشانه‎هایی از درک درست نیازهای اطلاعاتی مشاهده می‎شد اما، ناآگاهی از وضعیت نمایه‌سازی منابع در پایگاه‎ها و یا کم‎تجربگی در جستجوهای موضوعی، نیز قابل ردیابی بود. به بیانی دیگر، تبحر در جستجو‎های موضوعی، عاملی با ارزش برای یافتن منابع دلخواه یا مرتبط است. این موردی است که در تحقیق «دلیلی» (1378) با تأکید بر زمانی که به جستجو اختصاص می‎یابد، مورد تأیید قرار گرفت. وی دریافت مدت زمانی که جستجوگران متخصص موضوعی صرف انجام جستجو در پایگاه‎های لوح فشرده نوری می‎کنند، کمتر از مدت زمانی است که غیرمتخصصان به جستجوی موضوعی برای موضوعات یکسان می‎پردازند. به بیانی دیگر، تخصص موضوعی و دانستن واژگان موضوعی مورد جستجو، عاملی مهم برای یافتن اطلاعات مورد نیاز است. «شوره زاری» (1379) به این نتیجه رسید که عامل تخصص موضوعی، بر بهینه بودن کاوش تأثیر می‎گذارد. تحقیق «یمینی فیروز» (1382) نشان داد بیشتر جستجوگران شبکة اینترنت از شیوة جستجوی عبارتی و کوتاه‎سازی، خیلی کم استفاده می‎کنند. تحقیق «علیجانپور» (1384) نشان داد حدود 7/60% جستجوگران هنگام جستجو در پایگاه‎های اطلاعاتی، بیشتر دنبال مقاله‎ها هستند که عملاً جستجوی موضوعی را دیکته می‎کند. در عین حال، اطلاعات اندکی دربارة اینکه کاربران چگونه وب را جستجو می‎کنند و به هنگام جستجو به دنبال چه چیزی می‎گردند؟ در دست است. در عین حال، آشکار است که بیشتر جستجوهای پژوهش‎محور، موضوعی هستند و عوامل متعددی بر روی این نوع جستجو‎ها تأثیر دارند که باید شناسایی شوند. در عین حال، نباید یافته‎های مرتبط بر عوامل تأثیرگذار بر جستجو را دست کم گرفت. لازم است، امکانات مناسب برای اجرای جستجوهای موضوعی در پایگاه‎ها فراهم شود. در اختیار بودن فهرستهای موضوعی مناسب یا اصطلاحنامه برای جستجوی بهتر در هر پایگاه، یکی از امکانات مناسب برای انجام جستجوهای نتیجه‎بخش است.
فرضیة چهارم: مقاله‎های انتخاب شده از پایگاه نمایه، بیشتر از مجله‎های عامه پسند است و نه از مجله‎های علمی - پژوهشی و علمی - ترویجی
چهارمین فرضیه‎ای که در این پژوهش بررسی شد، نوع مجله‎های استفاده شده توسط کاربران از نظر درجة علمی بود. نتایج نشان می‎دهد 64% کاربران ترجیح می‎دهند مقاله‎های خود را از مجله‎های علمی - پژوهشی بازیابی کنند. در عین حال، حدود 52 % پاسخ‎دهندگان گزینة مجله‎های عامه پسند را انتخاب کرده‌اند. همان‎گونه که در ابتدا اندیشیده شده بود، چون مراجعان به کتابخانه‎های عمومی بیشتر در سطوح تحصیلی دبیرستان می‎باشند، احتمالاً نوع مقاله‎هایی که مناسب تشخیص می‎دهند، بیشتر توصیفی است و یا توصیفی ساده از مباحث علمی مطرح در مجله‎های علمی - پژوهشی است. 28% کاربران از همه نوع مجله استفاده می‎کنند و درجه علمی‎مجله برای آنها مطرح نیست. برای این فرضیه، از کاربران و کتابداران نیز نظرسنجی شد. نتایج نشان می‎دهد میانگین کلّی نظرهای کتابداران و کاربران دربارة استفاده از مجله‎های عامه‎پسند، برابر با 11/3 می‎باشد. بر این اساس، نوعی توافق دربارة انتخاب مقاله از مجله‎های عامه‎پسند، قابل مشاهده است.
