بررسی امکان پیاده‌سازی الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر) در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای ایران

مقدمه

 فدراسیون بین‌المللی انجمنها و مؤسسات کتابداری (ایفلا) در تلاش برای رفع مشکلات متعدد فهرستهای رایانه‌ای، اقدامهایی را آغاز نمود که از مهم‌ترین آنها، ارائه الگوی مفهومی «ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی»^[1] است. به نظر می‌رسد این اقدام راه حل مناسبی برای رفع مشکلات سازماندهی اطلاعات و پاسخی برای کاستیهای موجود است. گسترش الگوی مفهومی «ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی» ریشه در رویکردهای کاربرمداری دارد که از اواخر دهه 1970 تعمیم یافت. بر مبنای این رویکردها، فهرست کتابخانه باید کارکردهای مورد انتظار کاربران را پشتیبانی کند. به عبارت دیگر، زمانی که کاربر با فهرست کتابخانه و پیشینه‌های آن تعامل برقرار می‌کند، قادر به کشف، شناسایی، انتخاب و دسترسی به اشیای محتوایی مورد نظر خود هست. کارکردهای یاد شده به وسیلة عناصر (خصیصه‌ها یا فیلدهای) طرح فراداده‎ای مورد استفاده در فهرست انجام می‌گیرد. عناصر فراداده‎ای با توصیف اشیا و برقراری ارتباط میان آنها، کارکردهای مختلفی را تأمین می‌کند. جایگزین شدن استاندارد «توصیف و دسترسی به منبع (RDA)» _- که بر اساس الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر گسترش یافته است _- با «قواعد فهرست‌نویسی انگلو _- امریکن» نیز دستاوردی دیگر به‌شمار می‌رود؛ بدین معنا که نگرش الگوی اف.آر.بی.آر علاوه بر سطح پیشینه‎های فراداده‌ای، بر سطح رهنمودهای توصیف نیز تأثیر گذاشته است (طاهری و نوشین فرد، 1390).

از سوی دیگر، نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای که با هدف سازماندهی و مدیریت اطلاعات ایجاد شده‌اند، باید قابلیت انعطاف و تغییر مداوم^[2] را داشته باشند و بتوانند همگام با تحولات حوزة فناوری اطلاعات، دگرگون شوند. «انعطاف‌پذیری» یکی از مهم‌ترین ویژگیها برای نرم‌افزارهای کنونی کتابخانه‌ای شناخته شده است (طاهری، 1387). پیاده‌سازی الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی، نیازمند توسعة تمهیدات و قابلیتهایی خاص در فهرست رایانه‎ای و نرم‌افزار کتابخانه‎ای است که با انعطاف‌پذیری ابزار یاد شده، رابطة مستقیم دارد. انتظار می‌رود با پیاده‌سازی این الگو، بخش قابل توجهی از چالشهای کنونی سازماندهی برطرف شده، فهرستهای رایانه‎ای و نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای به سوی تولید دانش گام بردارند. بدیهی است، همگام بودن با پیشرفتهای حوزه فناوری‎ اطلاعات و پاسخگویی به انتظارها و نیازهای جدید کاربران، پشتیبانی از الگوی اف.آر.بی.آر را یکی از ملزومات نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای و فهرستهای رایانه‎ای تولید شده به وسیلة آنها نموده است.

 از زمان پیدایش نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای در ایران، بیش از دو دهه می‎گذرد. در این مدت، توسعه‌دهندگان این نرم‌افزارها سعی نموده‎اند با همفکری و همکاری متخصصان کتابداری و اطلاع‌رسانی و موازی با تحولات حوزه مدیریت اطلاعات گام بردارند و در جهت تأمین نیازهای رو به رشد و جدید کاربران ایرانی، حرکت کنند. از سوی دیگر، برگزاری کارگاه‎های آموزشی و همایشهای مختلف از سوی توسعه‌دهندگان یاد شده در مورد الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر، نشان‎دهندة تمایل آنها به پیاده‌سازی این الگوست. بدیهی است، پیاده‌سازی الگوی یاد شده که به تولید دانش می‌انجامد، برای نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای ارزش افزوده را در پی خواهد داشت. اما تاکنون پژوهشی دربارة وضعیت موجود نرم‌افزارهای کتابخانه‎ای از دیدگاه آمادگی برای پیاده‌سازی الگوی اف.آر.بی.آر صورت نگرفته است. بنابراین، سؤالی که در این‌جا مطرح می‌شود، آن است که نرم‌افزارهای کتابخانه‎ای ایران از لحاظ قابلیتها و ویژگیها به چه میزان آمادگی پیاده‌سازی الگو را دارند؟ به عبارت دیگر، وضعیت کنونی این نرم‌افزارها برای پشتیبانی از ملزومات کارکردی مدنظر الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر چگونه است؟ پژوهش حاضر در راستای پاسخگویی به این پرسشها طرح‎ریزی شده است. نتایج این پژوهش به توسعه‌دهندگان نرم‌افزارهای کتابخانه‎ای در ایران کمک خواهد کرد از نقاط قوّت و ضعف خود برای پیاده‌سازی الگو آگاه شوند.

بدین منظور، امکان سنجی پیاده‌سازی الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی در چهار نرم‌افزار‌ کتابخانه‌ای تولید داخلی (سیمرغ، آذرخش، پیام مشرق، و پاپیروس)، و وضعیت کنونی قابلیتها و امکانات آنها به منظور پشتیبانی از کارکردهای الگو، بررسی شده است. میزان تطابق عناصر فراداده‎ای (کتابشناختی) نرم‌افزارهای مذکور با خصیصه‎های^[3] مطرح شده در الگوی اف.آر.بی.آر برای پشتیبانی از کارکردهای چهارگانه، وضعیت موجود آنها را تبیین خواهد نمود.

