بررسی قابلیت کتابهای کمک ‏درسی در پاسخ‏دهی به پرسشهای پژوهش‏‏گرا در کتابهای درسی دوره راهنمایی

مقدمه و بیان مسئله

در بیشتر نظامهای آموزشی در کشورهای جهان، رویکرد دانش‏آموزمحوری، جایگزین رویکرد معلم‏محوری شده است. پویایی دانش‏آموز و پرورش تفکر و مهارت او، از مهم‏ترین ویژگیهای این نظام است. در چنین رویکردی، معلم باید نقش هدایت دانش‏آموزان را برای یادگیری مطالبی بیش از محتوای کتابهای درسی برعهده گیرد (دیانی، 1352؛ فقیهی، 1378؛ لوی، 1362). بنابراین در چنین نظامی، گرچه کتابهای درسی ممکن است یکی از پرکاربردترین رسانه‏های آموزشی باشد، صاحب‌نظران تعلیم و تربیت هیچ برنامه آموزشی را کامل نمی‎دانند مگر آن‌که دانش‎آموزان افزون بر کتابهای درسی، از مجموعه کتابهای مناسب نیز سود جویند (احمدی فصیح، 1385). افزون بر آن، ویژگی یک آموزش اندیشه‏ساز آن است که به آموزش چگونه اندیشیدن بپردازد و در کنار مسائل نظری کتابها، با رویکردی پژوهش‏محور، پرسشهایی هدفمند مطرح کند که به استدلال منطقی و شکوفایی استعداد دانش‏آموزان بینجامد (سالمی، 1386). در حال حاضر، نظام آموزش و پرورش کشور نیز برای افزایش انگیزه به تحصیل علم در دانش‎آموزان و زمینه‎سازی در امر پژوهش، تغییراتی را در برخی کتابهای درسی به وجود آورده است. از جمله آنها، طرح پرسشهایی در کتابهای درسی است که جنبة پژوهشی دارد و با استفاده از منابع غیر درسی، باید به آنها پاسخ داده شود.

از سوی دیگر، آموزش پژوهش‎محور و تربیت دانش‎آموز پژوهنده بدون ایجاد زیرساختهای لازم، مانند ساختار آموزشی، منابع غنی، کتابخانه و تخصص کتابدار قابل تصور نیست. در این میان، کتابخانه آموزشگاهی نه تنها باید به فراهم‏آوری منابع برای فعالیتهای کلاسی بپردازد، بلکه باید منابع مورد نیاز برای مطالعة دانش‏آموزان را نیز مدّ نظر داشته باشد. بنابراین، هر کتابخانه آموزشگاهی در هر کجای دنیا، برای آن‌که بتواند به نیازهای اطلاعاتی، آموزشی و اوقات فراغت دانش‏آموزان و معلمان پاسخ دهد، باید چنین منابعی را در مجموعه خود داشته باشد. مشکل این‌جاست که در برخی موارد مشاهده شده است از یک سو، معلمان فرصت کافی برای پیدا کردن کتابهای مناسب برای مطالعة خود یا سایر دانش‎آموزان را ندارند و از سوی دیگر، تعداد کتابهای غیردرسی مناسب که در کشور منتشر می‎شود، محدود و انتخاب کتابهایی که بتواند به پرسشهای پژوهشی دانش‏آموزان پاسخ دهند، دشوار است. بنابراین، اگر قرار است کتابی برای کتابخانه‎های آموزشگاهی انتخاب شود، ضروری است کتابی مناسب باشد. اهمیت این امر موجب شده نقد و بررسی و پژوهش در رابطه با انتخاب آثار خوب و ارزشمند برای کودکان و نوجوانان، محور فعالیت و برنامه‏ریزی برخی از گروه‏ها، سازمانها، مؤسسه‏های دولتی و غیردولتی و ملی و بین‏المللی قرار گیرد. این فعالیتها مشوّقی است تا کودکان و نوجوانان به خوب خواندن، خوب دیدن و خوب شنیدن عادت کنند و از آن لذت ببرند. یکی از نهادهایی که در ایران به صورت تخصصی به انجام این امور می‏پردازد، شورای کتاب کودک است. شورا، سازمانی فرهنگی، غیردولتی و غیرانتفاعی است که در دی ماه 1341 تأسیس شد. یکی از هدفهای این سازمان، توسعة ادبیات ملی برای کودکان و نوجوانان و کمک به انتخاب و گردآوری کتابهای مناسب برای این گروه‏هاست. نتیجة این فعالیت، انتشار سالانه فهرست کتابهای مناسب و متناسب با گروه‏های سنی مختلف است (قزل‏ایاغ، 1383).

استفاده از این منابع برگزیده، به صرفه‏جویی در وقت معلم و نیز فراهم شدن مجموعه‏ای مناسب برای کتابخانه‏های آموزشگاهی کمک می‏کند. بنابراین، کتابهایی که برای یک کتابخانه آموزشگاهی انتخاب می‏شوند، باید از میان کتابهای منتخب گزینش شوند یا این‌که ویژگیهای کتابهای منتخب را داشته باشند تا بتوانند با نیازهای اطلاعاتی دانش‎آموزان همخوان و برای پاسخگویی به سؤالها و پرسشهای مطرح شده در کتابهای درسی، سودمند واقع شوند. مسئله مورد بحث در این پژوهش آن است که آیا کتابهای منتشرشده در ایران می‏توانند برای پاسخگویی به پرسشهای پژوهش‏‏گرای[1] کتابهای درسی دورة راهنمایی در نظر گرفته شوند؟

