بررسی میزان انعکاس موضوعات کتابداری واطلاع‌رسانی در کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش‌دانشگاهی (شاخه نظری) در سال تحصیلی 90-1389

مقدمه

کتاب درسی یکی از مهم‌ترین مراجع و منابع یادگیری دانش­آموزان در هر نظام آموزشی است و در ایران نیز یکی از مهم‌ترین نقشها را در برنامه درسی نظام آموزش و پرورش ایفا می­نماید. به عبارت دیگر، در ایران بیشتر فعالیتهای آموزشی در چارچوب کتاب درسی صورت می­گیرد و بیشترین فعالیتها و تجربه‌های آموزشی دانش­آموز و معلم بر محور آن سازماندهی می­شود (عریضی و عابدی، 1382).

یکی از راه­های شناساندن جایگاه هر رشته برای جامعه و بویژه دانش‌آموزان، انعکاس مسائل مربوط به آن رشته در متون درسی مدارس و دانشگاه­هاست. بر اساس پژوهشهای صورت گرفته، رشته کتابداری و اطلاع­رسانی چنان که شایسته این رشته است، مورد شناسایی قرار نگرفته است. برای مثال، یافته‌های پژوهشی «بیگدلی و آبام» (1382) نشان داد در بین نمونه آماری فقط یک نفر(35/4%) قبل از ورود به این رشته آشنایی زیادی با رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی دارد و 30/91% یا اصلاً با  این رشته آشنایی ندارند یا میزان آشنایی آنها خیلی کم است. نتایج پژوهش «وزیری» (1382) نیز نشان داد از مجموع 240 دانشجوی دورة کارشناسی کتابداری دانشگاه‌های دولتی سطح شهر تهران، تنها 6 نفر با آشنایی کامل وارد این رشته شده‌اند. این آمار بیانگر ناشناخته ماندن رشته کتابداری و اطلاع­رسانی در سطح کشور و بخصوص در بین دانش­آموزان است.

نظر به اهمیت نقش محتوایی کتابهای درسی در انعکاس موضوعات و مسائل گوناگون و محور بودن کتاب­های درسی در نظام آموزشی ایران و از طرفی ناشناخته ماندن رشته کتابداری و اطلاع­رسانی در دوران تحصیل برای دانش­آموزان، پژوهش حاضر در صدد بررسی چگونگی این وضعیت است. به این منظور، در این پژوهش محتوای کتابهای درسی دورة متوسطه و پیش دانشگاهی شاخه نظری و میزان توجه این کتابها به «حوزه‌های موضوعی رشته کتابداری و اطلاع­رسانی» را به تفکیک پایه تحصیلی و درسها، بررسی و تحلیل محتوا شده است.

هدف پژوهش

هدف کلی از پژوهش حاضر، تعیین میزان چگونگی انعکاس حوزه‌های موضوعی رشته کتابداری و اطلاع­رسانی در متون درسی دوره متوسطه و پیش‌دانشگاهی شاخه نظری است.

هدفهای جزئی

ـ شناسایی مقوله‌های موضوعی رشته کتابداری و اطلاع­رسانی در کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش­دانشگاهی شاخه نظری و بررسی وضعیت آنها.

ـ شناسایی میزان تکرار مقوله‌های موضوعی رشته کتابداری و اطلاع­رسانی در کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش­دانشگاهی شاخه نظری.

پیشینه پژوهش

«منصوری و فریدونی» (1388) در پژوهشی با استفاده از روش تحلیل محتوا،  به تحقیق و بررسی نمادهای هویت ملی از بُعد سرزمینی و تاریخی در کتابهای دوره پنج ساله ابتدایی در سال تحصیلی 1387-1386 پرداختند. نتایج حاصل از بررسی نشان داد میزان توجه به مقوله­های هویت ملی مورد بحث درکتابهای درسی بررسی شده، حدود 7% کل محتوای کتابها بوده که بخش ناچیزی را تشکیل می­دهد. همچنین، بررسی داده­ها نشان داد میزان استفاده از تصاویر در بیان هویت ملی ایرانی نیز کم بوده است و نبود توجه جدی به نقش داستانها و اساطیر در تقویت روحیه ملی کودک نیز دیده می­شود.