پرسشهای پژوهش

1. امکان پیاده‌سازی الگوی مفهومی «ملزومات کارکردی پیشینه‎های کتابشناختی» در هر یک از نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای سیمرغ، آذرخش، پیام مشرق و پاپیروس تا چه میزان وجود دارد؟

2. در حال حاضر، کدام یک از این نرم‌افزارها برای پیاده‌سازی الگوی مفهومی «ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی» مناسب‌ترند؟

پیشینة پژوهش

پیش از این پژوهش، پژوهشهایی چند در حوزة الگوی مفهومی «ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی» با دیدگاه‌ها و در بافتهای اطلاعاتی متفاوت انجام گرفته بود. پژوهش حاضر، با تمرکز بر روی بستر نرم‌افزاری به عنوان محیط عملیاتی یا اعمال الگوی مفهومی اف. آر. بی. آر.، تا قالب یا پیشینه‌های فراداده‌ای خاص که در نظامهای مختلف پیاده‌سازی یا ارائه شده‌اند، تلاش کرده تا جنبه‌ای نو را بررسی کند.

«ارسطوپور» (1389) همخوانی میان الگوهای ملزومات کارکردی پیشینه‎های کتابشناختی با فهرستهای رایانه‌ای کنونی را از دو رویکرد نظام‌گرا و کاربرگرا بررسی کرده است. نتایج حاکی از آن است که با توجه به موجودیتهای الگو، و در پیوند با دسته‌بندی اعضای خانواده کتابشناختی به صورت کلی، ‌رویکرد کاربران بالقوه، از بالا به پایین است و آنها در مواجهه با اعضای خانوادة کتابشناختی، ‌ابتدا اثر اصلی، ‌سپس بیانها، نمودها و در نهایت مدارک را شناسایی می‌کنند. این درحالی است که در پیوند با یک نیاز اطلاعاتی خاص، کاربران رویکردی پایین به بالا دارند و ابتدا مدرک مورد نظر، و سپس نمود مورد نظر از سوی آنها انتخاب می‌شود و در صورت نبودِ آن، به بیانها و اثرهای دیگر مراجعه می‏کنند. از دستاوردهای این پژوهش، پیشنهاد دو درختواره برای دو خانوادة کتابشناختی شاهنامه و قرآن و نیز الگویی مفهومی در زمینه پیاده‌سازی دستاوردهای این پژوهش در فهرستهای رایانه‌ای است.

«حاجی زین‌العابدینی» (1389) امکان‌سنجی پیاده‌سازی الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.) در محیط کتابخانه‌ها و فهرستهای رایانه‌ای ایران را بررسی کرده است. در این پژوهش، به منظور تعیین ویژگیهای الگوی مناسب برای اف.آر.بی.آر سازی در کشور، تعداد 18 طرحِ پیاده‌سازی اف.آر.بی.آر. در دنیا بررسی و تحلیل شده است. نتایج حاصل نشان می‌دهد برخی از ملزومات ذکر شده در الگوی اِف.آر.بی.آر. در پیشینه‌های کتابشناختی فارسی موجود است و در برخی زمینه‌ها به دلایلی مانند رعایت نکردن صحیح اصول فهرست‌نویسی، قواعد فهرست‌نویسی مورد استفاده (آنگلوامریکن)، ساختار نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای مورد استفاده و بی‌توجهی به روابط و خانواده کتابشناختی در فهرستها، کاستیهایی وجود دارد. این پژوهش مناسب‌ترین روش برای پیاده‌سازی الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی در ایران را روش تطبیقی معرفی می‌کند. در بخش دیگری از پژوهش، 16 چالش مهم برای پیاده‌سازی الگو و در بخش ویژگیهای الگو نیز، 8 ویژگی الگوی مناسب برای پیاده‌سازی اف.آر.بی.آر. در ایران شناسایی و معرفی شده‌اند.

«امیری» (1389) پژوهش دیگری را انجام داده است که در طی آن، تمامی فیلدها و عناصر داده‌ای مارک ایران به روش تطبیقی با موجودیتها و ویژگیهای گروه اول الگوی ذکر شده، بررسی قرار شده ‌است. نتایج این پژوهش نشان داد از بین ویژگیهای مطرح شده برای هر موجودیت، ویژگی فرم اثر برای موجودیت اثر، ویژگی زبان بیان برای موجودیت بیان، ویژگی شناسگر نمود برای موجودیت نمود و همچنین ویژگی شناسگر نسخه برای موجودیت نسخه، بیشترین فراوانی در ساختار مارک ایران را به خود اختصاص داده‌اند و در مجموع 692 عنصر داده‌ای (41/44%) بر ویژگی گروه اول این الگو منطبق شدند.

«نیک‎نیا» (1389) پژوهش دیگری با عنوان «تطبیق عناصر داده‌ای مارک ایران با وظایف کاربری الگوی اف.آر.بی.آر بر مبنای توانمندیهای کاربران» انجام داده است. نتایج پژوهش نشان داد پشتیبانی عناصر داده‌ای مارک ایران از وظیفه کاربری «شناسایی» با 17/49% در رتبه اول، «دسترسی» با 59/36% در رتبه دوم، «انتخاب» با 26/24% در رتبه سوم و «یافتن» با 42/18% در رتبه چهارم قرار دارد. همچنین این پژوهش نشان داد از میان 1558 عنصر داده‌ای موجود در مارک ایران، 697 عنصر قابلیت انطباق بر موجودیتهای اثر، بیان، نمود عینی و مورد را دارند. همچنین در این پژوهش، ویژگیهای «عنوان اثر»، «عنوان بیان»، «عنوان نمود»، «نام شخص» و «نام تنالگان» از دیدگاه تمامی کاربران و کتابداران، دارای ارزش زیاد در پشتیبانی از وظایف کاربری است.