هدفها و ضرورت پژوهش

هدف از انجام این پژوهش، شناسایی و تحلیل پرسشهای پژوهشی موجود در کتابهای درسی دورة راهنمایی و معرفی کتابهای غیردرسی است که اطلاعات مناسبی در پیوند با این پرسشهای پژوهشی فراهم می‏آورند. دستاورد این پژوهش، سیاهه‏ای از کتابهای مناسب غیردرسی (مرجع و غیرمرجع) برای پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی درسهای دورة راهنمایی است. این مجموعه می‏تواند به شکل‏گیری مجموعه‏ پایه برای کتابخانه‏های آموزشگاهی در این دوره کمک کند. انتظار می‏رود از طریق نتایج این پژوهش بتوان توصیه‏هایی برای برنامه‏ریزان و طراحان کتابهای درسی، کتابداران کتابخانه‏های آموزشگاهی، معلمان و والدین ارائه نمود.

پیشینة پژوهش

نتایج پژوهشها نشان می‏دهد در نظامهای آموزشی برای افزایش یادگیری و پرورش قدرت تفکر و خلاقیت در دانش‏آموزان باید در کنار کتابهای درسی، از سایر منابع غیردرسی نیز استفاده کرد. کتابخانه‏های آموزشگاهی نیز در زمینه فراهم‏آوری این منابع نقش فعال و پویایی دارند. نتایج این بررسیها به تفکیک موضوعهای یاد شده، در این قسمت به تصویر کشیده شده است. مرور پژوهشها در دو بخش پژوهشهای انجام شده در جهان و ایران، ارائه می‏گردد.

«آگون و اکونروتیفا» (Agun & Okunrotifa, 1977 In Adeyanju, 2003)و «آکانبی»(Akanbi, 1988 In Adeyanju, 2003)، دربارة میزان استفاده از منابع و مواد آموزشی توسط معلمان و توانایی آنها در استفاده از این منابع در آموزش به دانش‏آموزان، پژوهش کردند. بر اساس یافته‏ها مشخص شد استفاده از این منابع، با ایجاد علاقه، دقت و نگرش مثبت در دانش‏آموزان رابطه مثبت دارد و سبب فعالیت و جنب‏وجوش بیشتر در آنها می‏شود، به گونه‏ای که دانش‏آموزان بیشتر در بحثهای کلاسی شرکت می‏کردند. با همین رویکرد و با روشی متفاوت، برخی از پژوهشها تأثیر استفاده از کتابهایی غیر از کتابهای درسی بر پیشرفت تحصیلی دانش‏آموزان را بررسی کردند. به عنوان نمونه، «باریله» (Barrileaux, 1965 In Lance, Rodney & Hamilton-Pennel, 2000) در پژوهشی دانش‎آموزان دبیرستانی را که تنها به کتابهای درسی خود اکتفا کرده بودند با آنهایی که علاوه بر کتاب درسی، از کتابهای مرجع دیگر نیز استفاده کردند، مقایسه کرد. نتایج نشان داد استفاده از منابع کتابخانه‎ای به جای تکیه صرف بر یک کتاب درسی پایه، روشی برتر برای آموزش است.

در زمینة محتوای کتابهای درسی، «کیوز» (Keeves, 1995) در بخشی از پژوهش خود در «انجمن بین‏المللی ارزشیابی پیشرفت تحصیلی»[2] به این نکته اشاره می‏کند که گرچه برای هر درس باید یک کتاب درسی معرفی کرد، ولی اگر هدف ایجاد مهارتهای خواندن است، باید مدرسه‏ها را به کتابخانه مجهز کرد و مواد خواندنی فراوانی در اختیار دانش‏آموزان قرار داد. در همین راستا، یافته‏های گزارش «انجمن توسعه علوم» (American Association for the Advancement of Science,2001 In Daniels & Zemelman, 2003) در مورد محتوای کتابهای درسی، بیانگر آن است که در کتابهای درسی امروزی مطالب زیادی مطرح شده است بدون این‌که به هیچ کدام از آنها به طور کامل پرداخته شود. بنابراین، درک آنها بدون استفاده از کتاب کمک‏درسی برای دانش‏آموزان، مشکل است. «لاور» (Laver, 2008) بر پایة نتایج پژوهشی که به تحلیل محتوای کتابهای درسی و تمرینهای مربوط پرداخت، نتیجه گرفت تمرینهایی که به حافظه توجه دارد، به رشد فکری دانش‏آموزان آسیب می‏زند. این پژوهش نیز استفاده از مواد خواندنی متنوع را توصیه کرد.

برخی دیگر از پژوهشها تنها به بررسی محتوای درسها و توصیه منابع خواندنی اکتفا نکردند، بلکه به عوامل دیگری که بین کتابهای خواندنی و محتوای درسها رابطه برقرار می‏کنند، توجه دارند. یافته‏های این پژوهشها  (Such as: Peterson, 1999; Pharr, 2002; Lonsdale, 2003; and Mackey & Jacobson, 2005 In Riedling, 2007) بر همکاری میان کتابداران و معلمان در تهیة منابع اطلاعاتی کتابخانه و موفقیت دانش‏آموزان، تأکید کردند. برخی دیگر از همین پژوهشها (Such as: Williams, Wavell & Coles, 2001; Haycock, 2003 In Hay, 2005; Lonsdale, 2003 & Wools, 2004 In Hay, 2005 & Dent, 2006)  تأثیر منابع و خدمات کتابخانه آموزشگاهی روی پیشرفت تحصیلی و افزایش یادگیری را مورد توجه قرار دادند.

