رابطة بین سواد اطلاعاتی و قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی دانشگاه اصفهان

مقدمه

 در دهة اخیر، مشغلة ذهنی بسیاری از سیاستگذاران و دولتمردان، مسئلة اشتغال جوانان بویژه اشتغال تحصیلکردگان است. منظور از تحصیلکردگان، دانش‌آموختگانی هستند که مطابق با نظام و برنامه درسی تدوین شده، یک دورة تحصیلی را در یک مرکز علمی با موفقیت به پایان رسانیده‌اند (بدکوک[1]، 2000). تا مدتها دولت ایران برای حل مشکل بیکاری تحصیلکردگان، اشتغال‌زایی مستقیم را در دستور کار خود قرار داده بود و از طریق تقویت بخش خصوصی، موظف نمودن این بخش به جذب دانش‌آموختگان و ارائه کمکهای مالی و انعطاف‌پذیری مالیاتی و تشویقهای معنوی مثل اعطای لوح تقدیر به آن دسته از اشخاص، شرکتها و یا سازمانهایی که در جذب تحصیلکردگان متقاضی کار فعالیت چشمگیری داشته اند و یا ارائة مشاغل نیمه وقت، سعی در کاهش آمار تحصیلکردگان بیکار داشت. اما امروزه دولت و مؤسسه‌های آموزش عالی، رویکرد خود را نسبت به مسئله اشتغال تحصیلکردگان تغییر داده و دریافته‌اند که حل این معضل با ایجاد مستقیم شغل توسط دولت امکان‌پذیر نیست، بلکه مستلزم تغییر در رویکردهای آموزشی مؤسسه‌های آموزش عالی است. آموزش  باید به گونه‌ای باشد که دانش آموختگان پس از فراغت از تحصیل، نه به دنبال کاریابی، بلکه قادر به کارآفرینی باشند.

با توجه به بحث توسعة دانایی محور که هم اکنون در همة کشورها مطرح است، رسالت دانشگاه ها تربیت دانش آموختگانی است که بتوانند با دانش خود، گامی در جهت توسعة کشور بردارند. کارآفرینی، مهمترین عامل توسعه اقتصادی و موتور محرکة آن است (شومپیتر[2]، 1934). در دانشگاه‌های امروز، ضرورت توجه به پدیدة کارآفرینی و افزایش قابلیتهای کارآفرینانه در دانشجویان، بر کسی پوشیده نیست.

اکنون این سؤال مطرح  است  که ساز و کارهای کارآفرین ساختن افراد و پرورش قابلیتهای کارآفرینانه آنان چیست  و چه عواملی افزایش این قابلیتها را تسهیل می سازد؟ در پاسخ به این سؤالها باید گفت، هیچ دانش جدید و هیچ طرح و ایدة مبتکرانه‌ای ایجاد نمی‌شود، مگر بر پایة طرحها و دانسته‌های قبلی مربوط به آن دانش. پس گام اول در ایجاد ایدة خلاق و به دنبال آن کارآفرینی، احاطة نظری به علوم و نظریه های مرتبط با حیطة کار و نقاط ضعف و قوّت این نظریه‌ها و طرحهاست.

در عصر حاضر که به «عصر اطلاعات» معروف است و در جامعه‌ای که جامعة اطلاعاتی نام نهاده شده است، مهارت دستیابی مؤثر به اطلاعات مورد نیاز، با صرف حداقل زمان و هزینه، یک مهارت ارزشمند و اساسی برای همة افرادی است که به دنبال کارآفرینی هستند؛ مهارتی که امروزه آن را سواد اطلاعاتی می‌نامند. سواد اطلاعاتی مجموعه‌ای از توانمندیهاست که افراد را قادر می سازد دریابند چه موقع به اطلاعات نیاز دارند و نیز توانایی مکان یابی، ارزیابی و به کارگیری مؤثر اطلاعات مورد نیاز را فراهم می‌سازد (انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی[3]، 2003).

در بخش آموزش عالی، هیئتهای حرفه‌ای کتابداری و اطلاع‌رسانی در ایالات متحدة آمریکا (انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی) استانداردهایی را برای سنجش میزان سواد اطلاعاتی تعیین کرده‌اند که شامل 5 مؤلفة اصلی است:              1. توانایی تعیین ماهیت و وسعت اطلاعات مورد نیاز 2. توانایی دسترسی مؤثر و کارآمد به اطلاعات مورد نیاز3. توانایی ارزشیابی نقادانه اطلاعات و منابع آنها 4. به کار بردن و استفاده از اطلاعات برای رسیدن به یک منظور خاص 5. توانایی درک موارد حقوقی و اقتصادی مربوط به استفاده از اطلاعات (انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی، 2003، ص 10). داشتن چنین مهارتهایی، اولین و مهم‌ترین گام در جهت خلق ایده ها و در نهایت کارآفرینی است.

بنا به تعریف «هیسریچ و پیترز»[4] (2002) کارآفرینی عبارت است از: «فرایند نوآوری و بهره‌گیری از فرصتها با تلاش و پشتکار بسیار و همراه با پذیرش مخاطره‌های مالی، روانی و اجتماعی، که البته با انگیزة کسب سود مالی، توفیق‌طلبی، رضایت شخصی و استقلال، صورت می‌پذیرد.» (ص53)

در پژوهشهایی که راجع به کارآفرینان صورت گرفته، مشخص شده است که کارآفرینان دارای ویژگیهای شخصیتی خاصی مانند نیاز به توفیق، مرکز کنترل درونی، مخاطره پذیری، استقلال طلبی و خلاقیت هستند (مقیمی، 1383). در پژوهش حاضر، این ویژگیها به عنوان قابلیتهای کارآفرینی در نظر گرفته شده است. همچنین، برای تبیین  مفهوم سواد اطلاعاتی، از استانداردهای تعیین شده توسط انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی آمریکا  استفاده  گردیده است.