«فردحسینی» (1390) روابط حاکم بر موجودیتهای کتابشناختی (اثر، بیان، نمود و مورد) پیشینه‌های کتابشناختی فارسی مبتنی بر مارک ایران را با استفاده از الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر تبیین نموده است. نتایج این پژوهش نشان داد 1144 نوع و گونة روابط کتابشناختی میان موجودیتهای پیشینه‌های خانواده کتابشناختی «بوستان سعدی» مبتنی بر مارک ایران وجود دارد. این روابط در سطح اثر، شامل روابط اشتقاقی با 10/2%، رابطه توصیفی با 81/13%، رابطه کل و جزء با 08/23%، رابطه همراهی با 89/4%، رابطة توالی با 66/1% و در سطح بیان، رابطه اشتقاقی با 84/27%، رابطه توصیفی با 06/3%، رابطه کل/جزء 43/0% و رابطه همراهی با 09/2% بوده است. همچنین، در سطح نمود عینی، روابط مذکور شامل هم‌ارزی با 95/14% و کل/جزء با 85/3% و در سطح مورد، شامل رابطه هم‌ارزی 70/0% و رابطه همراهی 57/1% می‌باشد. همچنین، نتایج پژوهش نشان داد از جهت مارک به اف.آر.بی.آر 70/47% از فیلدهای مارکی، امکان انتقال رابطه‌ای را بر اساس تبیین روابط دارند، و از سوی اف.آر.بی.آر به مارک با به‌کارگیری همه تلاش هوشمند و تشخیص رابطه‌های مارکی، تنها 38/31% از روابط می‌توانند به وسیلة مارک پوشش داده شوند.

 و آخرین پژوهش مرتبط انجام شده در این زمینه در داخل کشور، پژوهش محمدی (1390)، با عنوان «بررسی و تحلیل روابط کتابشناختی کتابهای منتشرة فارسی حوزة علوم پزشکی در فاصلة سالهای 1385-1389 بر اساس الگوی ملزومات کارکردی پیشینه‏های کتابشناختی» است. نتیجه این پژوهش نشان داد هرچند الگوی اف.آر.بی.آر. در حال حاضر در سازماندهی دانش بسیار مورد تأکید است، به دلیل تفاوت ماهوی علوم پزشکی با سایر علوم بویژه علوم انسانی (مانند: ادبیات، و هنر) و ماهیت تجربی بودن آن و مبتنی بودن بر روش‏شناسی علمی (آزمایش، مشاهده و اثبات فرضیه و نظریه)، میزان روابط کتابشناختی اثر به اثر، به عنوان پایه‏های اف.آر.بی.آر. در آن بسیار کم است.

در خارج از ایران: گزارش نهایی ایفلا (1997)، مهم‌ترین پژوهش و محور تمامی فعالیتهای پژوهشی و اجرایی در مورد الگو از زمان انتشار تا کنون بوده‌ و ویرایش نهایی این گزارش در سال 2009 منتشر شده است.

«برگ»^[4] (2004) در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «پیاده‌سازی اف.آر.بی.آر: مقایسه دو الگوی رابطه‌ای الگوی اف.آر.بی.آرِ ایفلا و الگوی اولویت _- بیان^[5] تانیگوچی»، این دو الگوی داده‌ای _- رابطه‌ای را پیاده‌سازی و مقایسه کرده است. تواناییهای هر دو الگو برای مدیریت اشیای محتوایی که از اجزای مختلف تشکیل شده‌اند، بررسی شده است. نتایج نشان می‌دهد الگوی «اولویت _- بیان» می‌تواند تکاملی از الگوی اف.آر.بی.آر باشد. این الگو پایگاه دادة کوچکتر با افزونگی کمتر را ارائه می‌دهد، با وجود این می‌تواند جنبه‌های یکسانی از مدرک را مانند الگوی اف.آر.بی.آر منعکس کند.

«چن^[6] و چن»^[7] (2004) یک مطالعه موردی در خصوص امکان سنجی به‌کارگیری الگوی اف.آر.بی.آر در موزة ملی تایپه انجام داده‌اند. در این پژوهش، سعی در یافتن فواید به‌کارگیری الگوی یادشده در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی دیجیتالی شده است. نتایج بررسی نشان می‌دهد این الگو به عنوان ابزاری مفهومی برای بیان عناصر فراداده‌ای و روابط میان آنها، بسیار مفید است. همچنین، استفاده از آن می‌تواند رضایت مراجعه‌کنندگان را تا حد زیادی تأمین کند.

«آلبرتسن و نویس»^[8] (2005) گزارشی از طرح پژوهشی پارادایم^[9] در کتابخانه ملی نروژ^[10] ارائه کرد‌ه‌اند. این طرح پس از بررسی مقدماتی و آزمایشی الگوی ملزومات کارکردی در سال 2001 به منظور پیاده‌سازی گسترشهایی برای الگوی اف.آر.بی.آر طراحی و انجام شد و هدف از آن سازماندهی مجموعه اسناد دیجیتالی این کتابخانه با کمک این الگو بود.

 پژوهشهای مرکز کتابخانه پیوسته رایانه‌ای^[11] (2007) که در اواخر سال 2001 آغاز و تا سال 2007 ادامه داشت، از مهم‌ترین پژوهشها در زمینة الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر به شمار می‌روند. این پژوهش به دنبال یافتن شیوه‌های پیاده‌سازی الگوی یادشده و رسیدن به مشکلات بر سر راه کاربردی کردن آن و ایجاد یک پایگاه پیش‌الگو بودند. پژوهشگران «اُ.سی.ال.سی» معتقدند در صورت پیاده‌سازی این الگو به طور کامل، بزرگترین تغییر قرن در فهرست‌نویسی رخ خواهد داد.

