نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
اهمیت تولید اطلاعات علمی و نقش آن در توسعة پایدار موجب شده است تا فعالیتهای علمی - پژوهشی که به تولید اطلاعات علمی منجر میشوند، در چند دهۀ اخیر بیشتر مطالعه و بررسی شوند. ایجاد رشتهای به نام «علم سنجی» در دهة هفتاد میلادی نیز مؤید همین نکته است (دهقان، 1386). در همین راستا، با راهکارهایی که در سالهای اخیر در زمینۀ پژوهش اتخاذ شده است، وضعیت کمّی تولید علم در ایران بهبود یافته و شاهد جهش خوبی از نظر نرخ رشد علمی بودهایم، به طوری که بر اساس جدیدترین اطلاعات به دست آمده از پایگاه Web of Science، مقالههایی که از ایران در نمایه نامههای استنادی به ثبت رسیده، به طور پیاپی در 12 سال اخیر رشد داشته است (نمودار 1). اما آنچه مسلم است، رشد کمّی به تنهایی بر وضعیت حاکم بر یک کشور یا رشته دلالت ندارد و باید محتوا و میزان تأثیرگذاری تولیدات علمی بهطور دقیق بررسی شود. در اینباره، باید به بررسی کمّی و کیفی تولیدات علمی پژوهشگران رشتۀ کتابداری در عرصۀ بینالمللی پرداخت و مشخص نمود که این پژوهشگران در کدام گرایشها بیشتر به پژوهش پرداخته و به کدام یک از زیرشاخههای موجود در این رشته، کمتر توجه کردهاند. در این پژوهش، پرسشهای متنوعی مطرح خواهد شد که بر اساس آنها میتوان نقشۀ علمی حوزۀ کتابداری را ترسیم کرد و به تحقیقات آینده جهت بخشید.
نمودار 1. روند رشد تولیدات علمی ایران از 2000 تا 2011
از اینرو، هدف اصلی پژوهش حاضر آن است که با تحلیل محتوای تولیدات کتابداری ایران در پایگاه Web of Science، جهتگیری این تولیدات را مشخص کند. به بیان دقیقتر، هدفهای این پژوهش عبارتند از: تعیین گرایشهای موضوعی تولیدات علمی کتابداری ایران و زیرشاخههای فعّال، مقایسۀ علم سنجانۀ تولیدات علمی ایران با کشورهای دیگر جهان، ترسیم نقشۀ علمی تولیدات کتابداری ایران بر اساس خوشههای موضوعی و تحلیل پراستفادهترین واژگان کلیدی موضوعی در تولیدات کتابداری. بر همین اساس، پژوهش حاضر در جستجوی پاسخی برای سؤالهای زیر است:
پاسخگویی به این سؤالها میتواند دید جامعۀ کتابداری دربارۀ وضعیت کنونی تولیدات علمی کتابداری جهان و ایران را روشنتر کند و پژوهشگران بینالمللی تأثیرگذار رشته کتابداری را در ایران بشناساند. علاوه بر این، نتایج مربوط به تحلیل محتوا که منتهی به شناسایی موضوعات اصلی و فرعی بررسی شده در مقالههای پژوهشگران ایران میشود، میتواند علایق پژوهشی پژوهشگران، موضوعات روز و همچنین موضوعات کمتر بررسی شده را معرفی کند.
پیشینۀ پژوهش
استفاده از پیشینههای علمی برای مقایسة فعالیتهای علمی، دارای سابقهای طولانی است و به سال 1917 میلادی باز میگردد؛ جایی که «کول و ایلس»[1] مدارک مربوط به رشتۀ آناتومی را که بین سالهای 1543 تا 1860 منتشر شده بود، بررسی کردند. روشی که این دو پژوهشگر به کار گرفتند، ساده بود و شمارش تعداد عنوانهای کتابها و مقالههای مجلهها در این زمینه و گروهبندی آنها از نظر کشور را شامل میشد. دربارة اصطلاح «علمسنجی» نیز منابع مختلف توافق نظر دارند که این اصطلاح تقریباً همگام با ابداع اصطلاح کتابسنجی، برای نخستینبار در سال 1969 توسط «نالیموف و مولچنکو» به زبان روسی (با عنوان Naukonetrija) در اتحاد جماهیر شوروی برای مطالعات دربارة جنبههای نوشتهها و پیشینههای مرتبط با علم و فناوری ابداع شد و پس از سالها معادل انگلیسی scientometrics به عنوان واژة رایج و بینالمللی وضع گردید و مورد استفاده قرار گرفت (شوبرت، 2002؛ نقل در علیجانی، 1390).
در سالیان اخیر، پژوهشهای قابل توجهی در ایران و دیگر کشورهای جهان با استفاده از روش علمسنجی انجام شده است. این تحقیقات با استفاده از شگردهای علمسنجی، حوزههای موضوعی بسیار متنوع و مربوط به یک یا چند کشور را بررسی کردند. به عنوان نمونه، «وانگ، یو، و هو»[2] (2010) در زمینۀ «تحقیقات آبی[3]»، «یانگ[4] و دیگران» (2010) رفتار استنادی پژوهشگران چینی، «یی و جایه»[5] (2011) تولیدات علمی مرتبط با «انباشتگی خوراکه آب» (eutrophication)، «جاریک و گسنر»[6] (2012) تولیدات علمی با موضوع «ماهی خاویار»، «فو[7] و همکاران» (2011) طلایهداران تولید علم در کشور چین، «کارپاگام[8] و دیگران» (2011) در حوزۀ نانوساینس و نانوتکنولوژی کشور هند، و «لی، یی، و کی»[9] (2012) عملکرد پژوهشی دانشگاههای چین، هنگ کنگ، و تایوان را تحلیل کردهاند.