در این مقاله، نخست پیشینة تحقیق در دو بخش جداگانه ارائه شده و سپس ارتباط بین سواد اطلاعاتی و قابلیتهای کارآفرینی بررسی و سؤالهای پژوهش و یافته‌ها مطرح و در پایان نیز نتیجه‌گیری و پیشنهادهای کاربردی ارائه گردیده است.

مفهوم سواد اطلاعاتی

سواد، مفهوم گسترده ای است که وجوه و ابعاد بسیار زیادی دارد و در هر زمان، بنا به شرایط و مقتضیات فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی، تعریفهای متفاوتی یافته است. پیچیدگی روز افزون حاکم بر محیطهای مجازی، افراد را با گسترة وسیعی از اطلاعات و گزینشهای متنوع در مطالعات علمی روبه رو کرده است. اطلاعات از طرق مختلف قابل دستیابی است و بدون عبور از صافیهای خاص، به افراد منتقل  می‌شود و ناگزیر به دنبال خود سؤالهایی را در باب موثّق بودن، کیفیت و صحت داده‌ها به همراه می‌آورد.

بر این اساس، افراد باید قادر باشند اطلاعات چاپی و الکترونیکی را ارزیابی، تجزیه و تحلیل و تولید کنند. در حقیقت، فراوانی اطلاعات به تنهایی موجب افزایش سطح آگاهی شهروندان نمی‌شود، بلکه کسب اطلاعات مستلزم به دست آوردن توانمندیها وقابلیتهای ضروری برای بهره‌‌برداری از این اطلاعات است (نوروزی چاکلی،1383،ص35).

اگرچه سواد اطلاعاتی با مهارتهای فناوری اطلاعات مرتبط است، تبعات بیشتری را برای افراد  نظام آموزشی و جامعه به دنبال دارد. برای روشن‌تر شدن مفهوم سواد اطلاعاتی، باید تفاوت میان سواد اطلاعاتی با مفاهیمی مانند دانش رایانه‌ای و مهارتهای فنی دیگر در بهره‌برداری از اطلاعات، مورد بحث قرار گیرد. سواد رایانه‌ای، منوط به فراگیری روشهای عمومی و متداول در بهره‌گیری از نرم‌افزارها و سخت‌افزارهای ویژه است، اما مفهوم فناوری اطلاعات بر شناخت مفاهیم زیربنایی فناوری در رفع مشکلات همراه با تفکری موشکافانه در بهره‌برداری از آن تأکید دارد. سواد اطلاعاتی، بر مواردی همچون محتوا، ارتباطات، تجزیه وتحلیل، کاوش اطلاعات و سرانجام ارزیابی آن تأکید می‌‌ورزد.

در واقع، سواد اطلاعاتی مجموعه ای از توانمندیهاست که افراد را قادر می‌سازد دریابند چه موقع به اطلاعات نیاز دارند و نیز توانایی مکان‌یابی، ارزیابی و به‌ کارگیری مؤثر اطلاعات مورد نیاز را فراهم می‌سازد (انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی، 2003، ص8). سواد اطلاعاتی با استفاده از تواناییها و قابلیتهای فردی، اساس یادگیری مداوم را پایه‌گذاری می‌کند؛ از فناوری بهره می‌جوید، ولی در نهایت مستقل از آن عمل می‌کند.

استانداردهای سواد اطلاعاتی

قابلیتهای سواد اطلاعاتی مشتمل بر پنج استاندارد و 22 شاخص عملکردی است. این استانداردها بر نیازهای دانشجویان آموزش عالی در همة سطوح متمرکز شده است (انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی، 2003، ص14). استانداردهای سواد اطلاعاتی، عبارتند از:

استاندارد1. دانشجوی باسواد اطلاعاتی، ماهیت و گسترة اطلاعات مورد نیاز را تشخیص می‌دهد.

استاندارد2. دانشجوی باسواد اطلاعاتی، به شکل مؤثر و کارآمد به اطلاعات مورد نیاز دست پیدا می‌کند.

استاندارد3. دانشجوی باسواد اطلاعاتی، اطلاعات و مآخذ آن را به صورت منتقدانه ارزیابی و اطلاعات انتخاب شده را بر مبنای دانش و نظام ارزشی خود تلفیق می‌کند.

استاندارد4. دانشجوی باسواد اطلاعاتی به صورت انفرادی یا به عنوان عضوی از یک گروه، اطلاعات را برای انجام یک مقصود خاص، به صورت مؤثر مورد استفاده قرار می دهد.

استاندارد5. دانشجوی باسواد اطلاعاتی، بسیاری از موضوعات اقتصادی، حقوقی و اجتماعی مربوط به استفاده از اطلاعات را درک و با رعایت اصول اخلاقی و قانونی، به اطلاعات دسترسی می‌یابد و از آنها استفاده می‌کند.

دیدگاه‌های مختلف در خصوص کارآفرینی

مفهوم کارآفرینی، نخستین بار مورد توجه اقتصاد دانان قرار گرفت و از قرن شانزدهم تا کنون تقریباً تمامی مکتبهای اقتصادی، آن را مورد توجه قرار داده‌اند. کارآفرینی در طول دوره‌های مختلف مفاهیم متعددی یافته است و در هر دوره نظریه‌پردازان بر یکی از جنبه‌های آن تأکید کرده‌اند. این امر ناشی از گستردگی و پیچیدگی فرایند کارآفرینی و طیف وسیعی از ویژگیهایی است که توسط نظریه‌پردازان برای افراد کارآفرین در نظر گرفته می شود. جدول2، دیدگاه‌های مختلف راجع به کارآفرینی را در دوره های مختلف، نشان می‌دهد.

جدول2. دیدگاه‌های مختلف راجع به کارآفرینی در دوره‌های مختلف

احمدپور داریانی، کارآفرینی: تعاریف، نظریات و الگوها،1383، ص 83

اکنون به برخی از تحقیقات انجام شده در خصوص کارآفرینی و نتایج حاصل از آنها، پرداخته می‌شود.