افزون بر پژوهشهایی که در خارج از کشور انجام شده، پژوهشهایی نیز در ایران در رابطه با کتابخانه‏های آموزشگاهی و مجموعه آنها و وضعیت منابع کمک ‏درسی انجام شده است که در ادامه به برخی از آنها اشاره می‏شود.

«جوکار» (1374) در پژوهشی، وضعیت گزینش منابع در تعدادی از کتابخانه‎های آموزشگاهی شهر شیراز را بررسی نمود. وی در این پژوهش، نتیجه گرفت بیش از نیمی از کتابخانه‎های آموزشگاهی در این شهر، هیچ نوع خط‎مشی گسترش مواد ندارند. همچنین کتابداران آموزشگاهی با شیوه‎های اطلاع‎رسانی، آشنایی لازم و تجربه کافی را نداشتند و بدین لحاظ جامعة کتابخانه چنان که باید، از مواد تهیه‏ شده اطلاع پیدا نمی‎کرد. این امر در پژوهشی که چند سال بعد توسط «رجبیان» (1388) انجام شد، نیز مطرح گردید. از جمله انتظارهای دانش‏آموزان از کتابخانة خود این بود که «کتابهای جدید پنهان نباشد و به آنها اطلاع داده شود که چه کتابهایی به تازگی برای کتابخانه تهیه شده است». به عبارتی، این پژوهش مشخص می‏کند پس از 14 سال، هنوز کتابخانه‏های آموزشگاهی در وضعیت مشابهی به سر می‏برند. چنین وضعیتی نمی‏تواند کتابخانه‏ها را به‏ عنوان عنصر اصلی آموزش، معرفی کند.

از سوی دیگر، گاه در مسیر آموزش مهارتهای فکری به دانش‏آموزان از طریق کتابهای درسی، مشکلات و مانعهایی می‏تواند ایجاد شود. یکی از این مانعها، انتشار کتابهایی با عنوان کتابهای کمک‏ آموزشی است که ممکن است مورد استفاده دانش‏آموزان قرار گیرد. یافته‎های پژوهش «سلسبیلی» (1382) بیانگر آن است که در آن زمان کتابهای کمک‎ آموزشی[3] بیشتر از نوع تست درسی بوده است. وی، در جریان پژوهش خود به این نتیجه دست یافت که در بیشتر کتابهای کمک ‎درسی تولید شده در ایران، نویسنده به جای دانش‎آموز می‌اندیشد و بر این ‎اساس، تولیدات او به پرورش تفکر و خلاقیت دانش‎آموزان کمکی نمی‎کند. بنابراین، ضروری است در انتخاب کتابهای کمک‏ درسی، به کیفیت آنها نیز توجه شود. این امر در پژوهشی که توسط «حسینی و پریرخ» (1388) و «سیدقطبی و صنعت‏جو» (1388) انجام شد، مورد توجه قرار گرفت. گروه اول در پژوهش خود مسئله کتابهای مناسب برای درسهای فارسی، زبان فارسی و ادبیات فارسی مقاطع راهنمایی و دبیرستان[4]، و گروه دوم کتابهای مناسب برای درسهای علوم تجربی سالهای اول تا پنجم دبستان را مورد توجه قرار دادند. آنها با روش تحلیل محتوا، مفاهیم و عبارتهای کلیدی موجود در کتابهای درسی و پرسشهای انتهای درسها را استخراج و با کتابهای غیر‏درسی مناسب، مطابقت دادند. در نهایت، سیاهه‎ای از کتابهای کمک ‏درسی که دست کم 50% معیارهای کتابهای مناسب کودکان و نوجوانان را کسب کرده و از لحاظ محتوا با کتابهای درسی موردنظر منطبق بود، ارائه نمودند.

مروری بر متون و پژوهشهایی که تاکنون انجام گرفته است، نشان می‏دهد برای درک مباحث نمی‌توان به کتابهای درسی برای درک بسنده کرد. ضروری است منابع مکمل برای کتابخانه‏ها، به‏ عنوان مراکزی که منابع غیردرسی و مکمل درسها را در اختیار دانش‌آموزان و معلمان قرار می‌دهند، شناسایی و به آنها معرفی شود. بنابراین، به پژوهشهایی نیاز است که با روش علمی به شناسایی کتابهای غیردرسی مناسب پرداخته و آنها را برای مجموعه‏سازی به کتابخانه‏ها معرفی کنند.

سؤالهای پژوهش

1. از میان منابع منتخب شورای کتاب کودک طی سالهای 81 تا 87 ، چه کتابهایی توانایی پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دورة راهنمایی را دارند؟

2. چه کتابهایی، بجز کتابهای منتخب شورای کتاب کودک که در کتابشناسیهای شورا طی سالهای 81 تا 87 معرفی شده‏اند، توانایی پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دورة راهنمایی را دارند؟

3. کتابهای مرجع موجود در بازار، تا چه میزان توانایی پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دورة راهنمایی را دارند؟