«عریضی و عابدی» (1387) در پژوهشی با عنوان «تحلیل محتوای کتاب درسی دوره ابتدایی بر حسب سازه انگیزه پیشرفت» به تجزیه و تحلیل سازه انگیزه پیشرفت و مؤلفه­های آن با استفاده از روش تحقیق تحلیل محتوا پرداختند. یافته­های پژوهش نشان داد کتابهای ریاضی و علوم تجربی بیش از دیگر کتابهای درسی به سازه انگیزه پیشرفت توجه کرده‌اند. کتابهای فارسی و دینی و قرآن تاحدودی به آن پرداخته و کتابهای  تعلیمات اجتماعی در توجه به این سازه ضعیف بوده­اند. همچنین، در بین پایه تحصیلی دورة ابتدائی، کتابهای پایه چهارم و پنجم در حد زیاد و کتابهای پایه اول و دوم، کمتر به سازة انگیزه پیشرفت توجه نموده­اند.

«شکیباییان» (1387) در پژوهشی، شکل­گیری هویت ملی را در کتابهای درسی دوره ابتدایی با استفاده از روش تحلیل محتوا بررسی نمود. جامعة آماری، تمامی کتابهای درسی دورة ابتدایی سال تحصیلی 82-1381 بود. یافته­های پژوهش نشان داد در تمامی درسهای کتابهای دوره ابتدائی، کمترین ضریب اهمیت را مقوله هویت و بیشترین ضریب اهمیت را تصاویر مربوط به ارزشهای انقلابی کسب کرده است. همچنین، یافته دیگر پژوهش نشان داد در کل تصاویر کتابهای دوره ابتدائی، به اسطوره­های ملی و شخصیتهای شاهنامه­ توجهی نشده است.

«فاضل» (1385) در مقاله­ای با عنوان «جامعه‌پذیری و درونی سازی ارزشهای دفاع مقدس؛ نقدی بر ارزشهای دفاع مقدس در کتابهای درسی» با استفاده از روش تجزیه و تحلیل، محتوای کتابهای درسی را از نظر ارزشهای دفاع مقدس تحلیل نمود. نتایج حاصل از تجزیه و تحلیل نشان داد نتایج سزاوار ارزشهایی چون دفاع مقدس نبوده و اختصاص بخش ناچیزی از کتابهای درسی به این ارزشها را نشان می‌دهد. از کل 35337 صفحه مطلب ذکر شده در کتابهای درسی مقاطع مختلف آموزش و پرورش، فقط 268 صفحه به طور مستقیم به موضوع دفاع مقدس اختصاص یافته است؛ یعنی حدود 75/0 درصد از کل صفحات. مطالب ذکر شده نیز شایستة بازنگری است تا مطالب جدید و با کیفیت بهتر جایگزین گردد.

«شیخاوندی» (1385) در پژوهشی  با عنوان «بازتاب هویتهای جنسیتی در کتابهای تعلیمات اجتماعی آموزش و پرورش ابتدائی و دورة راهنمایی تحصیلی» کتابهای درسی جغرافیا، تاریخ و تعلیمات اجتماعی را در دوره­های ابتدایی و راهنمایی بررسی کرد. یافته­های حاصل از بررسی نشان داد تنها در کتاب تعلیمات اجتماعی سال اول راهنمایی، تا حدودی به طور آگاهانه تعادلی در تکوین هویت جنسیتی دختر و پسر برقرار شده است. در کتابهای دوم و سوم راهنمایی، هویت جنسیتی دختران کم‌رنگ شده است.