پژوهشگران ایران نیز در این گرایش جهانی به سمت تحقیقات علمسنجی، در دو عرصۀ فارسی و انگلیسی، سهیم بودهاند. به عنوان مثال، میتوان به «چاکلی، حسن زاده، و نورمحمدی» (2008) دربارۀ تولیدات علمی ایران در سالهای 2006 تا 2007، «لعلی» (1383) در زمینة فناوری اطلاعات، «نوروزی چاکلی و همکاران» (1386) با موضوع تولید علم ایران در سالهای 2005 و 2006، «زارع و همکاران» (1385) دربارۀ مشارکت گروهی وموضوعات اصلی در مجلة علمی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، «ولایتی» (1387) دربارۀ میزان همکاریهای علمی بین ایران و کشورهای همجوار، «پشوتنیزاده و عصاره» (1388) در حوزۀ کشاورزی، «منصوری و عصاره» (1388) دربارۀ تولیدات علمی کشورهای اسلامی، «خاصه و دیگران» (1389) در رشتة انگلشناسی، «عصاره، قانع، و رحمانی» (1389) با موضوع تولیدات علمی دانشگاه شیراز؛ «عصاره، چشمه سهرابی، و دهقانپور» (1389) بروندادهای علمی مهندسی ایران، «فراهانی، رضائی صوفی، و خاصه» (1390) در رشته تربیت بدنی و علوم ورزشی، «دوست محمدی، خاصه، و محمودی» (1390) در حوزۀ روابط بینالملل، «شکرچیزاده، دهقانپور، سلطانیزاده، و کدیور» (1390) ارزیابی تطبیقی تولیدات علمی حوزه علوم و فناوری مواد غذایی و «فتاحی، دانش، و سهیلی» (1390) تولیدات علمی پژوهشگران دانشگاه فردوسی مشهد و بسیاری از موارد دیگر اشاره نمود.
در ادامه، به برخی از پژوهشهای انجام شده در زمینۀ کتابداری، اشاره میشود. «دهقان» (1386) تولید اطلاعات علمی کتابداری و اطلاعرسانی در ایران، ترکیه، عربستان و مصر را بررسی و بیان نمود که میزان تولیدات علمی ایران چندان مناسب نیست، در حالی که کشور عربستان وضعیت مناسبتری دارد. در عین حال، ایران در تولید مدارک روند صعودی داشته و آن را حفظ نموده است، اما عربستان از نظر روند دچار نزول شده است.
«بهزادی و جوکار» (1390) تولیدات علمی حوزة کتابداری کشورهای جهان اسلام را در پایگاه Web of Science تحلیل کردند. نتایج کار آنها که بازۀ زمانی 1994 تا 2009 را شامل میشد، مشخص نمود کشور ترکیه با 20% فعالترین کشور از نظر تولید مدارک کتابداری کشورهای جهان اسلام بوده است و کشورهای نیجریه و ایران نیز به ترتیب در رتبههای بعدی قرار دارند. از نظر رشد علمی نیز، سه کشور ایران، بنگلادش و ترکیه بیشترین نرخ رشد را در 16 سال مورد بررسی داشتهاند. رویهمرفته نیز کلّ کشورهای اسلامی تنها 38/0% از تولیدات کتابداری جهان را به خود اختصاص دادهاند که رقم بسیار پایینی است.
یکی دیگر از پژوهشهایی که به تازگی توسط «حریری و نیکزاد» (1390) با استفاده از روش علمسنجی در پایگاه آی.اس.آی انجام شده، مربوط به بررسی شبکههای هم تألیفی در مقالههای رشتههای کتابداری، روانشناسی، مدیریت و اقتصاد است. نتایج تحقیق آنان نشان داد بیشترین مشارکت، در تولید مدارک 2 و 3 نویسندهای بوده و نویسندگان رشتۀ روانشناسی به چندنویسندگی گرایش بیشتری داشتهاند. رشتة کتابداری نسبت به 3 رشتة دیگر از لحاظ ضریب همکاری در جایگاه پایینتری قرار داشته است. از نظر میزان همکاری بینالمللی نیز، نویسندگان رشتههای کتابداری و مدیریت با نویسندگان کشور انگلستان بیشترین همکاری را داشتهاند، در حالی که پژوهشگران رشته روانشناسی با همتایان خود در کشور آمریکا، پژوهشگران رشتة مدیریت با همتایان خود در کشور انگلستان، و پژوهشگران رشتة اقتصاد با همتایان خود در کشور کانادا، بیشتر میزان همکاری را داشتهاند.
در مرتبطترین تحقیقی که تا کنون در این زمینه انجام شده، «عرفانمنش، دیدهگاه و امیدوار»[10] (2010) با رویکرد علمسنجی، تعداد 99789 تولید علم کتابداری جهان در پایگاه Web of Science را در یک دورۀ 10 ساله بررسی کردند و میزان این تولیدات را به تفکیک سال، میزان استناد، کشور، مؤسسه/دانشگاه، و مجله نشان دادند. البته با مطالبی که در قسمت هدفها و سؤالهای پژوهش حاضر مطرح شد، پر واضح است که مقالۀ حاضر با تحقیق فوق تفاوت محسوسی دارد و تأکیدش را بر تحلیل محتوایی مقالههای کتابداری ایران نهاده و سعی دارد در کنار مقایسۀ تطبیقی تولیدات علمی ایران با کشورهای جهان، روند حرکت موضوعی مقالههای ایران را به دقت بررسی کند.