جامعه، روش و ابزار گردآوری اطلاعات

در این پژوهش، دو جامعه بررسی شده است. جامعة هدف، پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دوره راهنمایی است که از میان 15 کتاب درسی دورة راهنمایی (تاریخ، تعلیمات اجتماعی، جغرافیا، علوم تجربی و فارسی)، تعداد 421 پرسش‎ پژوهشی شناسایی شد. در بررسی اولیه، از میان 38 عنوان کتاب درسی سه سال دورة راهنمایی، مشخص شد تنها در 15 کتاب، برخی از پرسشهای مطرح شده جنبة پژوهشی دارند. بنابراین، پژوهش حاضر به بررسی این کتابها و پرسشهای پژوهشی موجود در آنها پرداخته است. جامعه دیگری که مورد توجه این پژوهش قرار گرفت، کتابهای غیردرسی (مرجع و غیرمرجع) است که در ایران منتشر شده است. در این پژوهش، ابتدا کتابهایی که در فهرستهای منتخب شورای کتاب کودک طی 6 سال (81 تا 87). در یکی از گروه‏های « آثار برگزیده»، «آثار معرفی ویژه»، « آثار خوب» و «آثار متوسط» قرار گرفته‏‏اند، در نظر گرفته شد. به دلیل این‌که کتابخانه آستان قدس رضوی یکی از مراکز واسپاری است که انتظار می‏رود از هر نسخه کتابهای چاپی در کشور، یک نسخه به آن‌جا فرستاده شود، به نظر می‏رسد یکی از کامل‌ترین مراکز نگهداری منابع اطلاعاتی در دسترس برای گروه سنی نوجوانان است. بنابراین، برای دسترسی به کتابهای منتخب شورا و نیز سایر منابع منتشر شده در ایران برای این گروه سنی، به این کتابخانه مراجعه شد. از آنجا که تعدادی از کتابهای منتخب شورا در این کتابخانه موجود نبود، برای دسترسی به آنها از کتابخانه مرکزی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان نیز استفاده گردید.

این پژوهش از نظر هدف، پژوهشی کاربردی است و برای انجام پژوهش و گردآوری اطلاعات، از روش پیمایشی و تحلیل محتوا بهره گرفته شد. جدول ثبت داده‏ها و چهار نوع سیاهة وارسی برای جمع‏آوری اطلاعات طراحی شد. در ادامه به شرح این ابزارها پرداخته می‏شود.

1. جدول ثبت داده‏ها:در این جدول، ردیفها به پرسشهای پژوهشی و ستونها به نام کتاب، پایه تحصیلی، شماره درس و شماره صفحة مربوط، اختصاص دارد.

2. سیاهه‏‏های ارزیابی کتابهای غیردرسی برای پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دورة راهنمایی: هر یک از کتابهایی که توانمندی پاسخ به پرسشهای پژوهشی را داشتند ولی در مجموعه کتابهای منتخب شورا نبودند، از طریق این سیاهه‏ها ارزیابی شدند. در پژوهش حاضر، به دلیل ماهیت و ساختار متفاوت کتابهای غیردرسی، چهار نوع سیاهة ‏‏وارسی برای ارزیابی فرهنگها، منابع جغرافیایی، سایر کتابهای مرجع و کتابهای غیر مرجع، طراحی شد.

در پژوهش حاضر در زمینه‏‏های مختلف و با استفاده از روشهای گوناگون، روایی و پایایی ابزار گردآوری اطلاعات و پرسشها و کتابهای انتخاب شده، کنترل گردید. از میان تمامی پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی، 40 پرسش به طور تصادفی انتخاب و توسط سه نفر از دانشجویان کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‏رسانی، بررسی شد. نتایج، بیانگر صحت کار پژوهشگر در انتخاب پرسشهای پژوهشی از کتابهای درسی بود. برای کنترل روایی سیاهه‏های ارزیابی کتابهای غیردرسی، ملاکها و مقوله‏های منتشر شده در گزارش شورای کتاب کودک (1363) و نیز مشورت با متخصصان، زیر بنای تخصصی لازم را فراهم کرد.

برای کنترل پایایی سیاهه‏های وارسی در ارزیابی کتابهای غیردرسی، 30 کتاب غیردرسی به طور تصادفی انتخاب و بر اساس سیاهه‏ها، توسط 3 کتابدار که در مدارس راهنمایی مشغول به کار بودند، ارزیابی گردید. مقایسة نتایج این ارزیابی‏ها با نظرهای پژوهشگر، بیانگر وجود توافق بالا میان نظر پژوهشگر و کتابداران بود. برای کنترل صحت انتخاب کتابهای غیردرسی پاسخگو به پرسشهای پژوهشی، از هر گروه از کتابهای درسی 10 پرسش به تصادف انتخاب شد و در اختیار 3 نفر از معلمان این درسها قرار گرفت تا توانایی کتابهای غیردرسی شناسایی شده را در پاسخ به پرسشها ارزیابی کنند. نتایج نشان داد کتابهای شناسایی شده، توانایی پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی مربوط را دارند.

تحلیل داده‏ها و ارائه یافته‏ها

در این بخش، ابتدا اطلاعات مرتبط با سؤالهای پژوهشی ارائه و سپس به تفکیک سؤالهای این پژوهش، اطلاعات به دست آمده و یافته‎ها گزارش می‏شود.

همان‌طور که پیشتر اشاره شد، در پژوهش حاضر از میان کل کتابهای درسی دوره راهنمایی در سال تحصیلی 89-1388، 15 کتاب درسی برای بررسی انتخاب شد. تعداد پرسشهای پژوهشی در این کتابها، 421 مورد است. تعداد کل کتابهای غیردرسی شناسایی شده برای پاسخگویی به این پرسشها 822 عنوان است که 165 مورد از آنها براساس کتابهای منتخب شورا و 657 عنوان از میان سایر کتابهای غیرشورا انتخاب شد.