«قنادیان» (1387) تحقیقی با عنوان «بررسی میزان موفقیت دانشگاه‌های دولتی شهر اصفهان در تحقق رسالت کارآفرینی» روی 230 نفر از دانشجویان دانشگاه‌های دولتی اصفهان انجام داد. ابزار گردآوری داده‌ها در این پژوهش، پرسشنامه‌ای محقق ساخته بود که قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان دانشگاه‌ها را بررسی می‌کرد. روش تجزیه و تحلیل و نتیجه‌گیری نهایی چنین بود که نمره‌های کسب شده در زمینة قابلیتهای کارآفرینی توسط دانشجویان سال اولی با نمره‌های دانشجویان سال آخری مقایسه شود و چنانچه نمره‌های سال آخری‌ها تفاوت معناداری با نمرات سال اولی‌ها داشت، عملکرد دانشگاه در خصوص تحقق رسالت کارآفرینی، موفق محسوب می‌شد. نتایج  نشان داد بین نمره‌های کسب شده توسط دانشجویان سال اولی و سال آخری در خصوص مؤلفه‌های کارآفرینی (ریسک‌پذیری، استقلال‌طلبی، خلاقیت، انگیزه پیشرفت و کنترل درونی) تفاوت معناداری وجود ندارد. در نتیجه، دانشگاه‌های دولتی اصفهان در تحقق رسالت کارآفرینی موفق نبوده‌اند. در ضمن، نتایج این تحقیق نشان داد بین قابلیتهای کارآفرینی  دانشجویان بر اساس جنسیت و میانگین نمره‌ها و رشتة آنان، تفاوت وجود ندارد.

«بدری» (1386) در پژوهشی، قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان دانشگاه اصفهان را بررسی نمود. این پژوهش با استفاده از روش توصیفی پیمایشی صورت گرفت و ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه محقق ساختة قابلیتهای کارآفرینی بود. این پژوهش نشان داد قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان در استقلال طلبی، انگیزة پیشرفت و خلاقیت، از حد میانگین بالاتر بوده، اما نمره‌های مخاطره‌پذیری، پایین‌تر از حد میانگین بوده است. همچنین، نتایج این تحقیق نشان داده بود بین قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان از لحاظ جنسیت و میانگین نمره‌ها، تفاوت معناداری وجود ندارد.

«گورول و آستن»[5] (2006) در بررسی قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان دانشگاه ترکیه که به منظور تدوین برنامه‌های آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌ها صورت گرفت، از متغیرهایی مانند نوآوری، توفیق‌طلبی، مرکز کنترل، مخاطره‌پذیری، تحمل ابهام و اعتماد به نفس به عنوان قابلیتهای کارآفرینی استفاده کردند. در این بررسی، پرسشنامه‌هایی در میان 400 نفر از دانشجویان توزیع شد که حاوی سؤالهایی دربارة متغیرهای ذکر شده بود. نتایج نشان داد نمره‌های کسب شده توسط دانشجویان در مؤلفه‌های نوآوری، توفیق‌طلبی، مرکز کنترل درونی و مخاطره‌پذیری، بیش از حد میانگین  بوده است.

ارتباط سواد اطلاعاتی و کارآفرینی

   کارآفرینی به مفهوم بهره‌گیری از فرصتها، با تلاش و پشتکار بسیار و همراه با پذیرش مخاطره‌های مالی، روانی و اجتماعی است (هیسریچ و پیترز، 2002، ص53). نکته حایز اهمیت آن است که بهره‌گیری از فرصتها در درجه اول مستلزم شناخت فرصتها وهمچنین ویژگیها و مهارتهای مورد نیاز برای استفاده از این فرصتهاست و این شناخت و آگاهی، مستلزم کسب اطلاعات است. سواد اطلاعاتی به عنوان ابزار دستیابی به دانش و اطلاعات، در شناخت فرصتها و بهره‌گیری از آنها، به کارآفرینان کمک شایانی می‌کند و این نقطة اشتراک سواد اطلاعاتی و کارآفرینی است.

به طور کلی، ارتباط میان دو مؤلفة سواد اطلاعاتی و کارآفرینی را از دو بُعد می‌توان بررسی کرد: 1. نقش و تأثیر سواد اطلاعاتی در رشد و پرورش ویژگیهای شخصیتی که از ملزومات کارآفرینی به شمار می‌آیند، مانند خلاقیت، مخاطره‌پذیری، توفیق‌طلبی و استقلال‌طلبی. 2. نقش سواد اطلاعاتی در فرایند انجام یک فعالیت اقتصادی مبتنی بر فناوریهای نوین در جامعة اطلاعاتی کنونی و کمک به تحقق مفهوم کارآفرینی  مبتنی بر دانش.

نقش سواد اطلاعاتی در تقویت مخاطره‌پذیری کارآفرینان

تمایل به پذیرش مخاطره، یکی از ویژگیهای برجستة کارآفرینان است. اصولاً شروع و ادامة یک پروژة کسب و کار، با مخاطره همراه است. اگر فرد کارآفرین قادر به پذیرش این مخاطره نباشد، نمی‌تواند به هدفهای خود دست یابد. اما مخاطره ناآگاهانه و بدون شناخت شرایط بازار و وضعیت اقتصادی جامعه، نه تنها نمی‌تواند کارآفرین را در رسیدن به هدفهای خود موفق گرداند، بلکه ممکن است به زیانهای اقتصادی  منجر گردد که برای فرد جبران‌ناپذیر باشد. پس هر ریسکی در کار اقتصادی، باید بر دانش و آگاهی مبتنی باشد. آگاهی از شرایط بازار و وضعیت اقتصادی، فرد کارآفرین را قادر به پیش‌بینی شرایط می‌سازد و در نتیجه می‌تواند تصمیمات صحیحی بر مبنای پیش‌بینی‌های آگاهانة خود اتخاذ نماید. راه رسیدن به این آگاهی و بینش، اطلاعات صحیح و جامع است (اسلاتر[6]، 2003).