نتایج حاصل از جستجوهای ضبط شده به وسیلة نرم‎افزارضبط snagit، نشان داد 62% کاربران مجله‎های عامه‎پسند را انتخاب کرده‎اند. برای این امر، دو دلیل قابل ارائه است که به یکی از آنها قبلا پرداخته شد (مخاطبان کتابخانه‎های عمومی‎بیشتر دانش‎آموز هستند) و مورد دوم اینکه عمده مجله‎هایی که مقاله‎های آنها در نمایه قرار می‎گیرد، مجله‎های عمومی یا عامه‎پسند هستند.
در بین تحقیقات مرور شدة پژوهشی، موردی مشاهده نشد که آشکارا به نوع مجله‎های مورد استفادة کاربران پرداخته باشد. در عین حال، پژوهشهای «هولم کوئست» (1998)، لنارس (1999)، «کینگ و مونتگومری» (2002)، «کورت لانین» (2004)، «لیوچران» (2000)، «براون و سیسیلیا» (1999)، «دیلون و هان» (2002) نشان داده‎اند اکثر کاربران، استفاده از مجله‎های الکترونیکی را به چاپی ترجیح می‎دهند. همچنین، تحقیقات «دیلوکوو گوتلیپ» (2002)، «نورمحمدی» (1376)، «یمینی فیروز» (1376)، «علیجانپور» (1384) نشان داده‎اند هدف بیشتر کاربران از مراجعه به پایگاه و جستجو در وب، انجام امور پژوهشی است. با توجه به اینکه بیشتر کاربران مورد توجه در این تحقیقات تحصیلات دانشگاهی داشتند، قابل درک است که در پی مقاله‎های مندرج در مجله‎های علمی - پژوهشی باشند. در عین حال، چون هنوز تعداد کمی از منابع علمی - پژوهشی به صورت الکترونیکی و نیز رایگان در دسترس می‎باشند، استفاده از مجله‎های کمتر پژوهشی که اکنون با عنوان مجله‎های علمی - الکترونیکی نشر می‎یابند، قابل توجه است، بویژه که تعدادی از پژوهشها مدعی‎اند برای بسیاری از جستجوگران، دسترسی به متن، بیشتر از اعتبار متن، اهمیت دارد. تحقیق «عبداللهی» (1384) نشان داد 8/42% پاسخگویان نقش مجله‎های علمی‎الکترونیکی را در ارتقای سطح علمی‎کار خود «زیاد» گزارش کرده‌اند. تنها 9/5% افراد نقش مجله‎های علمی - الکترونیکی را در ارتقای سطح علمی‎کار خود «کم» گزارش کرده‎اند. باید توجه داشت، این مورد به مخاطبان پایگاه بستگی دارد. در مورد پایگاه نمایه، این مورد متفاوت است، زیرا 1) مخاطبان کتابخانه‎های عمومی‎درگیر انجام تکالیف کلاسی پژوهش محور هستند و 2) محتوای نمایه پر از مقاله‎های روزنامه‎ها و مجله‎های عامه‎پسند است. در چنین شرایطی، باید متوقع بود که درصد قابل توجهی از کاربران از مجله‎های عامه‎پسند استفاده کنند و این موردی بود که تحلیل داده‎های ارائه شده، آن را مورد تأیید قرار داد.
فرضیة پنجم: بیشتر کاربران از دستیابی آسان به اطلاعات یا منابع مورد نظر خود در پایگاه نمایه اظهار رضایت می‎کنند
پنجمین فرضیه‎ای که دراین پژوهش بررسی شد، بررسی میزان رضایت کاربران از دستیابی آسان به منابع در پایگاه نمایه بود. تحلیل داده‎ها نشان داد درصد فراوانی تجمعی گزینه‎های «کاملا رضایت دارم»و «راضی هستم» بیشتز از60 % است، و میانگین مربوط برابر 73/2 و از حد متوسط بیشتر است. بنابراین، کاربران از دستیابی آسان به اطلاعات درپایگاه نمایه اظهار رضایت می‎کنند. از طرفی، نظر کتابداران دربارة رضایت کاربران از سهولت دستیابی به اطلاعات پایگاه نمایه نشان می‎دهد درصد فراوانیِ تجمعیِ گزینه‎های «کاملاً موافقم»و «موافقم» بیش از50 % است و میانگین نظرهای اعلام شده برای این مورد برابر63/3 از حداکثر 5 می‎باشد. بنابراین، از دیدگاه کتابداران نیز کاربران از دسترسی آسان به پایگاه نمایه اظهار رضایت نسبی دارند.