پاسخ به سؤالهای پژوهشی

سؤال پژوهشی1: از میان منابع منتخب شورای کتاب کودک طی سالهای 81 تا 87 ، چه کتابهایی توانایی پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دورة راهنمایی را دارند؟

برای پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دورة راهنمایی، از کتابهایی که توسط شورای کتاب کودک به عنوان کتابهای در سطح «متوسط به بالا» (منتخب) تعیین شده‏اند، استفاده شد. تعداد این کتابها طی سالهای 81 تا 87 ، 2465 عنوان می‏باشد. در مرحلة اول، از کلیدواژه‏های اختصاص داده شده به هر کتاب در کتابشناسیهای شورای کتاب کودک استفاده گردید. نتیجة بررسی کتابها در این مرحله نشان داد بر اساس واژه‏ها/ عبارتهای استخراج شده از پرسشهای پژوهشی، 178 عنوان کتاب مرتبط در مجموعه منابع منتخب شورا شناسایی شد. پس از جستجوی این کتابها در کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، 21 عنوان از کتابها در مجموعه کتابخانه آستان قدس رضوی موجود نبود. برای دسترسی به این کتابها به کتابخانه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان مراجعه شد. در مرحله بعد، به این کتابها مراجعه و هر یک از نظر توان پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی، بررسی گردید. 13 عنوان کتاب در این مرحله به دلیل پاسخگو نبودن به پرسشهای پژوهشی، حذف شد. در نهایت، 165 عنوان کتاب شناسایی شده از مجموعه کتابهای منتخب شورای کتاب کودک که توانایی پاسخگویی به 306 مورد از پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی را داشتند، شناسایی شد.

نظر به این‌که تنوع کتابهایی که در اختیار دانش آموزان قرار می‏گیرد از نظر مجموعه‏سازی اهمیت دارد، به بررسی این کتابها از نظر چگونگی پدیدآمدن، یعنی تألیف یا ترجمه و نیز تنوع محتوا یعنی داستان، شعر و ... پرداخته شد. نمودار زیر پراکندگی کتابهای منتخب شورای کتاب کودک را که می‌توانند به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دوره راهنمایی پاسخ دهند، بر اساس نوع اثر (تألیف/ ترجمه) نشان می‏دهد.

نمودار 1. پراکندگی نسبی کتابهای منتخب شورا در پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی بر اساس نوع اثر (تألیف/ ترجمه) (n= 165)

همان‏طور که نمودار بالا نشان می‏دهد، در این گروه، تعداد کتابهای ترجمه‏ای (53%) در مقایسه با کتابهای تألیفی (47%) بیشترین میزان را به خود اختصاص داده است. این مسئله نشان می‌دهد تعداد کتابهای ترجمه‌ای منتخب شورا که قابلیت پاسخ به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی را دارند، نسبت به کتابهای تألیفی، با معیارهای کتابهای مناسب همخوانی بیشتری دارد. یکی از راه‌های ایجاد شناخت و ارتباط در میان کودکان جهان، ترجمه کتابهای مناسب و با ارزش ملل مختلف است تا از این طریق، کودکان با فرهنگ یکدیگر آشنا شوند و با مطالعة تاریخ، آداب و رسوم، نحوة زندگی و مسائل و مشکلات ملتهای مختلف خود را بهتر بشناسند و از آنها بیاموزند (حجاری، 1382). در عین حال، نمی‏توان انتظار داشت کتابهای ترجمه شده از سایر زبانها پاسخگوی همه نیازهای نوجوانان ایرانی باشد. بنابراین، لازم است پدیدآورندگان به این موضوع نیز توجه داشته و همزمان با ترجمه، در تهیه و تألیف کتاب برای گروه سنی نوجوانان، بیشتر تلاش کنند. کتابداران نیز باید توجه داشته باشند که مجموعه کتابخانه آنها باید شامل کتابهایی از هر دو گروه (تألیفی و ترجمه) باشد.

کتابهای منتخب شورا که قابلیت پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دوره راهنمایی را دارند، از لحاظ محتوا نیز قابل دسته‏بندی هستند. در نمودار زیر، پراکندگی این کتابها براساس موضوع و به تفکیک داستان، شعر، زندگینامه، کتابهای مرجع، کتابهای علمی و کتابهای دانش اجتماعی، آورده شده است.

نمودار2. پراکندگی نسبی کتابهای منتخب شورا در پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی از نظر محتوا (n=165)

همان‏طور که نمودار 2 نشان می‏دهد، کتابهای داستان با 48% بیشترین میزان کتابهای منتخب شورا هستند که به پرسشهای پژوهشی پاسخ می‏دهند[5]. از آنجا که در داستانها، نویسنده در قالب حکایت فکر اصلی خود را به خواننده ارائه می‏دهد (ایمن، خمارلو و دولت‏آبادی، 1352) سعی بر آن است که به صورتی غیرمستقیم مفهوم اصلی و پیام نویسنده در خواننده تأثیر بگذارد. در واقع، داستانها از هر نوعی که باشند، اگر معیارهای کتابهای مناسب را رعایت کنند، به کودکان و نوجوانان کمک می‏کنند تا مشکلات و شرایط زندگی انسانی را درک کنند (قزل‏ایاغ، 1385). پس از داستانها، بیشترین میزان کتابهای پاسخگو به پرسشهای پژوهشی از میان منابع منتخب شورا، به کتابهای مرتبط با علوم مختلف و کتابهای علمی اختصاص دارد. در این کتابها که دربارة مسائل گوناگون علمی و در رشته‏های مختلف نوشته می‏شوند، نویسنده سعی می‏کند کودکان و نوجوانان را با جهان و تفکر علمی آشنا کند و دید علمی آنها را گسترش دهد (حجازی، 1381). از میان سایر منابع منتخب شورا که مرتبط با پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی است، کتابهای مرجع، زندگینامه‏های فردی، کتابهای شعر و کتابهای در رابطه با دانش اجتماعی، به ترتیب در رتبه‏های بعدی قرار دارند.