در دنیای کنونی که جامعة اطلاعاتی جایگزین جامعة صنعتی شده، صنعت و اقتصاد نیز تحت تأثیر اطلاعات قرار گرفته است. بروز پدیده‌هایی مانند تجارت الکترونیکی و بازاریابی اینترنتی، از مصداقهای این تأثیر و تأثر است. در چنین شرایطی، شخصی می‌تواند در یک کسب و کار اقتصادی موفق باشد که قادر به انطباق با شرایط تغییر یافتة کنونی باشد. راه دسترسی به اطلاعات صحیح و جامع برای تصمیم‌گیری در مورد یک پروژة توأم با ریسک، آشنایی با روشهای جستجوی اطلاعات و منبع‌یابی اطلاعات مورد نظر و نیز توانایی تحلیل و بررسی مقایسه‌ای و تطبیقی اطلاعات برای اطمینان از صحت و سقم  اطلاعات است. موارد ذکر شده، همان مهارتهای مربوط به سواد اطلاعاتی است. فرد مجهز به این مهارتها، توانایی دسترسی آسان و سریع به اطلاعات با صرف حداقل زمان و هزینه را دارد.

در مباحث مدیریتی، مدیریت مخاطره[7] به عنوان یکی از مهارتهای ضروری مدیریتی مطرح است. مدیریت ریسک، فرایندی جامع است که به منظور تعیین، شناسایی، کنترل و به حداقل رساندن تأثیرها و عواقب رویدادهای احتمالی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. هدف مدیریت ریسک، کاهش ریسک اجرایی برخی فعالیتها و فرایندها به سطح قابل قبول است. فرایند ارزیابی ریسک[8]  اولین فاز از مجموعه فعالیتهای مدیریت ریسک است و به معنای تعیین و ارزیابی مؤلفه‌هایی است که ممکن است موفقیت یک پروژه یا دستیابی به یک هدف را به مخاطره بیندازند (سترگ دره شوری، 1384). این فرایند، مستلزم در اختیار داشتن اطلاعات و بینش جامع نسبت به شرایط و توانایی پیش‌بینی اوضاع و تصمیم‌گیری بر اساس همین بینش جامع است.

نقش سواد اطلاعاتی در تقویت خلاقیت

خلاقیت یکی از ویژگیهایی است که در اکثر کارآفرینان وجود دارد. در حقیقت، خلاقیت و نوآوری اجزای جدایی‌ناپذیر کارآفرینی می‌باشند. خلاقیت به معنای به کارگیری تواناییهای ذهنی برای ایجاد یک فکر یا مفهوم جدید است. از دیدگاه سازمانی، مفهوم خلاقیت را می‌توان ارائة فکر و طرح نوین برای بهبود و ارتقای کمیت یا کیفیت فعالیتهای سازمان از قبیل افزایش بهره‌وری تولیدات یا خدمات و کاهش هزینه‌ها از روش بهتر و جدید دانست. خلاقیت متجلی شده و به مرحلة عمل رسیده و یا اندیشة خلاّق تحقق یافته را نوآوری می‌گویند (مردیث و همکاران[9]، ترجمة بنی‌ئیان، 1371). حال سؤال این است که ایده های خلاقانه و طرحهای مبتکرانه از کجا نشأت می‌گیرد؟ به بیان ساده‌تر، برای پرورش و رشد این‌گونه ایده‌ها، چه مهارتهایی برای فرد کارآفرین مورد نیاز است و چه تمهیداتی در این زمینه باید اندیشیده شود؟ در پاسخ به این سؤالها باید گفت هیچ دانش جدید و هیچ طرح و ایدة جدیدی ایجاد نمی‌شود مگر بر پایة طرحها و دانسته‌های قبلی مربوط به آن دانش. پس گام اول در ایجاد ایدة خلاّق و به دنبال آن کارآفرینی، احاطة نظری به علوم و نظریه‌های مرتبط با حیطة کار و نقاط ضعف و قوت این نظریه‌ها و طرحهاست (فریمن[10] ، 2002). ابزار دسترسی به این چارچوب نظری، سواد اطلاعاتی است.

نقش سواد اطلاعاتی در توفیق‌طلبی و استقلال‌طلبی کارآفرینان

توفیق‌طلبی و استقلال‌طلبی، از دیگر ویژگیهای منحصر به فرد کارآفرینان است. استقلال‌طلبی را می‌توان کنترل داشتن بر سرنوشت خویش وکار را برای خود انجام دادن، تعریف کرد (مک کران و فلانگیان، 1996، ص 12). در تحقیقی که در سال 1991 بر روی صاحبان شرکتهای کوچک انجام شد، اهمیت نیاز به استقلال به عنوان یک عامل انگیزشی آشکار گردید. 33% کسانی که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفتند و از کار خود در شرکت دست کشیده بودند، اظهار داشتند دلیل اصلی ترک شغل این بوده که آنان می‌خواستند در کارشان استقلال عمل داشته باشند (لانگ نکر و همکاران[11]، 1997، ص 38). در واقع، نیاز به استقلال، عاملی است که سبب می شود تا کارآفرینان به هدفها و رؤیاهای خود دست یابند. احساس خشم آنها از نظام خشک دیوان سالاری همراه با تعهد خالصانه در ایجاد تغییر، به شخصیت استقلال‌طلب آنها که می‌خواهند همه چیز را به شیوة خود انجام دهند، اضافه می‌شود (جنینگز و همکاران[12]، 1994). اما این استقلال طلبی هنگامی معنا پیدا می‌کند که فرد کارآفرین تواناییها و قابلیتهای لازم برای ایجاد یک کسب و کار مستقل را داشته باشد.