بهطور کلی، بررسی پیشینههای موجود نشان داد مطالعات علمسنجی توجه بسیاری از افراد در حوزههای مختلف را به خود معطوف کرده است و پژوهشگران در رشتههای گوناگون، از شاخصهای علمسنجی به منظور تبیین وضعیت حاکم بر تولیدات علمی رشتههای خود بهره گرفتهاند. هر چند، بررسی مطالعات پیشین مشخص نمود تاکنون پژوهشی در رابطه با موضوع تحت بررسی در این تحقیق انجام نشده است.
روششناسی پژوهش
این تحقیق یک مطالعۀ کاربردی و از نوع پژوهشهای توصیفی است. جامعۀ آماری پژوهش حاضر را کلّ مقالههای علمی جهان در حوزۀ کتابداری که بین سالهای 2000 تا پایان 2011 در نمایة نامههای استنادی آی.اس.آی نمایه شدهاند، تشکیل داده است. برای گردآوری دادههای اولیۀ این تحقیق از نمایه نامههای استنادی آی.اس.آی (نمایه نامه استنادی علوم، نمایه نامه استنادی علوم اجتماعی، و نمایه نامه استنادی هنر و علوم انسانی) استفاده شد. سپس با استفاده از نرمافزار تحلیلی که در پایگاه اطلاعاتی آی.اس.آی تعبیه شده است، نتایج بهدست آمده تجزیه و تحلیل گردید. در نهایت نیز مشخصات کتابشناختی و چکیدۀ تک تک مقالهها مطالعه شد تا موضوعات و گرایشهای مربوط استخراج شود و پس از تجزیه و تحلیل، به پرسشهای پژوهش پاسخ داده شد. برای پاسخگویی به بخشی از سؤالها نیز از نسخۀ 2011 نرمافزار هیست سایت استفاده شده است.
یافتهها
دادههای پژوهش نشان داد در قرن 21، از ابتدای سال 2000 تا انتهای سال 2011، 23 میلیون و 196552 مدرک در پایگاه Web of Science نمایه شده است که 131123 (56/0%) آن مربوط به حوزۀ کتابداری و اطلاعرسانی است. از نظر نویسندگان پرتألیف، « Rogers, M» بیشترین تولید علمی را در حوزة کتابداری در عرصه بینالمللی داشته است. وی با تولید 2330 مدرک (78/1%) از کل تولیدات کتابداری، در رتبة اول قرار دارد. به طور کلی، 94/7% تولیدات علمی در حوزة کتابداری، توسط ده نفر برتر انجام گرفته است. گفتنی است، بیشتر تولیدات این افراد در زمینۀ «نقد کتاب» بوده است و تعداد کمی مقاله دارند. به عنوان مثال، «Rogers, M» 2192 مورد نقد کتاب دارد که همگی آنها در Library Journal نمایه شدهاند. به نظر میرسد وی با این مجله همکاری تنگاتنگی دارد، زیرا از مجموع تولیداتش (2330 مدرک) 2328 مورد در آنجا نمایه شده و تنها دو مدرک در مجلههای دیگر چاپ شده است. این موضوع دربارۀ بسیاری از نویسندگان پرتولید دیگر نیز صادق است.
از نظر مجلهها نیز یافتهها نشان داد مجلة قدیمی Library Journal با چاپ 66630 مدرک (08/50%) در رتبه اول چاپ آیتمهای اطلاعاتی پژوهشگران کتابداری قرار دارد و بیش از نیمی از کلّ مدارک مربوط به کتابداری را به خود اختصاص داده است. در اینجا نیز بیشتر مدارک نقد کتاب (Book Review) میباشند. به عبارت دقیقتر، تعداد 61435 مورد از این مدارک «نقد کتاب» میباشند و فقط 1376 مورد آن «مقاله» است. البته یکی دیگر از مهمترین دلایلی که در رتبۀ این مجلهها تأثیرگذار بوده، دورۀ انتشار آنهاست. به عنوان مثال Library Journal در سال تقریباً بیست شماره چاپ میشود. مطالعۀ این مجلهها در JCR نشان داد نشریۀ Library Journal از عامل تأثیر 19/0 که اندک میباشد، برخوردار است. این در حالی است که بالاترین عامل تأثیر را در میان ده مجله پرتولید، نشریۀ Journal of the American Medical Informatics Association از آن خود کرده است.
دربارة ایران نیز نتایج بررسی نشان داد تولید علمی ایران در پایگاه اطلاعاتی آی.اس.آی در فاصلة زمانی 2011-2000 تعداد 126565 مدرک است که از این میان 271 مدرک (21/0%) مربوط به رشته کتابداری و اطلاعرسانی است. همچنین، تمامی تولیدات علمی این رشته به زبان انگلیسی منتشر شدهاند که در این میان دانشگاه تهران با تولید 56 مدرک، دانشگاه آزاد اسلامی با 53 تولید علمی، و دانشگاه تربیت معلم تهران با 34 تولید علمی به ترتیب در رتبههای اول تا سوم قرار دارند. گفتنی است، به دلیل برخی ناهماهنگیها در نحوة نوشتن نام دانشگاه به زبان انگلیسی، گاهی ممکن است مؤلفان مختلف نام یک دانشگاه را به روشهای گوناگونی بنویسند. به عنوان مثال، نام دانشگاه تهران به سه صورت UNIV TEHRAN، UNIV TEHERAN، و UNIV TEHRA نوشته شده بود که اولی 54 مقاله و دومی و سومی هر کدام 1 مقاله در زمینه کتابداری تولید کرده بود. همین مسئله درباره برخی دانشگاههای دیگر از قبیل دانشگاه آزاد اسلامی، دانشگاه تربیت معلم، دانشگاه تربیت مدرس، دانشگاه شهید چمران اهواز، دانشگاه الزّهرا، دانشگاه شهید بهشتی تهران، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات و برخی موارد دیگر نیز صدق میکرد.