سؤال پژوهشی2. چه کتابهایی، بجز کتابهای منتخب شورای کتاب کودک که در کتابشناسی‏های شورا طی سالهای 81 تا 87 معرفی شده‏اند، توانایی پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دوره راهنمایی را دارند؟

از آنجا که کتابهای معرفی شده در کتابشناسی‏های شورای کتاب کودک به تمام پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی مورد نظر پاسخ ندادند، از روشهای دیگری برای شناسایی کتابهای مورد نیاز استفاده شد؛ یعنی، به کتابهای موجود در کتابخانه آستان قدس رضوی مراجعه گردید. به این ترتیب، ابتدا بر اساس تطبیق کلیدواژه‏های پرسشهای پژوهشی با واژه‏های پذیرفته شده در سرعنوانهای موضوعی فارسی، موضوعهای مرتبط شناسایی شد. سپس، این موضوعها در فهرست رایانه‏ای کتابخانه جستجو و پس از شناسایی منابع، به کتابهای مورد نظر در قفسه مراجعه و محتوای آنها با پرسش پژوهشی تطبیق داده شد. در نهایت، کتابهایی که از این مجموعه به عنوان کتابهای پاسخگو به پرسشهای پژوهشی تعیین شدند، براساس سیاهه‏های وارسی طراحی شده، ارزیابی و آن دسته از کتابهایی که دست کم 50% معیارهای کتابهای مناسب کودکان و نوجوانان را به دست آوردند، به عنوان کتابهای مناسب برای پاسخ به پرسشهای پژوهشی، شناسایی شدند.

مانند کتابهای گروه قبل، از مجموعه کتابهای انتخاب شده از میان کتابهای منتخب شورا، این گروه از کتابهای شناسایی شده نیز از نظر نوع اثر و نوع محتوا، بررسی می‌شوند. نمودار 3، پراکندگی کتابهای متناسب با پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی را که از میان منابعی غیر از کتابهای معرفی شده در کتابشناسی‏های شورا تعیین شده‏اند، از نظر نوع اثر (تألیف/ ترجمه) نشان می‏دهد. همان‏طور که در نمودار مشاهده می‏شود، برخلاف گروه قبل، بیشترین میزان کتابهای معرفی شده، کتابهای تألیفی است. از این رو، انتظار می‏رود با نیازهای اطلاعاتی دانش‏آموزان ایرانی سازگارتر باشند.

نمودار3. پراکندگی نسبی کتابهای مناسب غیرشورا در پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی بر اساس نوع اثر (تألیف/ ترجمه) (n=657)

در نمودار4 نیز پراکندگی کتابهای غیر از کتابهای منتخب شورا که به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی پاسخ می‏دهند، از نظر نوع محتوا آورده شده است.

نمودار4. پراکندگی نسبی کتابهای مناسب غیرشورا در پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی از نظر نوع محتوا (n=657)

براساس نمودار 4، بیشترین میزان کتابهای معرفی شده، به کتابهای علمی و دانش اجتماعی اختصاص دارد. پس از آن، کتابهای مرجع، زندگینامه‏های فردی، کتابهای داستان و شعر قرار دارد. شاید بتوان گفت پراکندگی کتابهای منتخب شورا و کتابهای مناسب غیرشورا که به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دورة راهنمایی پاسخ می‏دهند، نشان‏دهندة آن است که فهرست کتابهای شناسایی شده توسط محقق، تا حد زیادی توانسته است خلأ موجود در فهرست کتابهای منتخب شورا را تکمیل کند. این نکته در نمودار 5 به خوبی مشاهده می‏شود. بنابراین، کتابداران باید توجه داشته باشند گرچه ممکن است فهرستهای منتخب از منابع منتشر شده در ایران در اختیار باشد، در صورت آشنایی با معیارهای ارزیابی منابع، می‏توانند کتابهای مناسب مورد نیاز معلمان و دانش‏آموزان را انتخاب کنند.

نمودار5. مقایسه فراوانی کتابهای منتخب شورا و کتابهای مناسب غیرشورا در پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دورة راهنمایی از نظر موضوع

سؤال پژوهشی3. کتابهای مرجع موجود در بازار تا چه میزان توانایی پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دوره راهنمایی را دارند؟

با توجه به اهمیت آشنایی دانش‏آموزان، بویژه دانش‏آموزان مقاطع راهنمایی و دبیرستان با کتابهای مرجع برای انجام کارهای پژوهشی و تحقیقاتی کلاسی و غیرکلاسی، در این سؤال پژوهشی، میزان پاسخگویی کتابهای مرجع به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی دوره راهنمایی، بررسی می‏شود.

بر اساس داده‏های به دست آمده از نمودارهای 2 و 4، 15% کتابهای منتخب شورا و 14% کتابهای غیرشورا می‌توانند به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی مورد بررسی در پژوهش حاضر پاسخ دهند.