 شناخت نسبت به ماهیت کار و مسائل و مشکلات موجود و راهکارهای مربوط به رفع این مشکلات، لازمة استقلال طلبی است. سواد اطلاعاتی به صورت تلویحی، نقش مهمی در استقلال‌طلبی معقولانة فرد کارآفرین دارد. به علاوه، استقلال‌طلبی هنگامی که با مخاطره‌پذیری همراه می‌شود، شرایط دشواری را برای کارآفرین ایجاد می‌کند، زیرا اقدام به مخاطره برای فرد کارآفرین، هنگامی که شرکایی وجود نداشته باشند که مسئولیت زیان احتمالی ناشی از ریسک با آنها تقسیم شود، بسیار دشوار خواهد بود. با توجه به این‌که عقلانیت جزء جدایی‌ناپذیر یک فعالیت اقتصادی است، باید پذیرفت تمایل به استقلال و مخاطره به طور همزمان فقط در صورتی عقلانی و منطقی است که فرد نسبت به شرایط و مسائل کسب و کار، آگاهی و احاطة کامل داشته باشد.

ویژگی دیگر کارآفرینان، توفیق‌طلبی است. موفقیت در گرو توانایی انجام کار است و دانایی پیش‌نیاز توانایی است. هنگامی که کسی دانش و توانمندی انجام کاری را داشته باشد، به موفقیت دست خواهد یافت (ماچلوپ[13]، 2000). البته، در انجام هر کاری ممکن است مشکلات و مسائل غیر قابل پیش‌بینی وجود داشته باشد وخلاقیت لازمة مقابله با این مشکلات است. حل مشکلات و رسیدن به موفقیت در هرصورت نیازمند دانش و اطلاعات است و سواد اطلاعاتی راه رسیدن به این دانش می باشد.

نقش سواد اطلاعاتی درفرایند انجام یک فعالیت اقتصادی مبتنی بر فناوریهای نوین

جهانی شدن بازارها، شرایطی را ایجاد کرده است که دیگر با روشهای سنتی نمی‌توان به انجام فعالیتهای اقتصادی پرداخت. پس شروع هر کسب و کاری در شرایطی می‌تواند موفقیت‌آمیز باشد که بر دانش و فناوری نوین مبتنی باشد. فناوری دارای سه بُعد (دانش، ابزار و روش) است. تحول در هر یک از این ابعاد، به تحول در فناوری منجر می‌شود. دانش، به بُعد تئوریک مربوط به فناوری گفته می‌شود؛ بدین معنا که فرد بداند برای انجام هر کاری به صورت مجازی چه فرایندی طی می‌شود و به چه مهارتهایی نیاز دارد. ابزار، به بعد سخت‌افزاری فناوری مربوط است و بدین معناست که فرد وسایل و تجهیزات مورد نیاز برای استفاده از یک فناوری خاص را در اختیار داشته باشد و روش، دانستن چگونگی عملی انجام یک کار است (مور[14]، 2000). برای مثال، هنگام برآورد کردن قیمت یک کالا با استفاده از اینترنت، اطلاع از سایتهای مربوط به برآورد قیمت، به بعد دانش مربوط است. رایانه و سایر ابزاری که برای دسترسی به اینترنت مورد استفاده قرار می‌گیرند، بُعد ابزار است. و این مهارت که هنگام وارد شدن به فرایند جستجوی اطلاعات فرد دقیقاً بداند که اطلاعات مورد نیاز در کدام بخش سایت مربوط وجود دارد یا قادر به استفاده از روشهای دیگر برای یافتن محل دقیق اطلاعات باشد، به بعد روش مربوط می‌باشد. در این مثال، سواد اطلاعاتی دو بُعد دانش و روش را شامل می‌شود. در نتیجه، ارتباط سواد اطلاعاتی و کارآفرینی را می‌توان به این صورت نیز بیان کرد که کارآفرینی فعالیت اقتصادی توأم با خطرپذیری است که با توجه به جامعة اطلاعاتی امروز و جهانی شدن بازارها، نمی‌تواند مستقل از فناوری و مهارتهای مربوط به استفاده ازآن، موفقیتی را کسب کند. فناوری اطلاعات نیز دارای سه بُعد اصلی است که یک بعد آن (بعد ابزار) به وسایل و سخت‌افزار مربوط است و دو بُعد دیگر آن (دانش و روش) مهارتهای نرم‌افزاری هستند که مستلزم کسب دانش و مهارت می‌باشند. این دانش و مهارت، به چگونگی دسترسی به اطلاعات مربوط می‌باشد که در اصطلاح «سواد اطلاعاتی» نامیده می‌شود. (اکبری، 1380).

  ارتباط بین سواد اطلاعاتی و قابلیتهای کارآفرینی، درشکل 1 قابل مشاهده است.

شکل1. مدل مفهومی پژوهش

سؤالهای ویژة پژوهش

 1. بین توانایی تعیین وسعت و ماهیت اطلاعات و قابلیتهای  کارآفرینی دانشجویان رابطه وجود دارد؟

2. بین توانایی دسترسی مؤثر به اطلاعات و قابلیتهای  کارآفرینی دانشجویان رابطه وجود دارد؟

3. بین توانایی ارزیابی نقادانة اطلاعات و قابلیتهای  کارآفرینی دانشجویان، رابطه وجود دارد؟

4 . بین توانایی کاربرد هدفمند اطلاعات و قابلیتهای  کارآفرینی دانشجویان رابطه وجود دارد؟

5. بین توانایی درک موارد حقوقی و اقتصادی کاربرد اطلاعات و قابلیتهای  کارآفرینی دانشجویان رابطه وجود دارد؟

روش پژوهش

با در نظر گرفتن هدف پژوهش حاضر که بررسی رابطه بین سواد اطلاعاتی و قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان تحصیلات تکمیلی است، روش تحقیق توصیفی از نوع همبستگی انتخاب شده است.

جامعة آماری این پژوهش، کلیة دانشجویان سال دوم و بالاتر مقطع تحصیلی کارشناسی ارشد و دکترای دانشگاه  اصفهان در سال 88-1387، شامل 3192 نفر، است.