پژوهشهای «توده» (1377)، «خسروی» (13.76)، «حیاتی و شاهی» (1387) «سلیمانی» (1388) «سلاجقه» (1384) و «غفایان» (1388) نیز نشان داده‎اند دسترسی آسان، مرتبط بودن اطلاعات، حجم اطلاعات دریافتی، توانایی کتابداران در یاری‎رسانی به کاربران، سرعت دسترسی، جدید بودن مقاله‎ها و مجله‎ها، توان دقت جستجو و آزادی عمل کاربر، عوامل مؤثر بر رضایت کاربران پایگاه‎های اطلاعاتی هستند. عوامل دیگری نیز در میزان رضایت کاربران از پایگاه‎های اطلاعاتی تأثیر دارند که عبارتند از: سن، مهارت در استفاده از پایگاه‎ها، محتوای پایگاه‎ها، اطلاعات دریافتی از پایگاه و ... که در این تحقیق مورد توجه نبود.
فرضیة ششم: کاربران و کتابداران مسئول نظام پایگاه نمایه، نقاط قوّت پایگاه را بیشتر از نقاط ضعف آن می‎دانند
ششمین فرضیه‎ای که در این پژوهش بررسی شد، نقاط قوّت و ضعف پایگاه بود. میانگین نظرهای کاربران در این مورد برابر با 54/3 و از حد متوسط بیشتر است. بر این اساس، کاربران تا حدود زیادی نقاط قوّت بانک نمایه را بیش از نقاط ضعف آن می‎دانند. این یافته در عین حال نمایانگر وجود نقاط ضعف در پایگاه یا ناتوانی استفاده کننده از پایگاه نمایه است. میانگین نظر کتابداران در این مورد برابر با 70/3 و از حد متوسط بیشتر است. با مقایسة دو میانگین، مشخص می‎شود کتابداران تا حدود زیادی نقاط قوّت بانک نمایه را بیش از نقاط ضعف آن می‎دانند. از طرفی، میانگین کلی نظرهای کتابداران و کاربران 62/3 است. مجموع نظرها نشان می‎دهد نقاط قوّت پایگاه بیش از نقاط ضعف آن است. از مقایسة این دو گروه نظر، چنین استنباط می‎شود که نظر ناروشن مراجعان نسبت به قوّت و ضعف نمایه، احتمالاً ناشی از کم اطلاعی آنها از شیوة استفاده از پایگاه نمایه است. همچنین، کاربران مهم‎ترین مشکلاتی که در کار با پایگاه نمایه برخورد داشته‎اند را به ترتیب اولویت 1) پیدا نشدن مورد جستجو 2) مشکلات نرم‎افزاری و شبکه 3) نداشتن آشنایی و مهارت کار با نرم‎افزار، عنوان کردند. دربارة مورد اول یا اینکه کاربر با شیوة جستجو در پایگاه آشنا نبوده و یا منبع مورد نیاز کاربر در پایگاه پیدا نشده است. در مورد دوم نیز علت مشکلات مربوط به شبکة داخلی کتابخانه و مشکل نرم‎افزار است که به برنامه‌نویسی و نکات فنی مربوط است. در مورد سوم نیز مسئله به طور مستقیم با آموزش کاربران ارتباط دارد. همچنین، نظرهای کتابداران دربارة مشکلات رایج استخراج شده، از متونی که دربارة پایگاه نمایه بوده است، نشان می‎دهد میانگین کل دیدگاه کتابداران دربارة نقاط ضعف 64/3 و میانگین کلّ نقاط قوّت برابر 66/3 است. می‎توان نتیجه گرفت تمام گزینه‎هایی که به عنوان نقاط قوّت و ضعف پایگاه اشاره شده است‎، با میانگین «بیشتر ازحد متوسط» و در «حد زیاد» قابل قبول می‎باشد. همچنین، نظرهای کتابداران دربارة پایگاه نمایه، در قالب پرسشهای باز بررسی شد. نتایج نشان داد در بیان نقاط ضعف، بیشترین موارد مطرح شده به ترتیب در شاخصهای امکانات نمایش، محتوا و امکانات جستجو بود. در بیان نقاط قوّت، بیشترین موارد مطرح شده به ترتیب در شاخصهای دسترسی آسان به منابع و پوشش موضوعی بود. در ادامه، به یافته‎های مرتبط دیگر پژوهشها در این زمینه اشاره می‎شود.