«محسنیان» (1383) در پایان­نامه خود با عنوان «ب‍ررس‍ی‌ ن‍ق‍ش‌ ک‍ت‍ابه‍ای‌ درس‍ی‌ در دوره‌ه‍ای‌ اب‍ت‍دائ‍ی‌ و راه‍ن‍م‍ای‍ی‌ ت‍ح‍ص‍ی‍ل‍ی‌ در ت‍رغ‍ی‍ب‌ دان‍ش‌­آم‍وزان‌ ب‍ه‌ م‍طال‍ع‍ه» ن‍ق‍ش‌ ک‍ت‍اب‍ه‍ای‌ درس‍ی‌ را در ت‍ش‍وی‍ق‌ دان‍ش‌­آم‍وزان‌ ب‍ه‌ م‍طال‍ع‍ه‌ در دوره‌ه‍ای‌ اب‍ت‍دائ‍ی‌ و راه‍ن‍م‍ای‍ی‌ بررسی نمود. ب‍رای‌ ای‍ن‌ منظور، م‍ح‍ت‍وای‌ پ‍ی‍امه‍ای‌ ک‍ت‍ابهای‌ درس‍ی‌ در دوره‌­ه‍ای‌ م‍ذک‍ور در خ‍ص‍وص‌ راب‍طة‌ م‍طال‍ب‌ ب‍ا ت‍ش‍وی‍ق‌ دان‍ش‌آم‍وزان‌ ب‍ه‌ م‍طال‍ع‍ه‌ ب‍ه‌ روش‌ ت‍ح‍ل‍ی‍ل‌ م‍ح‍ت‍وا، بررسی گردید. ج‍ام‍عة‌ آم‍اری‌، ت‍م‍ام‍ی‌ ک‍ت‍ابه‍ای‌ درس‍ی‌ دورة‌ اب‍ت‍دائ‍ی‌ (۲۸ ک‍ت‍اب)‌ و دوره‌ راه‍ن‍م‍ای‍ی‌ ت‍ح‍ص‍ی‍ل‍ی ‌(‌۳۳ ک‍تاب‌) بود. یافته­های حاصل از پژوهش نشان داد در ب‍ی‍ن‌ ک‍ت‍ابهای‌ پ‍ن‍ج‌ س‍ال‌ دوره‌ اب‍ت‍دائ‍ی،‌ ب‍ی‍شتری‍ن‌ اش‍اره‌ها‌ ب‍ه‌ ک‍ت‍اب‌ و ک‍ت‍ابخ‍وان‍ی‌ ب‍ه‌ ک‍تاب‌ ف‍ارس‍ی‌ و ک‍م‍ت‍ری‍ن‌ آنها ب‍ه‌ ک‍ت‍اب‍ه‍ای‌ آم‍وزش‌ ق‍رآن‌ م‍رب‍وط م‍ی‌ش‍ود. در ب‍ی‍ن‌ ک‍تابه‍ای‌ درس‍ی‌ ۳ س‍ال‌ دوره‌ راه‍ن‍م‍ای‍ی‌ ت‍ح‍ص‍ی‍ل‍ی،‌ ب‍ی‍ش‍ت‍ری‍ن‌ اش‍اره‌ها ب‍ه‌ ک‍ت‍اب‌ و ک‍ت‍اب‍خ‍وان‍ی،‌ ب‍ه‌ ک‍ت‍اب‌ ف‍ارس‍ی‌ و ک‍م‍ت‍ری‍ن‌ آنه‍ا ب‍ه‌ ک‍ت‍ابهای‌ تعل‍ی‍م‍ات‌ اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ م‍رب‍وط م‍ی‌ش‍ود. در ک‍ت‍ابهای‌ ج‍غ‍راف‍ی‍ا، ه‍ن‍ر و ح‍رف‍ه‌ و ف‍ن‌ نیز اص‍ولاً ن‍ک‍ت‍ه‌ای‌ در ای‍ن‌ زم‍ی‍ن‍ه‌ م‍طرح‌ ن‍ش‍ده‌ اس‍ت‌.

«نصر اصفهانی، فاتحی­زاده و فتحی» (1383) در پژوهشی با عنوان «جایگاه مهارتهای اجتماعی مورد نیاز دانش­آموزان در کتاب­های درسی عمومی دوره عمومی» به بررسی مهارتهای اجتماعی در کتابهای درسی عمومی با استفاده از روش تحقیق تحلیل محتوا پرداختند. در این پژوهش، 33 عنوان کتاب از سال اول تا سوم دوره متوسطه تجزیه و تحلیل گردید. یافته­های پژوهش نشان داد محتوای کتابهای عمومی دوره متوسطه به مهارتهای اجتماعی فراوان و متنوعی پرداخته است و در بین مهارتهای اجتماعی، مهارتهای ارتباطی، مهارت درک ارزشهای اجتماعی، مهارت خودگردانی­، بیش از سایر موارد، در این کتابها به آنها پرداخته شده است.