حجم نمونه ، 160 نفر در نظرگرفته شده است. کفایت حجم نمونه بر اساس توان آماری بالاتر از8/0  و سطح معناداری نزدیک به صفر در تجزیه و تحلیل سؤالها مورد تأیید قرار گرفته است.

روش نمونه‌گیری به دلیل این‌که جامعة آماری از دانشکده‌های مختلف بودند، تصادفی طبقه‌ای متناسب با حجم در نظر گرفته شده است و نسبت محاسبه شده برای هر طبقه ( دانشکده) متناسب با حجم آنان در جامعة آماری محاسبه شده است.

ابزار گردآوری داده‌های پژوهش، دو پرسشنامه محقق ساخته سواد اطلاعاتی و کارآفرینی را شامل است.

پرسشنامهسواد اطلاعاتی بر اساس مؤلفه‌ها و گویه‌های سواد اطلاعاتی (تعیین شده توسط انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی آمریکا) توسط محقق تدوین گردیده است و دارای 35 سؤال بسته پاسخ از نوع پنج درجه‌ای لیکرت می‌باشد. پرسشنامه کارآفرینی شامل 39 سؤال بسته پاسخ با مقیاس 5 درجه ای لیکرت (از کاملاً موافقم تا کاملا مخالفم) می‌باشد که از طریق آن مؤلفه‌های توفیق‌طلبی، استقلال‌طلبی، مخاطره‌پذیری، خلاقیت و مرکز کنترل درونی مورد سنجش قرار می‌گیرد.

ضریب آلفای کرونباخ، با استفاده از نرم‌افزار آماری[15]  SPSSبرای پرسشنامة سواد اطلاعاتی 85/0 و برای پرسشنامة قابلیتهای کارآفرینی 95/0 تعیین گردید. همچنین، ضریب آلفای کرونباخ برای تعیین پایایی هریک از مؤلفه‌های دو متغیر سواد اطلاعاتی و کارآفرینی، به صورت جداگانه مورد استفاده قرار گرفت . ضریبهای به دست آمده در جدولهای 3 و4 قابل مشاهده است.

جدول3. پایایی مؤلفه‌های سواد اطلاعاتی

جدول4. پایایی مؤلفه‌های کارآفرینی

نتایج تحلیل عاملی پرسشنامه سواد اطلاعاتی، پنج مؤلفة توانایی تعیین وسعت و ماهیت اطلاعات، توانایی دسترسی مؤثر به اطلاعات، توانایی ارزیابی نقادانة اطلاعات، توانایی کاربرد هدفمند اطلاعات، توانایی درک موارد حقوقی و اقتصادی مربوط به استفاده از اطلاعات) را تأیید کرد. آزمون76/0 KMO=  و آزمون بارتلت (0001/0≥P) نشان داد حجم نمونه کافی است و عوامل مورد نظر در جامعه وجود دارد. نتایج بارهای عاملی بالاتر از 3/0 با چرخش متعامد، عوامل ذکر شده را تأیید کرد.

نتایج تحلیل عاملی پرسشنامه کارآفرینی نیز پنج عامل مورد نظر (خلاقیت، ریسک‌پذیری، استقلال‌طلبی، توفیق‌طلبی و کنترل درونی) را تأیید کرد. آزمون77/0 KMO=  و آزمون بارتلت (0001/0≥P) نشان داد حجم نمونه کافی است و عوامل مورد نظر در جامعه وجود دارد. نتایج بارهای عاملی بالاتر از 3/0 با چرخش متعامد، عوامل ذکر شده را تأیید کرد.

برای تجزیه و تحلیل داده، از آمار توصیفی و استنباطی استفاده شده است. در سطح توصیفی، با استفاده از مشخصه‌های آماری نظیر فراوانی، درصد، میانگین و انحراف معیار، اطلاعات تجزیه و تحلیل و در سطح استنباطی از ضریب همبستگی پیرسون، رگرسیون چند متغیره استفاده شده است.

یافته‌ها

با توجه به اطلاعات و داده‌های گسترده‌ای که از این پژوهش به دست آمده است، امکان درج همة آنها در این بخش میسر نیست. به همین دلیل، نتایج و یافته‌های پژوهش با رعایت اختصار ارائه شده است.

یییتتیتتیتتیتتیتبتبت

جدول4. ضریب همبستگی بین سواد اطلاعاتی و مؤلفه‌های آن  با کارآفرینی

بر اساس یافته‌های جدول4، ضریب همبستگی بین سواد اطلاعاتی با کارآفرینی نشان می‌دهد بین سواد اطلاعاتی و قابلیتهای کارآفرینی رابطه‌ای معنادار وجود دارد.

میزان همبستگی بین دو متغیر 685/0 r=  بوده که این امر نشان دهندة همبستگی خطی بین دو متغیر است. ضریب تعیین نیز نشان می‌دهد 46% واریانس سواد اطلاعاتی با کارآفرینی مشترک است.

همچنین، ضریب همبستگی بین 5 مؤلفه سواد اطلاعاتی با کارآفرینی محاسبه و مشاهده شد که همبستگی مثبتی بین هر 5 مؤلفة سواد اطلاعاتی با کارآفرینی وجود دارد.

از میان مؤلفه‌های سواد اطلاعاتی، کارآفرینی بیشترین رابطه را با توانایی ارزیابی نقادانة اطلاعات (578/0) داراست و پس از آن با دسترسی مؤثر به اطلاعات (547/0) تعیین وسعت و ماهیت اطلاعات (544/0) درک موارد حقوقی و اقتصادی مربوط به استفاده از اطلاعات (510/0) رابطه دارد. و کمترین رابطه، به توانایی کاربرد هدفمند اطلاعات(510/0) مربوط است.