از نظر نویسندگان پرتألیف نیز «اسفندیاری مقدم» بیشترین تولید علمی کتابداری را در عرصه بینالمللی انجام داده است. این پژوهشگر با تولید 22 مدرک، معادل 12/8% از کل تولیدات کتابداری ایران، در رتبه اول قرار دارد. «جمالی» و «کوشا» نیز در تألیف 21 و 14 مدرک علمی نقش داشتهاند و به ترتیب دومین و سومین نویسنده پرتألیف ایران در پایگاه اطلاعاتی آی.اس.آی به شمار میروند.
نگاهی به وضعیت مقالات کتابداری جهان
مؤسسه اطلاعات علمی (ISI) 34 مورد به عنوان تولید علمی در پایگاههای خود نمایه میکند (نوروزی چاکلی و دیگران (1386). برخی از مهمترین قالبهای این تولیدات علمی عبارتند از: مقاله، چکیده همایش، سرمقاله، نامه (نامه سردبیر)، نقد و بررسی کتاب، بازچاپ، نقد و بررسی، یادداشت، مطالب خبری، و ... براساس یافتهها، افزون بر 54% تولیدات علمی رشتۀ کتابداری جهان در قالب «نقد و بررسی کتاب» به چاپ رسید. و تنها 69/23% در قالب مقاله منتشر شدهاند. گفتنی است، مجلۀ Library Journal تأثیر عمدهای در شکلگیری این آمار داشته است؛ زیرا بررسیها نشان داد 61435 مورد از نقد و بررسیهای کتاب به تنهایی در این مجله به چاپ رسید که معادل 85/46% از کل تولیدات کتابداری جهان است. از آنجا که مهمترین نوع مدرک اطلاعاتی در بین این مؤلفهها «مقالهها» (اعم از مقالههای پژوهشی، مروری، و مجموعه مقالههای همایشها) است، در این قسمت تمرکز خود را بر روی مقالهها قرار میدهیم تا وضعیت کتابداری جهان را از نظر میزان مقالهها مشخص کنیم.
دادههای پژوهش نشان داد در قرن 21، از ابتدای سال 2000 تا انتهای سال 2011، تعداد 32005 مقاله در پایگاه Web of Science مربوط به حوزۀ کتابداری و اطلاعرسانی ثبت شده که کشورهای ایالات متحده، انگلستان، کانادا، اسپانیا، و چین به ترتیب در رتبههای اول تا پنجم قرار گرفتهاند و ایران با تولید 200 مقاله در بین کشورهای جهان در رتبۀ 26 قرار دارد. در بین نویسندگان مقالهها نیز، «Thelwall M» بیشترین مقاله را در حوزه کتابداری در عرصه بینالمللی داشته است. وی با تألیف 131 مقاله معادل 41/0% از کل مقالههای کتابداری، در رتبة اول قرار دارد. « Constans A» نیز در تألیف 126 مقاله نقش داشته است و دومین نویسنده پرتألیف جهان در پایگاه اطلاعاتی آی.اس.آی است. اسامی سایر مؤلفان پرتألیف کتابداری، در جدول 1 آمده است. به طور کلی، 98/2% تولیدات علمی در حوزه کتابداری توسط ده نفر برتر انجام گرفته است. نکتۀ جالب آنکه، بررسیها نشان میدهد نام یکی از پژوهشگران ایرانی نیز در بین 30 نفر برتر جهان به چشم میخورد. «جمالی» توانسته است در 12 سال اخیر در تألیف تعداد 43 مقاله سهیم باشد. البته از آنجا که برخی از این مقالهها را به نام UCL (University College London) به چاپ رسانیده، فقط تعداد 21 مورد از آنها به نام ایران ثبت شده است.
جدول 1. مولفان برتر مقالههای کتابداری جهان
رتبه |
نویسندگان |
تعداد |
درصد |
1 |
Thelwall M |
131 |
41/0 |
2 |
Constans A |
126 |
39/0 |
3 |
Nicholas D |
107 |
33/0 |
4 |
Tenopir C |
92 |
29/0 |
5 |
Egghe L |
90 |
28/0 |
6 |
Perkel M |
89 |
28/0 |
7 |
Oppenheim C |
81 |
25/0 |
8 |
Rousseau R |
81 |
25/0 |
9 |
Miller R |
80 |
25/0 |
10 |
Leydesdorff L |
78 |
24/0 |
جمع |
955 |
98/2 |
وضعیت ایران در مقالههای کتابداری و اطلاعرسانی جهان
نتایج بررسی نشان داد مقالههای ایران در پایگاه اطلاعاتی آی.اس.آی در فاصلة زمانی 2011-2000 تعداد 94955 مقاله است که از این میان تعداد 200 مدرک (21/0%) مربوط به رشتة کتابداری و اطلاعرسانی است. همانطور که در نمودار 2 نیز مشاهده میشود، مقالههای کتابداری ایران در سالیان اخیر روندی صعودی داشته است. البته، از این نکته نیز نباید غافل ماند که با توجه به تاریخ بازیابی دادهها (16 فوریه 2012)، مدارک مربوط به سال 2011 هنوز به طور کامل وارد WoS نشده است و به احتمال فراوان در آینده بر این تعداد افزوده خواهد شد. همچنین، تمامی تولیدات علمی این رشته به زبان انگلیسی منتشر شده است. در این میان، دانشگاه تهران با 42 مقاله، دانشگاه آزاد اسلامی با 34 مقاله، و دانشگاه تربیت معلم تهران با 31 مقاله، نسبت به سایر دانشگاهها به ترتیب در رتبههای اول تا سوم قرار دارند.