«منگوئینهاس^[12] و دیگران» (2010)، در پژوهشی با عنوان «اف.آر.بی.آر سازی پیشینه‌های مارک در فهرستهای گوناگون» ارائه شده در دهمین کنفرانس سالانه ACM، با اشاره به مشکلات استفاده از الگوی اف.آر.بی.آر برای پشتیبانی از نمایش نتایج، الگوریتم جدیدی را برای تبدیل پیشینه‌های موجود بر اساس مارک به الگوی اف.آر.بی.آر معرفی می‌کنند. برای ارزیابی نتایج اف.آر.بی.آر سازی از دید کاربران، یک رابط وبی به نام «اپک اف.آر.بی.آر» ایجاد شد که مانند اپک سنتی کار می‌کرد و به کاربران امکان جستجو در فهرست با استفاده از کلیدواژه‌ها را می‌داد، ولی به جای نمایش لیستی، نتایج را بر اساس الگو دسته‌بندی می‌کرد. نتایج نظرسنجی نشان داد بیشتر کاربران این خوشه‌بندی را مفید می‌دانند و قابلیتهای الگوی اف.آر.بی.آر برای دسته‌بندی داده‌های موجود، عملی بوده و نتایج این کار برای کاربران کتابخانه‌های اروپایی و درگاه‌های^[13] مشابه مفید است.

بررسی تحلیلی پژوهشهای انجام شده بر روی الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی نشان می‌دهد تمرکز این پژوهشها بر روی سه حوزة موضوعی کلی بوده است: نخست، پیاده‌سازی الگو در فهرستهای رایانه‌ای؛ دیگر، دیدگاه کاربران نهایی نسبت به ملزوماتی که الگو برای فهرستهای رایانه‌ای توصیه می‌نماید؛ و سوم، مقایسه الگوی اف. آر. بی. آر. با دیگر الگوهای مفهومی. پژوهشهایی که با رویکرد حوزه موضوعی نخست صورت گرفته است، بیشتر به میزان تطابق پیشینه‌ها و نظامهای فراداده‌ای به عنوان بستر مخاطب الگو، و نمایش معنادار پیشینه‌های بازیابی شده، پرداخته‌اند. پژوهشهای «چن و چن» (2004)، «آلبرتسن و نویس» (2005)، «زین‌العابدینی» (1389)، «امیری» (1389)، «نیک‎نیا» (1389)، و بخشی از پژوهش «ارسطوپور» (1389) ویژگیهای مطرح در الگوی مفهومی اف. آر. بی. آر. را با عناصر پیشینه‌ها و طرحهای فراداده‌ای مورد استفاده در فهرستهای رایانه‌ای جامعة پژوهش مطابقت داده‌اند. پشتیبانی از الگوی مفهومی توسط پیشینه‌ها و نظامهای فراداده‌ای، علاوه بر وجود ویژگیهای (عناصری) ویژه، به کشف و برقراری ارتباط میان پیشینه‌ها نیز وابسته است. به عبارت دیگر، وجود ویژگیها و ارتباطهای میان پیشینه‌ها، کارکردهای مد نظر الگو را فراهم می‌نماید. بررسی ارتباطهای میان پیشینه‌ها و نظامهای فراداده‌ای که در گروه پژوهشهای نخست قرار می‌گیرند، موضوع پژوهش «فردحسینی» (1390) و «محمدی» (1390) بود. پژوهشهای مرکز کتابخانة پیوسته رایانه‌ای (2001-2007) نیز از پژوهشهای مبتنی بر رویکرد نخست است که بر روی هر دو جنبة خصایص و روابط صورت گرفت. گروه دوم پژوهشها، نمایش معنادار و ساختارمند پیشینه‌های فراداده‌ای فهرستهای رایانه‌ای را از دیدگاه کاربران نهایی مبنای مطالعه و بررسی قرار دادند. پژوهشهای این گروه که جدیدترین گرایش را پژوهشهای مرتبط با الگوی مفهومی اف. آر. بی. آر. نشان می‌دهند، ناشی از تحولات محیطهای اطلاعاتی و انتظارهای کاربران نهایی از فهرستهای رایانه‌ای بود. بخش اصلی پژوهش «ارسطوپور» (1389) و پژوهش «منگوئینهاس» (2010) به بررسی بازخوردها و دیدگاه‌های کاربران نهایی نسبت به کارکردهای فهرست و نمایش پیشینه‌های بازیابی شده پرداختند. و در پایان، پژوهش «برگ» (2004) بود که الگوی مفهومی «اولویت _- بیان تانیگوچی» را با الگوی اف. آر. بی. آر. مقایسه نمود.

گروه‌های سه گانة پژوهشهای مرتبط با الگوی مفهومی اف. آر. بی. آر. به جنبه‌های مهمی از الگو برای دستیابی به رهنمودها و ملزومات توصیه شده پرداخته‌اند. وجود چنین پژوهشهایی برای تحقق هدف پیش‌گفته، مناسب و لازم ارزیابی می‌شود. جنبة دیگری که باید در پژوهش این حوزه مد نظر قرار گیرد، بررسی امکان پیاده‌سازی الگو بر روی نرم‌افزار مدیریت اطلاعات است که محیط عملیاتی الگو شمرده می‌شود. نتایج این بررسی برای پیاده‌سازی الگو بسیار کاربردی خواهد بود. خلأ پژوهشی مرتبط با این جنبه، بویژه در ایران، انگیزة انجام پژوهش حاضر بود.

روش‎شناسی پژوهش

جامعه پژوهش را چهار نرم‌افزار «سیمرغ» (محصول شرکت نوسا)، «آذرخش» (به عنوان کامل‌ترین محصول شرکت پارس‌آذرخش)، «پیام مشرق» (محصول شرکت پیام مشرق)، و «پاپیروس» (محصول شرکت لاوین) تشکیل می‌دهند. این نرم‌افزارها به علت توجه جامعه کتابخانه‌ای و کتابداری، بسامد استفاده از آنها توسط کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعاتی کشور، پیشنهاد صاحب نظران، و رویکردشان نسبت به استفاده از استانداردهای حوزه مدیریت اطلاعات، مناسب‌تر از بقیه نرم‌افزارهای تولید شده در داخل کشور، تشخیص داده شد و به عنوان جامعه پژوهش در نظر گرفته شدند.