همچنین، بررسی پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی نشان می‏دهد از میان 421 پرسش پژوهشی مطرح شده در 15 کتاب درسی دورة راهنمایی، 333 مورد (79%) از طریق کتابهای مرجع پاسخ داده شده‏اند. چون کتابهای مرجع برای یافتن پاسخهای کوتاه، سریع و فشرده به پرسشهای مشخص تدوین شده‏اند (قزل‏ایاغ، 1383 و نشاط و حری، 1385)، نمونه یا مدلی هستند از اندیشه‏ها، باورها و واقعیتهای بسیار بزرگ‏تر و در عمل ابزاری هستند جهت رهیابی به اطلاعات وسیع‏تر و عمیق‏تر در منابع دیگر (جهودا و براوناگل، 1386). بنابراین، گرچه ممکن است کتاب مرجع به پرسشهای پژوهشی درسها پاسخ دهد، برای پاسخگویی به کنجکاویهای دانش‏آموزان و افزایش دسترسی آنان به منابع مرتبط بیشتر، سعی شد تا حد ممکن پاسخگویی به یک پرسش از طریق چند منبع مناسب (مرجع و غیر مرجع) صورت گیرد.

بررسی کتابهای مرجع معرفی شده در کتابشناسی‏های منتخب شورا که توانایی پاسخ به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی را دارند نیز نشان می‏دهد از میان 24 کتاب مرجع، 20 مورد (84%) دایرة‏المعارف یا دانشنامه است. از میان این دایرة‏المعارفها، فرهنگنامه کودکان و نوجوانان که توسط شورای کتاب کودک منتشر می‏شود، توانسته است به 48% پرسشهای پژوهشی پاسخ دهد. نمودار 7، میزان پاسخگویی فرهنگنامه را در مقایسه با سایر منابع مرجع منتخب شورا، نشان می‏دهد.

نمودار 6. پراکندگی نسبی پرسشهای پژوهشی پاسخ داده شده از طریق کتابهای مرجع به تفکیک فرهنگنامه کودکان و نوجوانان و سایر کتابهای مرجع منتخب شورا(n= 421)

بر اساس اطلاعات نمودار 6، تمامی مدارس و کتابخانه‏های آموزشگاهی باید برای پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی دانش‏آموزان و معلمان، فرهنگنامه تهیه کنند. تعداد کمی از کتابهای مرجع نیز زندگینامه‏های گروهی، واژه‏نامه‏ها و منابع جغرافیایی است. نمودار زیر، پراکندگی این کتابها را بر اساس نوع کتابهای مرجع، نشان می‏دهد.

نمودار7. پراکندگی نسبی کتابهای مرجع معرفی شده در کتابشناسی‌های شورا برای پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی از نظر نوع منبع مرجع (n=24)

بررسی کتابهای مرجعی که غیر از کتابشناسی‏های منتخب شورا شناسایی شدند، نشان می‏دهد دایرة‏المعارفها و دانشنامه‏ها با بالاترین درصد، بیشترین میزان پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی را شامل می‌شوند. بنابراین، کتابخانه‏های آموزشگاهی باید اولویت اول در مجموعه‏سازی را به شناسایی، انتخاب و تهیة دایرة‏المعارفها و دانشنامه‏های گوناگون و مرتبط با مباحث درسی، اختصاص دهند.

پاسخگویی به دیگر پرسشهای پژوهشی نیز مستلزم مراجعه به سایر کتابهای مرجع (به ترتیب واژه‏نامه‏ها، منابع جغرافیایی و زندگینامه‏های گروهی) است. در نمودار زیر، پراکندگی کتابهای مرجع شناسایی شده غیر از کتابهای شورا برای پاسخ به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی، آورده شده است.

نمودار8. پراکندگی نسبی کتابهای مرجع مناسب غیرشورا برای پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی از نظر نوع منبع مرجع (n=91)

یافته‌های این پژوهش نشان داد منابع منتشر شده در ایران تا حد زیادی می‏توانند نیازهای اطلاعاتی دانش‏آموزان در رابطه با پاسخگویی به پرسشهای موجود در متن و انتهای درسها را برآورده سازند. برای این‌که نظام آموزشی دانش‏آموز محور بتواند به نیازهای اطلاعاتی دانش‏آموزان پاسخ دهد و باعث درک بهتر درسها شود، ‌باید مجموعه‏ای از منابع مناسب غیردرسی را در اختیار دانش‏آموزان قرار دهد. از آنجا که نهاد تخصصی بجز شورای کتاب کودک به انتخاب کتابهای مناسب نمی‏‏پردازد و کتابهای منتخب شورا نیز به تنهایی پاسخگوی نیازهای دانش‏آموزان نیست، ضروری است کتابخانه‏های آموزشگاهی تجهیز شوند و کتابداران، منابع منتشر شده را ارزیابی و معرفی کنند.

پیشنهادها

در ادامه، برخی از راهکارها و پیشنهادهایی که برای بهبود وضعیت موجود در حوزه بررسی شده در این پژوهش مفید به نظر می‌رسد، ارائه می‌شود. همچنین، پیشنهادهایی نیز برای انجام پژوهشهای بیشتر در این حوزه آورده شده است.

پیشنهادهایی برای برنامه‌ریزان و طراحان کتابهای درسی

-  به طراحان کتابهای درسی توصیه می‏شود پرسشها و تمرینهای کتابهای درسی را به گونه‏ای ارائه کنند که دانش‏آموزان به دنبال کسب مفاهیم در حوزة علوم مختلف حرکت کنند نه ‌این‌که فقط به دنبال یافتن یک پاسخ مشخص برای پرسش مطرح شده بوده و به تفکر و چالش ذهنی نیازی نداشته باشند.

-  از حجم مطالب کتابهای درسی کاسته شود تا معلمان بتوانند زمان بیشتری را به فعالیتهای غیردرسی و معرفی منابع مرتبط با درسها به دانش‏آموزان اختصاص دهند و دانش‏آموزان نیز بتوانند از طریق کتابهای غیردرسی، یادگیری عمیق‏تری داشته باشند.