نمودار 2. روند مقالههای کتابداری ایران در دورۀ زمانی 2000-2011
از نظر نویسندگان نیز، «جمالی» بیشترین مقاله را در عرصه بینالمللی داشته است. این پژوهشگر با تولید 21 مدرک، معادل 50/10% از مجموع تولیدات کتابداری ایران، در رتبه اول قرار دارد. «کوشا» نیز در تألیف 13 مدرک علمی نقش داشته است و دومین نویسنده پرتألیف ایران در پایگاه اطلاعاتی آی.اس.آی بهشمار میرود. «اسفندیاری مقدم»، «گلینی مقدم» و «منصوریان» نیز هر یک به ترتیب با نگارش 12، 9 و 8 مقاله در رتبههای سوم تا پنجم قرار دارند.
از نظر مشارکت علمی نیز پژوهشگران کتابداری ایران بیشترین میزان همکاری علمی را با همتایان خود در کشور انگلستان داشتهاند. به طوری که آنان در 35 مقاله (91/12%) با پژوهشگران انگلستان اقدام به انتشار آثار مشترک نمودهاند.
فراوانی کلمات در عنوان مقالههای کتابداری ایران
میزان رخداد کلیدواژهها در عنوان مقالهها تا حدودی میتواند بیانگر این باشد که چه موضوعاتی مورد بررسی پژوهشگران قرار گرفته است. با استفاده از نرمافزار هیست سایت، واژههایی که بیشترین فراوانی تکرار را در عنوان مقالهها داشتند، شناسایی شدند. در جدول 2، ده کلیدواژة پربسامد از کل 2413 کلمۀ موجود در عنوان مقالههای کتابداری ایران نشان داده شده است. چنانکه مشاهده میشود، کلمات «ایرانی»، «اطلاعات» و «وب» بیشترین رخداد را در عنوان مقالههای کتابداری ایران دارا بودهاند. از بین کلمات پربسامد، کلمۀ «وب» از نظر شاخصهای تی.ال.سی.اس و تی.جی.سی.اس در بین کل مقالهها وضعیت خوبی دارد. این نکته بیانگر آن است مقالههایی که در عنوان خود دارای واژه «وب» بودهاند، چه به صورت محلی و چه به صورت جهانی (در پایگاه وب آو ساینس) از استناد بیشتری برخوردار بودهاند.
جدول 2. پربسامدترین کلمات در عنوان مقالههای کتابداری ایران
رتبه |
کلیدواژه |
تعداد مقاله |
تی.ال.سی.اس. |
تی.جی.سی.اس |
1 |
Iranian |
40 |
35 |
72 |
2 |
Information |
38 |
25 |
74 |
3 |
Web |
37 |
51 |
154 |
4 |
Libraries |
23 |
5 |
21 |
5 |
Iran |
21 |
23 |
49 |
6 |
Analysis |
20 |
28 |
103 |
7 |
Impact |
17 |
15 |
57 |
8 |
Journals |
16 |
8 |
29 |
9 |
Research |
16 |
16 |
31 |
10 |
Scientific |
16 |
29 |
66 |
نتایج تحلیل محتوا
هر چند نرمافزار هیست سایت نتایج مربوط به فراوانی کلیدواژهها را ارائه میدهد، این کلیدواژهها به طور دقیق نمیتوانند بیانگر موضوعات واقعی مقالهها باشند. به عنوان مثال، نتایج این تحقیق حاکی از آن بود که کلیدواژههای «ایرانی»، «اطلاعات»، «وب»، «کتابخانهها»، «ایران»، و «تحلیل» پربسامدترین کلیدواژههای بهکار رفته در مقالههای کتابداری ایران بوده است. واضح است، بیشتر این کلمات فاقد بار معنایی کافی به منظور تعیین موضوع مقالهها هستند. از اینرو، محتوای این مقالهها به منظور تعیین موضوع باید به طور ژرفتر بررسی شود.
در این قسمت از تحقیق، که اصلیترین بخش آن بود، موضوعات مطرح شده در مقالههای کتابداری ایران تحلیل شد. ابتدا چک لیستی که «بلسینگر و فرایزر»[11] (2007) و «بلسینگر و ریکاج»[12] (2010) در تحقیقات خود استفاده کرده بودند، با اندکی تعدیل به عنوان الگو انتخاب شد[13]، سپس، مشخصات کتابشناختی مقالهها همراه با چکیدۀ آنها مطالعه گردید و بسته به موضوع، در طبقۀ موضوعی خود قرار گرفتند. گفتنی است، با توجه به موارد مندرج در چک لیست، به بسیاری از مقالهها بیش از یک موضوع اخص اختصاص یافت. چک لیست مذکور (پیوست شمارۀ 1) دارای پنج ردۀ موضوعی کلان است که هر یک از این ردهها دارای چندین موضوع اخص هستند. ردههای کلان عبارتند از: کارکردهای کتابخانه (دارای 16 موضوع اخص)، تحقیقات مربوط به کتابداری و مراجعان (دارای 7 موضوع اخص)، حرفة کتابداری و اطلاعرسانی(دارای 10 موضوع اخص)، فناوری(دارای 9 موضوع اخص)، و نشر و مطالعات نشر(دارای 6 موضوع اخص). همانطور که مشخص میشود، رویهمرفته تعداد 48 موضوع اخص در این 5 ردۀ کلی وجود دارد.