«یعقوبی، میرزایی و کرمی دهکردی» (1382) در پژوهشی به بررسی میزان انعکاس موضوعات منابع طبیعی در کتابهای درسی سه مقطع ابتدائی، راهنمایی و دبیرستان پرداختند. این پژوهش، با استفاده از روش تحقیق استنادی و مطالعات کتابخانه­ای صورت گرفت. یافته­های حاصل از پژوهش نشان داد مسائل مربوط به منابع طبیعی و محیط زیست در متون آموزشی سه دوره، از نظر کیفیت مطالب ناکافی است. در دوره ابتدائی به طور کلی 45 صفحه به مطالب مزبور به منابع طبیعی اختصاص یافته که در مقایسه با کل حجم کتابهای درسی این مقطع، حدود 5/1% از کل است. در مقطع راهنمایی، مطالب مربوط به منابع طبیعی و محیط زیست خیلی کم است و تنها در کتابهای جغرافی، فارسی و حرفه و فن، اشاره­هایی بسیار جزئی، به منابع طبیعی به چشم می­خورد. در مقطع دبیرستان، در بین رشته­ها، رشته علوم تجربی بیشترین مطالب مربوط به منابع طبیعی را داراست.

«رئیس دانا» (1374) در پژوهشی، محتوای برنامه درسی ریاضی دورة راهنمایی را بررسی نمود. جمع بندی کلی از تعبیر وتفسیر داده­های حاصل از تحقیق نشان داد از نظر محتوای کلی و چارچوب اساسی منطبق با الگوی پیش بینی شده در برنامه آموزش ریاضی است و به تغییرات اساسی و کلی نیاز ندارد و کتاب راهنمای تدریس برای معلمان ریاضی به تجدید نظر و اصلاح نیاز دارد.

در تحقیقی که توسط «وهاب شهبازی» (1373) درباره محتوای کتاب درسی تعلیمات اجتماعی و فارسی دورة ابتدایی از نظر انطباق با هدفهای راهنمایی شغلی انجام گرفته،  نتایج زیر حاصل شده است:

1- بالاترین فراوانی مشاهده شده مربوط به شغل آموزگاری و کمترین فراوانی به شغل قضاوت، خبرنگاری، زرگری، باربری، شکار، بزازی و مسگری مربوط می­باشد.

2-  54% از مشاغل معرفی شده، سنتی بوده و 46% به مشاغل جدید مربوط است. همچنین70% مشاغل مورد تأکید مردانه بود و 30% را مشاغل زنانه تشکیل می‌داد.

جمع‌بندی: با نگاهی به پژوهشهای انجام شده در این حوزه می توان نتیجه گرفت که اکثر پژوهشگران تقاضای تجدید نظر واصلاح کتابهای درسی را دارند و معتقدند تقسیم مفاهیم درکتابهای درسی به شکل صحیح صورت  نپذیرفته است، به طوری که در یک کتاب زیاد و در کتاب دیگر هیچ گونه مطلبی وجود ندارد ومطالب ارائه شده کیفیت مطلوبی ندارند. همچنین، از نظر موضوعی نیز  پژوهشی به تحلیل حوزة کتابداری و اطلاع رسانی در متون درسی نپرد اخته است، لذا نیاز به انجام چنین پژوهشی جهت تعیین وضعیت موجود و ارائه راهکارهایی در این راستا، ضروری است.

سؤالهای پژوهش

1. در هر دوره و پایه تحصیلی محتوای کتاب­های درسی تا چه میزان به موضوعات کتابداری و اطلاع­رسانی اشاره کرده است و مقوله‌های موضوعی کتابداری و اطلاع­رسانی موجود در کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش دانشگاهی شاخه نظری، کدامند؟

2. میزان تکرار هر مقوله نسبت به مقوله‌های دیگر در کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش دانشگاهی شاخه نظری، به چه میزان است؟

روش پژوهش و اجرا

در این پژوهش، به منظور بررسی کتابهای درسی به لحاظ پرداختن به موضوعات کتابداری  و اطلاع­رسانی، از شیوة تحلیل محتوا استفاده شد. تحلیل محتوا از جمله فنونی است که عموماً برای تحلیل منابع مکتوب از قبیل کتابها، وبلاگها، نقاشیها و منابع حقوقی به کار می رود(Earl,2003:24). همچنین، به عنوان یک شیوة پژوهشی برای توصیف عینی، نظامدار و کمی محتوای رسانه ارتباطی تعریف شده است (بورگ و همکاران،1996).