«هولم کوئست» (1998) مزایای استفاده از مجله‎های الکترونیکی را استفاده آسان، قابلیت جستجوی متون، امکان تعامل کاربر، و نبود محدودیت زمانی بیان کرد و نداشتن کیفیت بالای این منابع را از معایب آن دانست. «کورت لانین» (2004) هزینة انتشار مجله‎های الکترونیکی و ساختار فرامتنی آنها را از مهم‎ترین مزیتهای آنها می‎داند. «اسلاتر» (2001) در پژوهش خود مزایای مجله‎های الکترونیکی را: 1) بازیابی سریع مقاله‎ها 2) صرفه‎جویی در زمان 3) وجود پست الکترونیک برای ارتباط و 4) فراپیوند بودن مقاله‎ها می‎داند. «ری ودی» (1998) در پژوهش خود 4 عامل مشکل ساز در استفاده از منابع الکترونیکی را بیان نمود که عبارتند از: 1) حجم زیاد اطلاعات بازیابی شده 2) وقت گیر بودن جستجو 3) محدودیت دسترسی به ایستگاه‎های کاری 4) آشنا نبودن با فناوری اطلاعات و مهارتهای بازیابی اطلاعات. در تحقیقات «ولمن و بریلان و پریتز» (2003)، «منوپولی و نیکولز و جورجیو» (1997) و «لینارس» (1999) مزایا و معایب منابع الکترونیک، موارد زیر بوده است: 1) دسترسی از طریق رایانه شخصی و امکان دسترسی در منزل 2) بازیابی آسان و امکان متصل شدن به متون دیگر. معایبی که آنها ذکر کردند، عبارت است از: 1) نداشتن نسخة پشتیبان 2) مشکلات خواندن متن از صفحه رایانه.
«رحمان و رمزی» (2004) در تحقیق خود عوامل مهم در استفاده نکردن از منابع الکترونیکی را کمبود وقت، کمی‎آگاهی و کمی‎مهارت در استفاده اعلام کردند. مطالعة «ددزی» (2005) نشان داد عوامل مرتبط به استفاده‎کنندگان، مانند: کمبود اطلاعات، کمبود مهارت و نیاز نداشتن به منابع الکترونیکی، مهم‎ترین مشکلات دسترسی به منابع الکترونیک است. تحقیق «شایگان و دیگران» (1383) نشان داد عوامل مؤثر در استفاده کاربران از مجله‎های الکترونیکی، عبارتند از: 1) دسترسی آسان به شماره‎های مجله‎ها 2) سرعت و سهولت در بازیابی اطلاعات 3) حجم اطلاعات بازیابی شده 4) وابستگی نداشتن به مکان و زمان خاص 5) ایجاد انگیزش در مطالعة بیشتر6) استفاده از خدمات جنبی. «فرج پهلو وشهبازی» (1381)، «ستوده» (1377)، «شهبازی و یوسفی» (1388) نیز به نقاط قوّت و ضعف و عوامل مؤثر در استفاده از مجله‎های الکترونیکی و پایگاه‎های الکترونیکی پرداختند که عمده‎ترین مانع در استفاده از پایگاه‎ها را «آشنایی نداشتن با مهارتهای جستجوی اطلاعات» دانستند.