جدول5. متغیرهای معنادار در رگرسیون چندگانه

بین مؤلفه‌های سواد اطلاعاتی با قابلیتهای کارآفرینی

بر اساس یافته های جدول 5، طبق نتایج رگرسیون چند متغیره، بهترین پیش‌بینی‌کننده‌های قابلیتهای کارآفرینی تواناییِ ارزیابی نقادانة اطلاعات، تعیین وسعت و ماهیت اطلاعات، درک موارد حقوقی و اقتصادی و دسترسی مؤثر به اطلاعات بوده است. از بین مؤلفه‌های سواد اطلاعاتی، مؤلفة «توانایی کاربرد هدفمند اطلاعات در معادلة رگرسیون» معنادار نیست؛ یعنی این مؤلفه توانایی پیش بینی قابلیتهای کارآفرینی را دارا نمی‌باشد.

بحث و نتیجه

در این پژوهش، تلاش بر این بود که رابطه بین دو متغیر سواد اطلاعاتی و قابلیتهای کارآفرینی در بین دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه اصفهان بررسی گردد. در این بخش، به تجزیه و تحلیل نتایج پژوهش با نظر به سؤالهای ویژة تحقیق، پرداخته می‌شود.

ضریب همبستگی بین سواد اطلاعاتی با قابلیتهای کارآفرینی، نشان داد بین سواد اطلاعاتی و  کارآفرینی رابطه‌ای معنادار وجود دارد؛ بدین معنا که با افزایش میزان سواد اطلاعاتی دانشجویان، می‌توان پیش‌بینی نمود که قابلیتهای کارآفرینی آنان نیز افزایش یابد.

1. بین توانایی تعیین وسعت و ماهیت اطلاعات و قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان، رابطه وجود دارد؟

تجزیه و تحلیل یافته‌های مربوط به سؤال اول تحقیق نشان داد بین تعیین وسعت و ماهیت اطلاعات با کارآفرینی، همبستگی وجود دارد.

توانایی تعیین وسعت و ماهیت اطلاعات مورد نیاز، نقش اساسی در تقویت قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان ایفا می‌کند. «قاسمی» (1386) این مهارت را گام اولیه و اساسی در دستیابی به اطلاعات به شمار می‌آورد. توانایی تعیین وسعت و ماهیت اطلاعات در قالب مهارتهایی مانند توانایی استفاده از منابع تحقیقاتی الکترونیکی، توانایی تلفیق اطلاعات موجود با افکار و تجربه‌های قبلی، تسلط به زبان انگلیسی به عنوان زبان بین‌المللی، تعریف می‌گردد (انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی[16]، 2003).

توانایی در استفادة پیشرفته از منابع تحقیقاتی الکترونیکی باعث می‌شود فرد کارآفرین بتواند به اطلاعات جدید دست یابد، زیرا مجله‌ها و اطلاعات به روز دنیا اغلب در زمینة اقتصاد و کسب و کار در  منابع تحقیقاتی الکترونیکی و سایتهای تخصصی موجود است. دارا بودن این مهارتها، فرد را در تطبیق با شرایط و تصمیم‌گیری در خصوص فعالیتهای اقتصادی خود، یاری می‌دهد. توانایی تلفیق اطلاعات با اطلاعات قبلی نیز به فرد این امکان را می‌دهد که با دانش نسبت به اوضاع اقتصادی و زمینة کاری خود، و دانش و تجربیاتی که قبلا در این زمینه کسب کرده است و تلفیق این دانسته‌ها با دانش مربوط به تغییرات و تحولات جدید دنیای اقتصاد، قادر به پیش‌بینی شرایط و اوضاع اقتصادی در آینده گردد و بتواند بر اساس برآورد صحیح از شرایط آتی، تصمیم بگیرد. استفاده از اینترنت و کسب اطلاعات از طریق سایتهای تخصصی، مستلزم تسلط به زبان انگلیسی است، زیرا اکثر متون تخصصی و علمی در زمینة اقتصاد و کسب و کار به زبان بین‌المللی موجود است.

2. بین توانایی دسترسی مؤثر به اطلاعات و قابلیتهای  کارآفرینی دانشجویان، رابطه‌ای وجود دارد؟

تجزیه و تحلیل یافته‌های مربوط به سؤال دوم تحقیق نشان داد بین دو متغیر توانایی دسترسی مؤثر به اطلاعات با کارآفرینی در سطح 05/0p رابطه‌ای معنادار وجود دارد.

در تبیین نتایج این فرضیه می‌توان گفت در جامعة کنونی، بهترین و جامع‌ترین اطلاعات در هر زمینه‌ای، می‌تواند در کوتاه‌ترین مدت در دسترس همگان قرار گیرد، اما دسترسی به این اطلاعات نیازمند مهارت است. دستیابی مؤثر به اطلاعات  مورد نیاز با صرف حداقل زمان و هزینه، یک مهارت ارزشمند و اساسی برای کارآفرینان می‌باشد. بدون داشتن سواد اطلاعاتی، این امر غیر ممکن است.

اصولاً توانایی دسترسی مؤثر  به اطلاعات، با مهارتهایی مانند استفاده از روشهای مختلف و متنوع برای کسب اطلاعات و نیز تشخیص کاستیهای احتمالی موجود در اطلاعات، همراه است. این مهارتها به فرد کارآفرین در جمع‌آوری و کاربرد مناسب اطلاعات، کمک می‌کند.

3. بین توانایی ارزیابی نقادانة اطلاعات و قابلیتهای  کارآفرینی دانشجویان، رابطه‌ای وجود دارد؟

تجزیه و تحلیل یافته‌های مربوط به سؤال سوم تحقیق نشان داد بین دو متغیر توانایی ارزیابی نقادانة اطلاعات با کارآفرینی در سطح 05/0p رابطه‌ای معنادار وجود دارد.