-  به طراحان کتابهای درسی پیشنهاد می‏شود در انتهای کتابهای درسی کتابهای مناسب بیشتر و جدیدتری معرفی کنند تا معلمان بتوانند با منابع مکمل درسها آشنا شوند و دانش‏آموزان نیز بتوانند در پژوهشهایی که براساس پرسشهای کتابهای درسی انجام می‏دهند، بهتر و موفق‏تر عمل کنند.

-  پیشنهاد می‏شود دستاوردهای این پژوهش، بین معلمان، مدیران و کتابداران توزیع و چگونگی بهره‌گیری از آنها در دوره‏های بازآموزی، آموزش داده شود.

پیشنهادهایی برای کتابداران کتابخانه‌های آموزشگاهی

-  توصیه می‏شود، دستاوردهای این پژوهش، یعنی سیاهة منابع منتخب، در اختیار کتابخانه‏های آموزشگاهی قرار گیرد تا مبنایی برای مجموعه‏سازی و کمک به دانش‏آموزان در هدایت آنان برای جستجوی پاسخ پرسشهای پژوهشی باشد.

-  از طریق مشارکت با معلمان و حتی در برخی موارد با مشورت دانش‏آموزان و بهره‏گیری از نظرهای سازندة آنان در زمینه محتواهای مورد نیاز برنامه‏های درسی، کتابداران به انتخاب و فراهم‏آوری منابع متناسب با نیازهای درسی دانش‏آموزان و معلمان اقدام نمایند.

-  کتابداران، با همکاری معلمان، جلسه‏هایی را برای آشنایی والدین با منابعی که در پیشرفت تحصیلی و بخصوص پاسخگویی به نیازها و پرسشهای پژوهشی دانش‏آموزان می‏تواند مؤثر باشد، برگزار کنند.

-  در زمینه فراهم‏آوری منابع برای کتابخانه، به موازات توجه به منابع تألیفی، برای آشنایی دانش‏آموزان با مسائل، نظرها و دیدگاه‏های ملتهای مختلف، به انتخاب و تهیة منابع ترجمه‏ای نیز توجه داشته باشند.

-  ضروری است کتابداران در همه کتابخانه‏های آموزشگاهی، فرهنگنامة کودکان و نوجوانان را برای کتابخانه فراهم کنند.

پیشنهادهایی برای معلمان

-  معلمان باید از طریق طرح سؤالهای متنوع و نیز دادن تمرینها و فعالیتهای پژوهشی بیشتر به دانش‏آموزان، از آنها بخواهند به منابع غیردرسی دیگر نیز مراجعه کنند تا ضمن آشنایی با نظرها و دیدگاه‏های مختلف، مطالب درسی را بهتر، بیشتر و عمیق‏تر بیاموزند.

-  برای جلوگیری از بی‏توجهی دانش‏آموزان به مطالب درسی و نگرش یک‌جانبه در آموزش، معلمان علاوه بر مطالب ارائه شده در کتابهای درسی، ساعتی را در کلاسهای درس به معرفی و مطالعة کتابهای غیردرسی مرتبط با مفاهیم کتابهای درسی، اختصاص دهند. همچنین، معلمان می‏توانند هفته‏ای یک ساعت کلاس را در کتابخانه برگزار کنند و درس را در پیوند با کتابهای غیردرسی مرتبط و موجود در کتابخانه، ارائه نمایند.

-  ضروری است معلمان ساعتهایی از کلاس را به بحث دربارة چگونگی پاسخگویی به پرسشهای پژوهشی، راه‏های دسترسی به پاسخها و نیز کمیّت و کیفیت پاسخهای به دست آمده از سوی دانش‏آموزان اختصاص دهند و از این طریق، انگیزه پاسخ‏یابی برای این پرسشها را در دانش‏آموزان تقویت کنند.

پیشنهادهایی برای والدین

-  به والدین توصیه می‏شود با کمک و مشورت کتابداران و اطلاع‏رسانان و معلمان، کتابهایی را که برای تکمیل مطالب درسی فرزندانشان مناسب تشخیص می‏دهند، برای آنها خریداری کنند یا از کتابخانة مدرسه و یا محله امانت گیرند تا فرزندانشان به استفاده از کتابها عادت کنند.

-  در کنار تفریحاتی که برای فرزندانشان در نظر می‏گیرند، والدین همراه با آنها به کتابفروشی‏ها و نمایشگاه‏های کتاب مراجعه کنند. این امر به آنها فرصت می‏دهد با کتابهای مختلف آشنا شوند و با کمک والدین، کتابهای مناسب را برای خود انتخاب کنند.

-  به والدین توصیه می‏شود در تجهیز و آماده‏سازی کتابخانه مدرسه فرزندان خود، به مدیران، کتابداران و دست‏اندرکاران مدارس کمک کنند.

پیشنهادهایی برای پژوهشهای بیشتر

-  شناسایی و ارزیابی کتابهای غیردرسی متناسب با پرسشهای پژوهشی کتابهای درسی سایر مقاطع تحصیلی با استفاده از سیاهه‌های وارسی تهیه شده در این پژوهش، و در نهایت تهیة فهرستی از کتابهای مناسب برای هر یک از این مقاطع.

-  به‏کارگیری کتابهای غیردرسی شناسایی شده در پژوهش حاضر در آموزش پژوهش‏‏گرا به صورت تجربی و سنجش کارآیی استفاده از این کتابها در کنار کتابهای درسی.