از مجموع پژوهشهای بالا استنباط می‎شود عوامل متعددی در استفاده از منابع الکترونیکی و پایگاه‎ها مؤثر است که می‎توان آنها را در قالب نقاط ضعف و قوّت پایگاه، ارائه کرد. این عوامل در متون، تحت سه عنوان 1) عوامل ناشی از نظام 2) عوامل فردی و 3) عوامل محیطی، مورد توجه بوده‌اند. نتایج حاصل از مقایسة پژوهش حاضر با پژوهشهای ذکر شده نشان می‎دهد در پایگاه نمایة نشریات، نقش عوامل مربوط به نظام بسیار پر رنگ‎تر است.
فرضیة هفتم: بین تعداد مقاله‎هایی که از پایگاه نمایه بازیابی می‎شوند و تعداد مقاله‎هایی که از بین مقاله‎های بازیابی شده مورد استفاده قرار می‎گیرند، تفاوت معناداری وجود دارد
هفتمین فرضیه‎ای که دراین پژوهش بررسی گردید، بررسی نسبت مقاله‎های استفاده شده به مقاله‎های بازیابی شده در پایگاه بود. در این مورد، میانگین نظرسنجی ازکاربران برابر40/3 است که بیش از حد متوسط است. همچنین، ‎جستجوهای انجام شده در پایگاه نمایة نشریات دربازة زمانی 2ماه که توسط نرم‎افزارsnagit انجام شد، نشان می‎دهد تنها از 1% مقاله‎های بازیابی شده، استفاده شده است. بنابراین، بین مقاله‎های بازیابی شده و مقاله‎های استفاده شده، تفاوت زیادی وجود دارد؛ یعنی تعداد کمی از مقاله‎هایی که بازیابی می‎شوند، مورد استفاده نیز قرار می‎گیرند. در تحقیقات مرتبط با این موضوع، موارد زیر قابل ذکر است:
«مگابکات» (1995) خاطرنشان کرد استفاده‎کننده از نخستین تجربه با پایگاه دلسرد و ناامید می‎شود، اما پس از کسب تجربة جستجو در پایگاه‎ها و کسب نتایج بهتر، از احساس ناامیدی کاسته می‎شود. «مک کارتی، کراس و لیتل» (1997) نرسیدن کاربران به نتایج دلخواه در جستجوها را دلیل ناامیدی از پایگاه عنوان کرده‌اند. «زواوی و مجید» (2001) و «آدامس و بانک» (1995) و «وینسنت، آرفوردوآلینگ» (2004) کمبود دانش، معلومات و ناکافی بودن مهارت جستجوی کاربران برای جستجو در پایگاه را دلیل احساس ناامیدی از پایگاه دانسته‌اند. در تحقیق «عبداللهی» (1384) بیشتر کاربران مطابقت اندک منابع اطلاعاتی داخل پایگاه با نیازهای اطلاعاتی خود را دلیل استفاده نکردن از پایگاه دانسته‎اند. در مقابل، پژوهشهای «توکلی‎زاده راوری» (1375)، «دلیلی» (1378) و «شوره زاری» (1379) نشان داده است عواملی چون تخصص موضوعی، مدرک تحصیلی، آموزش استفاده از پایگاه و آشنایی با زبان پایگاه، می‎تواند در افزایش ضریب دقت و بازیافت تأثیر بگذارد و در نتیجه نسبت مقاله‎های مورد استفاده به بازیابی شده، افزایش یابد.
این پژوهشها نشان می‎دهند عوامل متعددی در زمینة افزایش ضریب دقت و بازیافت مؤثر است که عبارتند از: 1) انطباق نتایج جستجو با نیاز کاربر 2) مهارت و تجربة جستجو 3) تخصص موضوعی 4) شیوة جستجو در پایگاه و ... . بنابراین، نتایج حاصل از جستجو در هر پایگاهی و نسبت آنچه بازیابی می‎شود و آنچه مورد استفاده قرار می‎گیرد، بسته به دانش کاربران هر نظامی، متفاوت است. در این پژوهش، نسبت استفاده به آنچه بازیابی می‎شود برابر 1% اعلام شده است. این وضعیت نامطلوب ممکن است متأثر از دانش ضعیف کاربران پایگاه نمایه و یا ریزش کاذب زیاد در پایگاه نمایه باشد. آموزش کاربران توسط هر کتابخانة عمومی می‎تواند این نسبت نامطلوب را به نسبتی مطلوب تبدیل کند. در عین حال، نمایه‎سازی دقیق‎تر مقاله‎ها در پایگاه نمایه می‎تواند از ریزش کاذب نامطلوب بکاهد.