پژوهش حاضر از نوع کاربردی است و با رویکرد تحلیلی _- سیستمی انجام شده است. به منظور انجام پژوهش، ملزومات کارکردی ارائه شده از سوی الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. مد نظر قرار گرفت. برای پشتیبانی از کارکردهای چهارگانه (یافتن، شناسایی، انتخاب، دسترسی)، ویژگیها (عناصر) و روابطی از سوی الگو پیشنهاد شده‌اند. بنابراین، در این پژوهش ابتدا ویژگیها و روابط اعلام شده از سوی الگو مبنا قرار گرفت. اما بررسیهای عمیق و گسترده پژوهشگر و مشاوره با صاحب نظران نشان داد، بررسی روابط به دلیل گستردگی آنها، و مهم‌تر از آن، تعیین نشدن عناصر پیونددهنده^[14] از سوی سازمانهای گسترش‌دهنده الگو، و نیاز به پژوهشی گسترده برای تعیین آنها (به دلیل برخی محدودیتها از جمله سازگاری نه چندان مطلوب الگو با فهرستهای رایانه‌ای نوین)، میسر نیست، زیرا باید علاوه بر بررسی ویژگیهای اعلام شده، ویژگیهایی دیگر (از میان ویژگیهای قبلی) و یا ویژگیهای جدید که نقش ارتباط دهنده میان پیشینه‌ها را دارند، تعیین می‌شد. این مهم به نوبة خود یکی از عمده‌ترین محدودیتهای پژوهش به‌شمار می‌رفت. از این‌رو، پژوهش به بررسی وجود ویژگیهای ارائه شده از سوی الگو در نرم‌افزارهای جامعه پژوهش اکتفا نمود. بدین منظور، جدولهای ارائه شده در فصل ششم الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر، که هم شامل ویژگیها و کارکردهایی که هر کدام در سطوح موجودیتهای چهارگانه داشتند، و هم ارزش هر کدام در سه سطح (عالی، متوسط و ضعیف) می‌شدند، اساس طراحی سیاهه وارسی گردید. در ادامه، به علت کلی بودن ویژگیهای اعلام شده از سوی اف.آر.بی.آر، هر یک از ویژگیها به وسیلة عناصر آر.دی.ای در ستونی دیگر بسط داده شد. از آنجا که این استاندارد بر پایه الگوی اف.آر.بی.آر گسترش یافته و عناصر خود را بسیار سازگار با محیط رایانه‌ای (فهرستهای رایانه‌ای) انتخاب کرده است، بسیار عملیاتی و کاربردی ارزیابی شد. این عناصر از جدول تطبیقی الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر و استاندارد آر.دی.ای که به صورت رسمی بر روی وب سایت آر.دی.ای منتشر شده است^[15]، استخراج گردید و به منظور یکدستی، با استفاده از «واژه‌نامه انگلیسی _- فارسی استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (RDA)» منتشر شده بر روی وب سایت شاخة ایرانی ایسکو^[16] ترجمه گردید. روایی سیاهة وارسی با بهره‌گیری از نظرهای متخصصان تأیید گردید. در ادامه، برای فرایند بررسی، تمامی عناصر فراداده‌ای استفاده شده در نرم‌افزارهای یاد شده برای توصیف انواع اشیای محتوایی (منابع اطلاعاتی) شناسایی و با سیاهة وارسی تطبیق داده شد.

یافته‌های پژوهش

با توجه به ماهیت پژوهش، برای تجزیه و تحلیل اطلاعات (داده‌ها) از روش‌ آمار توصیفی و از نرم‌افزار اس. پی. اس. اس بهره گرفته شد.^[17] برای تحلیل داده‎ها و طراحی نمودارها استفاده شد. در سیاهة وارسی تهیه شده، از دو مقیاس بود و نبود (بلی و خیر) استفاده شد، و امتیازهای در نظر گرفته شده برای «خیر» = 0 (صفر) و برای «بلی» با توجه به ارزش‌گذاری که خود الگو برای هر یک از ویژگیها انجام داده‌است، به ترتیب عالی = 3، متوسط = 2، ضعیف = 1 در نظر گرفته شد^[18]. بر اساس ارزشگذاری انجام شده از سوی الگوی مفهومی مبنا، وجود یا نبود ویژگیها در هر یک از نرم‌افزارهای عضو جامعه پژوهش بررسی شد، و امتیاز مناسب اختصاص یافت (از 0 تا 3). سپس امتیازهای مربوط به هر وظیفة کاربری در هر سطح از سطوح چهارگانه موجودیتهای کتابشناختی با یکدیگر جمع شد. در پایان، میانگین مجموع امتیازهای تمامی وظایف کاربری در هر یک از سطوح برای هر نرم‌افزار به عنوان امتیاز نهایی نرم‌افزار مورد بررسی، تعیین گردید.

پرسش اول: تا چه میزان امکان پیاده‌سازی الگوی مفهومی «ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی» در هر یک از نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای سیمرغ، آذرخش، پیام مشرق و پاپیروس وجود دارد؟

جدول 1. امتیاز کسب شده توسط نرم‌افزار سیمرغ به تفکیک موجودیتها و وظایف کاربری و درصد پوشش هر یک از آنها توسط نرم‌افزار

جدول 1 نشان می‌دهد نرم‌افزار سیمرغ کارکردهای «یافتن»، «شناسایی»، «انتخاب»، و «دسترسی» در سطح موجودیتهای کتابشناختی (اثر، بیان، نمود، و مورد) را به ترتیب و در مجموع 35/61%، 28/41%، 18/26%، 95/32% پشتیبانی می‌کند. چنان که از داده‌ها درک می‌شود، نرم‌افزار سیمرغ کارکرد به «یافتن» را بیش از دیگر کارکردها اهمیت داده و کارکرد «انتخاب» کمترین توجه را به خود معطوف داشته است.