نتایج مربوط به تحلیل محتوای مقالهها نشان داد در قسمت موضوعات اخص، موضوعات مرتبط با «اینترنت (موتورهای جستجو...)» و «کتابسنجی (علمسنجی، وبسنجی، تحلیل استنادی، ...)» به طور مشترک رتبۀ نخست را به خود اختصاص دادهاند. به عبارت دقیقتر، از کلّ مقالههای پژوهشگران کتابداری ایران، 45 مقاله در حیطۀ اینترنت و 45 مقاله نیز در حیطۀ کتابسنجی نوشته شده است. موضوع اخص دیگری که جایگاه مناسبی در این میان دارد، مقولۀ «بازیابی اطلاعات» است که موضوع 23 مقاله بوده است. موضوعات «مطالعات کاربران» و «نیازهای اطلاعاتی و رفتار اطلاعیابی» نیز هر یک با اختصاص 23 و 19 مقاله، در رتبههای سوم و چهارم جای گرفتهاند. موضوعاتی که حداقل 10 مقاله در آن رابطه نگاشته شده، در نمودار 3 آمده است.
نمودار 3 . موضوعات اخص مقالههای کتابداری ایران
از نظر ردههای کلان نیز نتایج نشان داد ردۀ موضوعی فناوری دارای بیشترین تعداد مقاله است. به عبارت دقیقتر، تعداد 102 مقاله از 200 مقالة پژوهشگران کتابداری ایران در طبقۀ فناوری قرار گرفت. گفتنی است، «اینترنت (موتورهای جستجو...)»، «نشر الکترونیک»، «کتابخانههای دیجیتالی» و «دسترسی آزاد» برخی از موضوعات اخص موجود در این رده میباشند. ردۀ موضوعی نشر و مطالعات نشر نیز با اختصاص 79 مقاله، از نظر فراوانی در جایگاه دوم قرار دارد. موضوع 72 مقاله نیز در ردۀ تحقیقات کتابداری و مراجعین قرار گرفته است. اطلاعات مربوط به تحلیل محتوای مقالهها بر اساس ردههای موضوعی کلی، در نمودار 4 ارائه شده است.
نمودار4. ردههای موضوعی مقالههای کتابداری ایران
نقشۀ علمی مقالههای کتابداری ایران
نقشۀ علمی، بازنمونی فضایی از چگونگی پیوند رشتهها، حوزهها، متخصصان و مقالههای آنها به وجود میآورد. این نقشه، الگوهای ارتباطی و همچنین چگونگی همکاری علمی و روند استنادهای محلی و جهانی را نشان میدهد. نمایش فضایی، درک پژوهشگران را از رابطههای مفهومی و پیشرفته تسهیل میکند (فتاحی، دانش و سهیلی، 1390). در یک نقشۀ علمی، دادهها به پیامهای قابل درک تبدیل میشوند و این ترسیم سبب درکپذیری بیشتر ساختار دانش میشود. در نقشۀ علمی، بخشهای مختلف با یکدیگر ارتباط دارند و تولیداتی که تشابه موضوعی بیشتری با یکدیگر دارند به هم نزدیکترند (بهزادی و جوکار، 1390).
در این قسمت از پژوهش، به ترسیم و تفسیر خوشههای شکلگرفتۀ حاصل از مقالههای کتابداری ایران میپردازیم. تجزیه و تحلیل دادهها نشان داد نقشۀ علمی مقالههای کتابداری ایران بر پایۀ میزان استنادهای جهانی، به شکلگیری سه خوشۀ عمده منجر شده است که بزرگترین آن همراه با مشخصات کتابشناختی، در جدول 3 آمده است.
جدول 3. بزرگترین خوشه شکل گرفته از مقالههای کتابداری ایران همراه با مشخصات مقالههای برتر در خوشة اول
شماره مدرک |
مشخصات مقاله |
LCS |
GCS |
1 |
Osareh F & Wilson CS, 2000, A comparison of Iranian scientific publications in the Science Citation Index: 1985-1989 and 1990-1994, Scientometrics, V. 48, P. 427 |
6 |
12 |
3 |
Osareh & Wilson, 2002, Collaboration in Iranian scientific publications, LIBRI, V. 52, P. 88 |
8 |
18 |
9 |
Mehrdad M; Heydari A; Sarbolouki MN; Etemad S, 2004, Basic science in the Islamic Republic of Iran, Scientometrics, V. 61, P. 79 |
7 |
8 |
12 |
Moin M; Mahmoudi M; Rezaei N, 2005, Scientific output of Iran at the threshold of the 21st century RID A-5116-2012 RID B-4245-2008, Scientometrics, V. 62, P. 239 |
7 |
17 |
37 |
Harirchi G; Melin G; Etemad S, 2007, An exploratory study of the feature of Iranian co-authorships in biology, chemistry and physics, Scientometrics, V. 72, P. 11 |
5 |
5 |
در شکلگیری بزرگترین خوشه، تعداد 25 مقاله ایفای نقش کردهاند که موضوع بیشتر آنها با «علمسنجی» است، هرچند تعدادی از مقالهها با موضوع «اینترنت» و «دسترسی آزاد» نیز در این خوشه وجود دارد. مقالۀ برتر این خوشه، مقالۀ شماره 12 از «معین، محمودی و رضایی» در سال 2005 است که 17 استناد جهانی و 7 استناد محلی دریافت کرده است. البته، نکتهای که باید بدان توجه داشت، حضور پر رنگ مقالههایی به نویسندگی «عصاره» (1، 3، و 74) و «ستوده» (38، 40، 69، 103، و 173) در این خوشه است.