پیشنهادها و رهنمودهای پژوهش
الف) پیشنهادهای کاربردی
1. پیشنهاد می‎شود مسئولان بانک نمایه با کتابداران و کاربران تعامل نمایند و پس از دریافت نظرهای آنان، نسبت به انجام اصلاحات ساختاری و موارد مربوط به شیوه‎های ذخیره‎سازیِ مؤثر در بازیابی، اقدام کنند.
2. پیشنهاد می‎شود برای غنی کردن محتوای بانک نمایه برای محققان، تمامی مجله‎های علمی - پژوهشی و علمی - ترویجی و مجله‎های منتشر شده توسط دانشگاه‎ها نیز در پایگاه نمایه وارد و از قابلیت بازیابی برخوردار شوند.
3. پیشنهاد می‎شود مقاله‎های مجله‎هایی که به هر دلیل هنوز در بانک وارد نمی‎شود، شناسایی و نسبت به قراردادن در بانک نمایه اقدام گردد.
4. روزآمدی پایگاه در دستور کار قرار گیرد و در فاصله‎های زمانی معیّن نسبت به این مهم اقدام شود.
5. با توجه به آنکه بیشتر کاربران و کتابداران تعداد مقاله‎های کمی را قابل ویرایش دانستند، پیشنهاد می‎شود تمام مقاله‎ها به قالب متنی تبدیل گردد. البته، قالب pdf و HTML نیز قابل دسترس باشد.
6. پایگاه تحت وب فعال گردد و از فراپیوندها و امکان جستجوی وبی برای پایگاه استفاده شود.
7. قابلیت سفارشی سازی توسط کاربر از جمله ویژگیهایی است که باید برای تعامل بهتر کاربر با امکانات نمایه فراهم آید.
8. ارتقای امکانات جستجوی بانک نمایه و استفاده از یک فهرست موضوعی استاندارد و نمایه‎سازی مناسب، مطلوب به نظر می‎رسد.
9. وضعیت نشریه‌های گردآوری شده، مرتب گزارش شود.
10. پیشنهاد می‎شود در بخش جستجوی اطلاعات نمایه، بخشی جدا برای مجله‎های عمومی و مجله‎های علمی‎درنظر گرفته شود که با فعال نمودن هریک، فقط مجله‎های علمی یا عمومی‎جستجو گردد و نتایج با هم نمایش داده نشود.
11. با توجه به ضرورت صرفه‎جویی در وقت کاربران و اینکه اعلام شده وقت زیادی را صرف مطالعه مقاله‎ها می‎کنند، ضرورت دارد چکیده‎ای از مقاله‎های ارائه شده در بانک نمایه تهیه شود و در دسترس کاربران قرار گیرد. اگرچه ممکن است بسیاری از مجله‎های علمی دارای چکیده باشند، تعداد مقاله‎هایی که چکیده ندارند هم بسیار زیاد است.
12. پیشنهاد می‎شود نسبت به آموزش کاربران و کتابداران و تبلیغ استفاده از پایگاه از طریق بروشور، پوستر و برگزاری کلاسهای آموزشی اقدام شود.
13. پیشنهاد می‎شود با توجه به کمبود سیستم جستجوی مقاله‎ها در بعضی کتابخانه‎های مورد پژوهش، تعداد رایانة تحت شبکه بیشتری برای نمایة نشریات در کتابخانه‎های عمومی اختصاص یابد.
14. پیشنهاد می‎شود امکان چاپ یا ذخیرة بخشهایی از یک مدرک فراهم آید.
15. قابلیت ارسال فهرست مجله‎های نمایه شده در پایگاه همراه با فهرست مندرجات آنها برای کاربران فراهم آید.