جدول 2. امتیاز کسب شده توسط نرم‌افزار آذرخش به تفکیک موجودیتها و وظایف کاربری و درصد پوشش هر یک از آنها توسط نرم‌افزار

جدول 2 حاکی از آن است که کارکرد «یافتن» در نرم‌افزار آذرخش، 15/99%، کارکرد «شناسایی» 25/99%، کارکرد «انتخاب»15/99%، و کارکرد «مورد» 58/99% از کلّ امتیازها را در سطح چهار موجودیت کتابشناختی به دست آوردند.

جدول 3. امتیاز کسب شده توسط نرم‌افزار پیام مشرق به تفکیک موجودیتها و وظایف کاربری و درصد پوشش هر یک از آنها توسط نرم‌افزار

داده‌های مندرج در جدول 3 نشان می‌دهد نرم‌افزار پیام مشرق کارکردهای چهارگانة مد نظر الگوی مفهومی اف.آر بی.آر. را در سطوح چهارگانه سلسله مراتب شیء این‌گونه حمایت می‌کند: کارکرد «یافتن»18/59%، کارکرد «شناسایی» 95/37%، و کارکردهای «انتخاب» و «دسترسی» به ترتیب 58/20% و 8/31%.

جدول 4. امتیاز کسب شده توسط نرم‌افزار پاپیروس به تفکیک موجودیتها و وظایف کاربری و درصد پوشش هر یک از آنها توسط نرم‌افزار

جدول 4 نشان‌دهندة وضعیت نرم‌افزار پاپیروس است. این نرم‌افزار کارکرد «یافتن» را در مجموع (برای چهار موجودیت کتابشناختی) 78/67% پشتیبانی می‌کند. کارکرد «شناسایی» را 18/50%، و کارکردهای «انتخاب» و «دسترسی» به ترتیب 45/54% و 3/68% از کل ارزشهای در نظر گفته شده از سوی الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر را کسب نمودند.

پرسش دوم: در حال حاضر کدام یک از این نرم‌افزارها برای پیاده‌سازی الگوی مفهومی «ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی» مناسب‌ترند؟

جدول 5. توزیع فراوانی و درصد پوشش هر یک نرم‌افزارهای مورد بررسی به تفکیک موجودیتها و وظایف کاربری الگو

پاسخ به این پرسش، در پاسخ به پرسشهای پیشین نهفته است. بررسی جدول 5 نشان می‌دهد، نرم‌افزار آذرخش به دلیل استفاده از قالب فراداده‌ای یونی مارک، که مبنای گزینش ویژگیهای الگوی مفهومی مورد مطالعه بوده، نسبت به دیگر نرم‌افزارها امتیاز بالاتری را کسب نموده است. امتیازهای به دست آمده توسط نرم‌افزار آذرخش، به امتیاز کامل بسیار نزدیک و بیانگر شرایط مناسب این نرم‌افزار برای اعمال الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. است. نرم‌افزار پاپیروس نیز که از فیلدهای یونی مارک به عنوان پالایشگر بهره جسته، در جایگاه دوم قرار گرفته است. نرم‌افزارهای سیمرغ و پیام مشرق، به ترتیب جایگاه‌های سوم و چهارم را کسب نمودند.

بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف تبیین امکان پیاده‌سازی الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر) در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای ایران انجام شد. بدین منظور، ویژگیهای الگو با عناصر (فیلدهای) مبنای توصیف در نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای تولید شده در ایران مطابقت داده شد. بررسی تحلیلی یافته‌ها نشان می‌دهد، نرم‌افزارهای آذرخش، پاپیروس، سیمرغ، و پیام مشرق به ترتیب بالاترین امتیاز را بر اساس ارزشهای در نظر گرفته شده از سوی الگو به منظور پشتیبانی از کارکردهای فهرست کسب نموده‌اند.

نرم‌افزار سیمرغ کارکرد «یافتن» را بیش از دیگر کارکردها اهمیت داده، و به کارکرد «انتخاب» کمترین توجه را معطوف داشته است. می‌توان گفت در فهرستهای تولید شده در بستر نرم‌افزار سیمرغ، امکان بازیابی پیشینه‌ها نسبتاً هموار است، اما کاربران در انتخاب آنها با مشکلاتی روبرو خواهند بود. بر این اساس، وضعیت نرم‌افزار سیمرغ در امکان پیاده‌سازی الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. چندان مطلوب ارزیابی نمی‌شود. مهم‌ترین دلیل، سطح نه چندان مطلوب پشتیبانی از ویژگیهای مد نظر الگوی اف. آر. بی. آر. در نرم‌افزار سیمرغ، استفاده نکردن از طرحهای فراداده‌ای استاندارد و غنی است. همچنین، بررسی فیلدها (ویژگیهای) نرم‌افزار برای توصیف انواع اشیای محتوایی بیانگر آن است که، فیلدها بر اساس استانداردهای محتوایی مانند قواعد فهرست‌نویسی انگلو _- امریکن و استاندارد بین‌المللی توصیف کتابشناختی (ISBD) نیز طراحی نشده‌اند. فیلدهای موجود علاوه بر این که سازگاری مناسبی با ویژگیهای مدنظر الگوی مفهومی مبنا ندارند، ساختارمندی و ویژگیهای معناشناختی لازم را نیز دارا نیستند. به عنوان مثال، در این نرم‌افزار تمامی انواع یادداشت _- که هم در استانداردهای محتوایی و هم در استانداردهای فراداده‌ای کاملا تفکیک شده‌اند _- در یک فیلد تکرارپذیر ذخیره می‌شوند و برچسبی یکسان داشته، تفکیک نشده‌اند. این ویژگی با دیدگاه تفکیکی الگو چه در سطح موجودیتها، و چه در سطح ویژگیها تناقض دارد. از این رو، نمی‌توان کارکردها را در سطوح سلسله مراتبی شیء (اثر، بیان، نمود عینی، و مورد) انتظار داشت. بدیهی است، این کاستیها در کشف و برقراری ارتباطات نیز ضعیف عمل خواهند نمود.