با افزایش توانایی ارزیابی نقادانة اطلاعات، قابلیتهای کارآفرینی افراد نیز افزایش می‌یابد. اطلاعات هنگامی می‌تواند مفید باشد و افراد را در کسب و کار خویش موفق گرداند که صحیح و معتبر باشد. اطلاعات غلط و نامعتبر، نه تنها کمکی به افراد نمی‌کند و درک روشنی در خصوص فرایند کسب و کار ارائه نمی‌دهد، بلکه آنان را در مسیر حرکت خود گمراه می‌سازد (سالاری و حسن‌آبادی، 1383). به طور کلی، توانایی ارزیابی نقادانة اطلاعات با مهارتهایی مانند توانایی بررسی و مقایسه اطلاعات اخذ شده از منابع مختلف برای تعیین اعتبار و صحت و سقم اطلاعات، تشخیص وجود تقلب و دستکاری در اطلاعات، توانایی تحلیل و بررسی دیدگاه‌های مختلف و متناقض است. مجموعة این مهارتها به فرد کارآفرین این امکان را می‌دهد که از صحت و قابلیت کاربرد صحیح اطلاعات اطمینان حاصل کند.

4 . بین توانایی کاربرد هدفمند اطلاعات و قابلیتهای کارآفرینی دانشجویان، رابطه وجود دارد؟

تجزیه و تحلیل یافته‌های مربوط به سؤال چهارم تحقیق نشان داد بین دو متغیر توانایی کاربرد هدفمند اطلاعات با  کارآفرینی، رابطه‌ای معنادار وجود دارد.

کاربرد هدفمند اطلاعات به معنای به کارگیری اطلاعات برای رسیدن به یک هدف از قبل تعیین شده و مشخص است. بی‌هدفی و سرگردانی در هنگام جستجوی اطلاعات، سبب می‌شود افراد بین دریای وسیعی از اطلاعات قرار گیرند که دقیقاً نمی‌توانند تعیین کنند کدام دسته از اطلاعات که همگی به یک موضوع خاص تعلق دارند، می‌تواند به تحقق هدف آنان کمک کند (نظری، 1384). کاربرد هدفمند اطلاعات با مهارتهایی مانند توانایی استفاده از مآخذ و مراجع مختلف در جستجوی اطلاعات خاص و نیز به کار بردن دانش و تجربیات قبلی برای خلق یک محصول جدید، ارزیابی می‌شود. توانایی استفاده از مراجع و مآخذ مختلف، این امکان را به فرد کارآفرین می‌دهد که دیدگاه جامعی نسبت به موضوعی که تمایل به کسب اطلاعات راجع به آن را دارد پیدا کند و دیدگاه‌های صاحب‌نظران مختلف را مقایسه و بررسی کند. در نتیجه، می‌تواند اطلاعات کسب شده را به شکل هدفمند به کار گیرد، زیرا به درک روشنی از مسئله رسیده است.

از دیگر مهارتهای مربوط به کاربرد هدفمند اطلاعات، استفاده از تجربیات قبلی برای خلق یک محصول جدید است؛ بدین معنا که فرد با استفاده از دانشی که دربارة‌ مطلب یا موضوعی به دست می‌آورد، بتواند یک محصول جدید خلق کند. این محصول جدید می‌تواند در قالب یک محصول اقتصادی و یا یک راه‌حل ابتکاری و جدید برای حل یک مشکل باشد.

5. بین توانایی درک موارد حقوقی و اقتصادی کاربرد اطلاعات و قابلیتهای  کارآفرینی دانشجویان رابطه وجود دارد؟

تجزیه و تحلیل یافته‌های مربوط به سؤال پنجم تحقیق نشان داد بین دو متغیر توانایی درک موارد حقوقی و اقتصادی کاربرد اطلاعات با کارآفرینی در سطح 05/0p رابطه‌ای معنادار وجود دارد.

درک موارد حقوقی و اقتصادی مربوط به کاربرد اطلاعات، از ملزومات اساسی استفاده از اطلاعات است. بدون درک این موارد، استفاده از اطلاعات جنبة غیر اخلاقی و غیر علمی می‌یابد (سالاری و حسن‌آبادی، 1383، ص109). اطلاع از قوانین و اصول حقوقی و اخلاقی مربوط به استفاده از اطلاعات، باعث می‌شود استفاده از اطلاعات در چارچوبهای قانونی و اخلاقی خود صورت گیرد. رعایت این قوانین سبب می‌شود قضاوت دربارة‌ صحت و سقم اطلاعات نیز آسان‌تر شود. آگاهی از این قوانین و حقوق، باعث استفاده بهتر و صحیح تر از اطلاعات و در نتیجه افزایش قابلیتهای کارآفرینی می‌گردد.

با توجه به نتایج حاصل از این تحقیق، پیشنهادهای ذیل ارائه می‌گردد:

1.ارائة درس سواد اطلاعاتی به عنوان یکی از پیش نیازهای اساسی تحقیق و پژوهش برای همه رشته‌ها یک ضرورت اساسی است. تصمیم‌گیریهای لازم باید توسط سیاستگذاران عالی اتخاذ گردد.

2. طبق یافته‌ها، از میان مؤلفه‌های سواد اطلاعاتی، کارآفرینی بیشترین رابطه را با توانایی ارزیابی نقادانه اطلاعات داراست. بنابراین، دانشگاه‌ها می‌توانند در آموزشهایی که برای سواد اطلاعاتی طرح‌ریزی می‌گردد، افزایش این مهارت را در اولویت قرار دهند. افزایش این مهارت، مستلزم افزایش توانایی در بررسی و مقایسة اطلاعات اخذ شده از منابع مختلف و همچنین تشخیص وجود تقلب و دستکاری در اطلاعات است.

3. یکی از مؤلفه‌های سواد اطلاعاتی، درک موارد حقوقی و اقتصادی در استفاده از اطلاعات است. در تحقیق حاضر، میانگین این مؤلفه در میان دانشجویان، از سایر مؤلفه‌ها کمتر بوده است. در نتیجه، باید علل نادیده گرفتن موارد حقوقی و اقتصادی در استفاده از اطلاعات و بروز رفتارهایی دور از اخلاق علمی در این خصوص، بررسی شود.