مشخصات دومین خوشهای که در مقالههای کتابداری ایران تشکل شده، در جدول 6 قابل مشاهده است. این خوشه از سال 2006 شکل گرفته است. خوشۀ دوم از 14 مقاله تشکیل شده که موضوع بیشتر آنها «اینترنت» و «علمسنجی» است، هرچند تعدادی از مقالهها با موضوع «دسترسی آزاد» نیز در این خوشه وجود دارد. مقالۀ برتر این خوشة مقالۀ شماره 34 از «کوشا» در سال 2007 است که 54 استناد جهانی و 12 استناد محلی دریافت کرده است. نکتهای که باید بدان توجه داشت اینکه «کوشا» در 13 مقاله به عنوان نویسنده نقش داشته و شکلگیری این خوشه به طور کامل تحت تأثیر این نویسنده قرار گرفته است. نکتة دیگر، وجود مشارکتهای بینالمللی در مقالههای این خوشه است که به نظر میرسد باعث افزایش در میزان استنادهای جهانی این خوشه نسبت به سایر خوشهها شده است.
جدول 6. دومین خوشة شکلگرفته از مقالههای کتابداری ایران همراه با مشخصات مقالههای برتر
شماره مدرک |
مشخصات مقاله |
LCS |
GCS |
23 |
Kousha K; Thelwall M, 2006, Motivations for URL citations to open access library and information science articles, SCIENTOMETRICS 68 (3): 501-517 |
9 |
23 |
30 |
Kousha K; Thelwall M, 2007, The Web impact of open access social science research, LIBRARY & INFORMATION SCIENCE RESEARCH 29 (4): 495-507 |
6 |
11 |
34 |
Kousha K; Thelwall M, 2007, Google Scholar citations and Google Web/URL citations…, JOURNAL OF THE AMERICAN SOCIETY FOR INFORMATION SCIENCE AND TECHNOLOGY 58 (7): 1055-1065 |
12 |
54 |
39 |
Kousha K; Thelwall M, 2007, How is science cited on the web? A classification of google unique web citations, JOURNAL OF THE AMERICAN SOCIETY FOR INFORMATION SCIENCE AND TECHNOLOGY 58 (11): 1631-1644 |
6 |
13 |
62 |
Kousha K; Thelwall M, 2008, Sources of Google Scholar citations outside the Science Citation Index: A comparison between four science disciplines, SCIENTOMETRICS 74 (2): 273-294 |
6 |
34 |
آخرین خوشة شایان ذکر در مقالههای کتابداری ایران، یک خوشه عمری دو ساله است که در سال 2007 شروع و 2008 خاتمه یافته است. در شکلگیری آن 8 مقاله نقش داشتهاند که موضوع بیشتر آنها «اینترنت، بازیابی اطلاعات، و مطالعات کاربران» است، هرچند موضوع یکی از مقالههای آن «روش پژوهش» میباشد. مقالۀ برتر این خوشه، مقالۀ شماره 29 از «منصوریان» در سال 2007 است که 8 استناد جهانی و 5 استناد محلی دریافت کرده است. نکتهای که باید به آن توجه داشت اینکه «منصوریان» در همۀ مقالههای این خوشه به عنوان نویسنده نقش داشته است و شکلگیری این خوشه تحت تأثیر این نویسنده قرار گرفته است. به نظر میرسد عامل خوداستنادی در شکلگیری استنادهای محلی این خوشه تأثیرگذار بوده است.
بحث و نتیجهگیری
از زمانی که «نالیموف»[14] روس اصطلاح علمسنجی را ابداع نمود، این روش توجه زیادی را به خود منعطف کرد و بارها برای توصیف مطالعة علم (رشد علمی، ساختار علمی، روابط علمی، و تولیدات علمی) مورد استفاده قرار گرفت (Hood & Wilson, 2001). هرچند مطالعات علمسنجی اغلب گذشتهنگر هستند، نتایج آنها در تعیین توان بالقوۀ پژوهشگران و مؤسسههای پژوهشی در آینده بسیار مؤثر است. آنها در واقع مبتنی بر گذشته و روشنگر راه آینده هستند. بر این اساس، متولیان تصمیمگیری در زمینۀ سیاستها و خطمشیهای پژوهشی، میتوانند از نتایج این تحقیقات در برنامهریزیهای خود استفاده کنند (منصوریان، 1389).
در نمودارهای 5 و 6، وضعیت تولیدات علمی با وضعیت مقالهها، در دو سطح جهان و ایران مقایسه شده است.