داده‌های گردآوری شده در مورد نرم‌افزار آذرخش، نشان‌دهندة وضعیت مطلوب این نرم‌افزار در پشتیبانی از ویژگیهای الگوی اف. آر. بی. آر است. این نرم‌افزار توانسته بالاترین مقدار امتیازها را به خود اختصاص دهد. این تطابق بالا با الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. از لحاظ شامل شدن ویژگیهای لازم برای پشتیبانی کارکردهای چهارگانه فهرست را می‌توان به این دلایل دانست: نخست، استفاده از طرحهای فراداده‌ای استاندارد و غنی مانند مارک، رسیدن به سطح مطلوب سازگاری با الگوهای مفهومی را در پی دارد. دیگر، الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. در متن اصلی خود آشکارا بیان داشته مبنای انتخاب ویژگیهای مورد نظر الگو، استاندارد بین‌المللی توصیف کتابشناختی (ISBD) و استاندارد فراداده‌ای یونی مارک بوده است (اف.آر.بی.آر.، 2009، ص. 32). بنابراین، این نرم‌افزار توانسته هم از لحاظ تعداد و نوع عناصر، هم از لحاظ ساختارمندی آنها و هم از لحاظ جنبه‌های کتابشناختی، تطابق مناسبی با الگوی مفهومی نشان دهد، و پذیرش نسبتاً کاملی برای پیاده‌سازی الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. در محیط خود در سطح ویژگیها داشته باشد. ساختارمندی قالب یونی مارک حتی در مواردی از ویژگیهای الگو، و ویژگیهای بسط‌دهنده آن (آر.دی.ای.) نیز بیشتر بوده است. به عنوان مثال، یونی مارک برای ویژگی شکل (ژانر) اثر، معادلهای متعددی ارائه می‌دهد. روشن است، ساختارمندی بیشتر، بستر مناسب‌تری را برای کارکردپذیری پیشینه‌های فراداده‌ای و به دنبال آن فهرستهای رایانه‌ای کتابخانه فراهم می‌کند.

یافته‌های پژوهشهای پیشین نیز مؤید این مطلب است. از جمله، پژوهش «ارسطوپور» (1389)، سازگاری بالای مارک ایران را که بر اساس یونی مارک گسترش یافته است، تأیید می‌کند. همچنین، قالب مارک را بهترین قالب فراداده‌ای برای پیاده‌سازی الگوی اف.آر.بی.آر. می‌داند. پژوهش «امیری» (1389)، «نیک‌نیا» (1389)، و «فرد حسینی» (1390) نیز غنای عناصر مارک ایران را در سازگاری با الگوی مفهومی اف.آر. بی.آر. نشان می‌دهند.

 یافته‌های به دست آمده برای نرم‌افزارپیام مشرق بسیار به نرم‌افزار سیمرغ نزدیک است. فیلدهای موجود در نرم‌افزار نیز بسیار شبیه نرم‌افزار سیمرغ است، به نحوی که چنین برداشت می‌شود، نرم‌افزار پیام مشرق برای طراحی کاربرگه‌های ورود اطلاعات خود برای انواع اشیای محتوایی، از نرم‌افزار سیمرغ الگوبرداری کرده است. دلیل تفاوت ناچیز موجود میان داده‌های گردآوری شده برای این دو نرم‌افزار، نبود امکان توصیف برخی از انواع اشیای محتوایی در نرم‌افزار پیام مشرق است. این نرم‌افزار نیز همانند نرم‌افزار سیمرغ، بیشترین سطح پشتیبانی را برای کارکرد «یافتن» و کمترین سطح پشتیبانی را برای کارکرد «انتخاب» دارد. نرم‌افزار پیام مشرق برای فراهم نمودن امکان پیاده‌سازی الگوی مفهومی مورد مطالعه، به تغییرات اساسی نیاز دارد. حتی الگوبرداری انجام شده از نرم‌افزار سیمرغ نیز به طور مناسبی انجام نشده، و برخی فیلدها معناشناختی متفاوت و ناقصی نسبت به متناظرهای خود در نرم‌افزار مورد الگو دارند.

 نرم‌افزار پاپیروس که فقط به توصیف و مدیریت اشیای دیجیتالی اختصاص دارد، نسبت به نرم‌افزارهای سیمرغ و پیام مشرق امتیاز بالاتری را کسب نمود. این نرم‌افزار در ظاهر شرایط نسبتاً مناسبی را برای پیاده‌سازی الگوی مفهومی مبنا نشان می‌دهد. استاندارد فراداده‌ای مبنای توصیف اشیای محتوایی در نرم‌افزار پاپیروس، استاندارد هسته دوبلین است. این نرم‌افزار، عناصر هر دو سطح ساده (15 عنصر هسته)^[19] و سطح ویژه (15 + 7 عنصر)^[20] را پیاده‌سازی نموده است. بدیهی است، این تعداد عنصر (22 عنصر) نمی‌تواند چنین امتیاز بالایی را کسب کند. آنچه موجب تقویت نرم‌افزار و کسب امتیاز بالاتر گردیده، استفاده از توضیحگرهای^[21] پیشنهادی استاندارد برای غنای فرایند توصیف بر پایة هسته دوبلین است. این توضیحگرها به دو گروه: پالایشهای عنصر^[22] و طرحهای کدگذاری عنصر^[23] تقسیم می‌شوند (فتاحی و طاهری، 1388). نرم‌افزار پاپیروس از گروه اول (پالایشهای عنصر) که عناصر را از لحاظ معناشناختی برای بهبود فرایند کشف اشیای محتوایی پالایش می‌کند، استفاده نموده است. آنچه به عنوان توضیحگرهای پالایشگر انتخاب شده‌اند، تعدادی از فیلدهای قالب فراداده‌ای یونی مارک هستند؛ یعنی برای هر عنصر از هسته دوبلین (البته 16 عنصر از 22 عنصر)، فیلد (هایی) از یونی مارک را به عنوان پالایشگر قرار داده است. از آنجا که ویژگیهای الگوی مفهومی «ملزومات کارکردی پیشینه‌های کتابشناختی» از استاندارد بین‌المللی توصیف کتابشناختی و یونی مارک انتخاب شده‌اند، نرم‌افزار پاپیروس نیز سطح بالایی از سازگاری را نشان می‌دهد. با وجود این، در خصوص انتخاب عناصر یونی مارک به عنوان پالایشگر، نکاتی به نظر می‌رسد که امتیاز به دست آمده توسط پاپیروس را کمی غیر واقعی نشان می‌دهد:

-    پالایشگرهایی که هستة دوبلین معرفی و پیشنهاد می‌کند و بر جنبة معناشناختی تأکید دارند، محتوای (ارزشهای) عناصر را مد نظر دارند نه خود عنصر (فیلد) را. به عنوان نمونه، برای پالایشگر محتوای عنصر توصیف، چکیده شیء پیشنهاد شده است.

-        برخی از فیلدهای انتخاب شده از یونی‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌مارک متناظر با عنصری از هستة دوبلین که به عنوان پالایشگرهای آن ایفای نقش می‌کنند، نیستند.

-        برخی از فیلدهای یونی مارک، مرتبط با فیلدهای انتخابی مغفول واقع شده‌اند.

-    ساختار و ارتباطهای داخلی فیلدهای انتخابی درون یونی مارک که اهمیت بسیار خاصی دارد، در رویکرد پاپیروس (استفاده از فیلدها به عنوان پالایشگر) از دست رفته است.

-        پالایشگرهای انتخاب شده بیشتر در فرایند تبدیل پیشینه‌های مبتنی بر قالب یونی مارک و هسته دوبلین به یکدیگر کاربرد خواهند داشت.

 پیاده‌سازی استانداردهای فراداده‌ای غنی، علاوه بر دستیابی به ارزشها و مزایای اصلی آنها، و میانکنش‌پذیری بیشتر با دیگر نظامهای اطلاعاتی کتابخانه‌ای و استانداردهای حوزة مدیریت اطلاعات، اعمال الگوهای مفهومی را که گرایشهای کاربرمدارانه دارند، تسهیل می‌نماید. به عبارت دیگر، کارکردپذیری پیشینه‌ها و فهرستهای رایانه‌ای کتابخانه را افزایش داده، به کاربرپسندی منتهی می‌شود.

انتخاب ویژگیهای توصیه شده از سوی الگوی مفهومی مورد مطالعه در فهرستهای رایانه‌ای بر اساس قالب فراداده‌ای یونی مارک (و استاندارد بین‌المللی توصیف کتابشناختی (آی.اس.بی.دی.))، یونی مارک را قالبی کاملاً سازگار با اف.آر.بی.آر معرفی می‌کند. توجه به استانداردهای فراداده‌ای غنی به ویژه قالبهای مختلف مارک برای رسیدن به سطح مطلوب توصیه شده توسط الگوهای مفهومی از سوی تولیدکنندگان نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای در ایران ضروری است. نباید چنین تصور شود که توسعة طرحهای فراداده‌ای جدید (غیراستاندارد) توسط تولیدکنندگان متناسب با ملزوماتی که الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر پیشنهاد می‌دهد، راهکار مناسبی است، زیرا این رویکرد مانع دستیابی فهرستهای رایانه‌ای کتابخانه‌های ایران به تعامل بالا با دیگر نظامهای کتابخانه‌ای، دیگر استانداردهای حوزه مدیریت اطلاعات، پشتیبانی بلندمدت و بین‌المللی، پیشینه و تجربیات طولانی و ارزشمند، و ساختارها و قابلیتهای معناشناختی توانمند خواهد شد. اگر هم ویژگیهای بومی مد نظر باشد، استفاده از پروفایلهای کاربردی^[24] بهترین راه حل خواهد‌‌ بود.

بدیهی است، بررسی امکان پیاده‌سازی الگوی مفهومی اف. آر. بی. آر. باید از جنبه‌های مختلفی مد نظر قرار گیرد. در پژوهش حاضر، ویژگیها به عنوان یکی از دو رکن اساسی پشتیبانی از کارکردهای فهرست مطالعه شد، و رکن دیگر یعنی روابط، به دلیل محدودیتهایی که پیشتر اشاره شد، بررسی نگردید. اما این به معنای نیاز نداشتن به پژوهشی مرتبط با رکن روابط نیست. بررسی میزان پشتیبانی نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای ایران از کشف و ثبت روابط مطرح در الگوی مفهومی اف. آر. بی. آر. می‌تواند موضوع پژوهشهای آینده باشد. پیش از این پژوهش و به منظور تسهیل و امکان انجام آن، تعیین عناصر پیوند‌دهندة پیشینه‌های کتابشناختی بر اساس روابط مطرح در الگوی اف. آر. بی. آر. در قالب پژوهشی مستقل پیشنهاد می‌گردد. از آنجا که در هر فهرست کتابخانه‌ای علاوه بر موجودیتهای کتابشناختی، موجودیتهای دیگری از جمله پدیدآورندگان و موضوعات نیز وجود دارد، و در کنار یکدیگر هدفهای فهرست را محقق می‌سازند، بررسی امکان پیاده‌سازی دیگر الگوهای مفهومی مرتبط با الگوی اف. آر. بی. آر.، یعنی «ملزومات کارکردی داده‌های (پیشینه های) کتابشناختی» و «الگوی مفهومی» ملزومات کارکردی داده‌های (پیشینه‌های) «کتابشناختی مستند موضوعی» در نرم‌افزار‌های کتابخانه‌ای ایران، ضروری به نظر می‌رسد.