16. محیط نمایش نمایه کاربرپسند گردد؛ به این مضمون که قابلیت مرتب کردن نتایج بر اساس تاریخ، نام نویسنده و... فراهم آید. همچنین، سابقة جستجوهای انجام شده در دسترس قرار گیرد.
17. برای استفادة مناسب از این بانک، بهتر است همة مراکزی که نشریه منتشر می‎کنند، یک نسخه از آن را به مؤسسه اطلاع‎رسانی نمایه ارسال کنند.
18. یک اصطلاحنامه در پایگاه ایجاد شود که دارای واژه‎های عام، خاص و مرتبط باشد. امکان انتخاب و اجرای مستقیم جستجو از طریق اصطلاحنامه امکان‎پذیر باشد و توانایی بسط واژه‎ها و توانایی واژه‌نامه در ارائه واژه‎های مشابه، در دستور کار قرار گیرد.
19. امکان مشاهدة سابقة جستجوها و امکان ترتیب و تعدیل جستجوهای قبلی با جستجوهای جدید لحاظ گردد.
20. نسبت به تکمیل آرشیو مجله‎هایی که کامل گردآوری نشده‎اند، اقدام شود.
21. محیط نرم‎افزار خشک و بی روح و از نظر امکانات گرافیکی و تصاویر، بسیار خسته‎کننده است. پیشنهاد می‎شود رنگ‎بندی صفحه اصلی و پنجره‎های مربوط تغییر کند.
22. امکان برقراری ارتباط داخلی بین نرم‎افزار کتابخانه و نمایة نشریات فراهم آید.
23. خدمات پشتیبانی پایگاه علاوه بر حضوری، به صورت تلفنی یا از طریق اینترنت ارائه گردد.
ب) پیشنهاد‎هایی برای پژوهشهای آینده
1. به منظور بررسی تطبیقی میزان استفاده از پایگاه‎های مختلف مقاله‎های فارسی، انجام پژوهشی در زمینة مقایسة میزان استفاده از پایگاه نمایه با پایگاه‎های اطلاعاتی مجله‎های ایرانی، مطلوب به نظرمی‎رسد.
2. به منظور بررسی تأثیر آموزش در میزان استفاده و رضایت کاربران از پایگاه نمایه، انجام پژوهشی در این زمینه مطلوب است.
3. به منظور مشخص شدن سیاست گردآوری مقاله‎های پایگاه نمایه، تحقیقی در زمینة شناسایی نیازهای اطلاعاتی کاربران کتابخانه‎های عمومی‎در تقابل با سیاست گردآوری مقاله‎ها، توسط پایگاه صورت پذیرد.
4. به منظور مشخص شدن، میزان پیشرفت و ارتقای بانک نمایه، پژوهشی با عنوان «بررسی میزان رضایت کاربران از نسخه‎های مختلف پایگاه» صورت پذیرد.
5. پژوهشی در خصوص جستجو در پایگاه نمایه بین متخصصان و غیر متخصصان و مقایسة نتایج جستجو و میزان رضایت آنان انجام شود.
6. محتوای نمایة نشریات با پایگاه‎های مقاله‎های فارسی مثل مگ ایران، سید، مرکز اطلاع‌رسانی منطقه‎ای علوم و فناوری، نورمگ، بانک مقاله‎های فارسی مرکز اطلاعات و مدارک علمی‎مقایسه شود تا جایگاه پایگاه نمایة نشریه‎ها بین پایگاه‎های داخلی مشخص شود.
7. ارزیابی ساختاری نمایه نشریات و مقایسة آن با پایگاه‎های اطلاعاتی خارجی نظیر: امرالد، الزویر، اریک،ساینس دایرکت و...
8. بر اساس تعیین جامعة هدف مورد نظر نهاد کتابخانه‎های عمومی، خط‎مشی مناسب گردآوری منابع تدوین شود.
9. با توجه به اینکه مخاطبان کتابخانه‎های عمومی اغلب دانش‎آموزان هستند، شناسایی نشریات هستة مورد نیاز دانش‎آموزان و پیشنهاد برای گردآوری در بانک اطلاعاتی نمایه، مطلوب است.