نمودار 5. مقایسۀ بین کل تولیدات کتابداری جهان و مقالههای کتابداری جهان
نمودار 6. مقایسۀ بین کل تولیدات کتابداری ایران و مقالههای کتابداری ایران
با توجه به دو نمودار فوق، دو نکتۀ مثبت در خصوص تولیدات علمی پژوهشگران کتابداری ایران به چشم میخورد. نخست، رشد کمّی تولیدات علمی کتابداری ایران است که در مقایسه با تولیدات کتابداری جهان بسیار چشمگیر است. این وضعیت تنها منحصر به رشتۀ کتابداری نیست، زیرا همانطور که در ابتدای مقاله و در نمودار 1 نیز ذکر شد، کلّ تولیدات علمی ایران در سالیان اخیر روندی صعودی داشته است. نکتۀ مثبت دوم، نوع تولیدات است که در نمودار نخست شکاف بسیار بزرگی بین مقالههای کتابداری جهان و کل تولیدات کتابداری جهان وجود دارد؛ در حالی که این شکاف در نمودار مربوط به ایران بسیار اندک است. با توجه به اینکه جایگاه و اهمیت شاخص «مقاله» در بین انواع تولید (از قبیل نقد کتاب، چکیدۀ همایش و ...) بالاتر و متمایزتر است، چنین میتوان گفت که تولیدات علمی کتابداران ایران هم از نظر کمّی و هم از نظر کیفی (نوع مدرک) در مقایسه با جهان از رشد خوبی برخوردار بوده است. با توجه به این موارد، به نظر میرسد پژوهشگران کتابداری ایران با گام گذاشتن در حیطۀ «نقد کتاب»، «چکیدۀ همایش» و سایر انواع مدارک، میتوانند بر سرعت رشد تولیدات علمی خود بیفزایند، که در جای خود شایستۀ توجه است. به عبارت دیگر، در حالی که بیشتر تولیدات علمی کتابداری جهان (71321 مورد) در قالب «نقد و بررسی کتاب» به چاپ رسیده است، تنها 10 مدرک متعلق به پژوهشگران کتابداری ایران است که حدود 01/0% از آن را شامل میشود. به نظر میرسد پژوهشگران صاحبنظر کتابداری میتوانند نقش پررنگتری در این میان ایفا کنند. از جانب دیگر، در مقایسه با نقد و بررسی کتاب، وضعیت پژوهشگران ایران در قسمت مقاله بهتر به نظر میرسد، زیرا از کلّ مقالههای کتابداری جهان (30702) مقاله، 183 مورد متعلق به ایران است که حدود 60/0% را تشکیل میدهد.
یافتههای مربوط به نقشۀ علمی مقالههای کتابداری ایران نیز از وجود سه خوشه خبر داد که به جز بزرگترین خوشه (خوشه 1)، عامل خود استنادی تأثیر شگرفی در شکلگیری خوشههای دیگر داشته است. مهمترین موضوعات رایجی که در این خوشهها مطرح شده، «علمسنجی»، «اینترنت» و «دسترسی آزاد» است. به نظر میرسد این موضوعات از مهمترین مباحثی است که در سطح ملی مورد توجه پژوهشگران کتابداری بوده است.
نتایج مربوط به تحلیل محتوای کلّ مقالههای کتابداری ایران نیز این نکته را تأیید کرد، به طوری که بر اساس یافتهها، موضوعات «اینترنت»، «کتابسنجی»، «بازیابی اطلاعات»، «مطالعۀ کاربران» و «نیازهای اطلاعاتی و رفتار اطلاعیابی» دارای بیشترین مقاله بودهاند که نشاندهندۀ تمایل پژوهشگران کتابداری ایران به تحقیق در این موضوعات است. البته، تمرکز پژوهشگران کتابداری ایران در این موضوعات باعث شده به برخی از موضوعات دیگر کمتر توجه شود، زیرا یافتهها نشان داد پژوهشگران کتابداری ایران به موضوعاتی نظیر «خدمات مرجع»، «مجموعهسازی»، «محیط کتابخانه»، «خودکارسازی کتابخانهها»، «خدماترسانی به معلولان»، «آرشیو و حفاظت» و برخی موضوعات دیگر کمتر توجه کردهاند. بررسی نتایج مربوط به مجلههایی که کتابداران ایران در آن مقاله چاپ میکنند نیز مؤید این مطلب است، زیرا بیش از 88% مقالههای کتابداری ایران تنها در 19 مجله چاپ شده است که مجلۀ Electronic Library و Scientometrics با چاپ 37 و 22 مقاله، به ترتیب در رتبههای اول و دوم قرار دارند. این در حالی است که بر اساس پایگاه اطلاعاتی JCR تعداد 75 مجله در حوزۀ کتابداری و اطلاعرسانی دارای عامل تأثیر میباشند. بنابراین، بسیاری از مجلههای کتابداری سهمی در چاپ مقالههای کتابداران ایران ندارند و به نظر میرسد پژوهشگران کتابداری ایران چنانچه هنگام تحویل[15] مقاله تمام گزینهها را مدّ نظر داشته باشند و بتدریج اقدام به چاپ در مجلههای دیگر نیز کنند، شاهد افزایش تولید علم کتابداری ایران و همچنین تنوع موضوعی مقالهها خواهیم بود.
[1]. Cole and Eales.
[2]. Wang, Yu, and Ho.
[3]. Water Research.
[4]. Yang.
[5]. Yi and Jie.
[6]. Jaric and Gessner.
[7]. Fu.
[8]. Karpagam.
[9]. Li, Yi, and Qi.
[10]. Erfanmanesh, Didegah & Omidvar.
[11]. Blessinger and Frasier.
[12]. Blessinger and Hrycaj.
[13]. شایان ذکر است که چک لیست بر اساس نمایهنامۀ Library Literature تهیه شده است.
[14]. Nalimov.
[15]. Submission.