روش اجرا در این پژوهش به این صورت بود که ابتدا محتوای تمامی کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش دانشگاهی شاخه نظری به دقت بررسی شد. صفحات یا درسهایی که به نوعی در آنها به موضوعات مربوط به کتابداری و اطلاع‌رسانی اشاره شده بود، مشخص گردید، سپس میزان حجم و میزان تکرار این مطالب نسبت به کل حجم کتابهای هر دوره از نظر کمّی تعیین گردید و گزارش نتایج پژوهش نیز در قالب گزارش فراوانی هر کتاب انجام گرفت.

ابزار اندازه‌گیری

در پژوهش حاضر، ابزار اندازه‌گیری، سیاهة وارسی تحلیل محتوای کتابهای درسی بود. به منظور تدوین این سیاهة وارسی ، ابتدا تعداد قابل توجهی از منابع نظری در حوزة کتابداری و اطلاع رسانی بررسی و زیر شاخه­های کتابداری و اطلاع­رسانی استخراج گردید و به عنوان سیاهه وارسی تحلیل محتوا به کار گرفته شد. برای تهیه این سیاهه وارسی، از نوعی طرح ترکیبی استفاده شد. این طرح  ترکیبی از طرح رده­بندی دیویی، طرح رده­بندی لیزا که برای گروه­بندی مقاله‌ها و سایر آثار علمی در بانک اطلاعاتی چکیده­های کتابداری و اطلاع­رسانی به کار می‌رود، برنامه مصوب جدید دوره کارشناسی کتابداری و اطلاع­رسانی (کمیته کتابداری وزارت علوم) و سرفصلهای دورة کارشناسی ارشد و دکتری است. از تلفیق این چهارمقوله، 14رده موضوعی در رشته کتابداری و اطلاع رسانی تعیین و تعریف گردید. این رده ها عبارتند از:

1.کلّیات ( شامل مبانی و مفاهیم اساسی رشتة فلسفه، تاریخچه، اصول تحقیق در کتابداری و اطلاع­رسانی و...) 2. مدیریت (شامل مسائل مالی، کارکنان، برنامه‌ریزی) 3. سازماندهی (شامل فهرست­نویسی، رده­بندی و کتابشناسی)               4. مجموعه­سازی (شامل انتخاب مواد، گردآوری مواد، انواع مواد کتابخانه، استاندارد­های مجموعه سازی، اشتراک منابع، همکاری و امانت بین­کتابخانه­ای)      5. حفاظت و نگهداری مواد و ساختمان و تجهیزات 6. ذخیره و بازیابی اطلاعات (شامل نمایه‌سازی، چکیده­نویسی، اصطلاحنامه، کاوش و جستجو، نیازسنجی اطلاعات و بانکهای اطلاعاتی) 7. حرفه کتابداری و اطلاع­رسانی (شامل آموزش، انجمنهای حرفه­ای، وضعیت شغلی) 8. مرجع (کارمرجع، منابع مرجع، مصاحبه مرجع، خدمات مرجع، مهارتهای اطلاع­یابی) 9. انواع کتابخانه و مراکز اطلاع‌رسانی (کتابخانه‌های دانشگاهی، کتابخانه­های عمومی، کتابخانه­های آموزشگاهی، کتابخانه­های ملی، کتابخانه­های دیجیتالی و الکترونیکی و مجازی و سایر انواع کتابخانه­ها مانند کتابخانه­های زندان، مساجد و...) 10. فناوری اطلاعات، نظامها و شبکه­های اطلاع­رسانی 11. مدیریت دانش 12. کتابسنجی و اطلاع­سنجی 13. نشر و حقّ مؤلف و اقتصاد اطلاعات 14. مطالعه، کتابخوانی، سوادآموزی، جامعه اطلاعاتی و سواد اطلاعاتی.

از این طرح ترکیبی (سیاهه وارسی) در مرحله گردآوری اطلاعات استفاده شد و صفحاتی از کتابهای دورة متوسطه و پیش دانشگاهی شاخه نظری که در آنها موضوعات کتابداری واطلاع رسانی بود، یاداشت و ثبت گردید.

جامعه پژوهش

جامعه آماری پژوهش شامل تمامی کتابهای درسی دورة متوسطه و پیش‌دانشگاهی شاخه نظری در سال تحصیلی 90-1389 است.

نمونه پژوهش

نمونه پژوهش شامل 43 کتاب است که در جدول شماره 1 آمده است. البته، با توجه به ماهیت پژوهش کتابهایی که تناسب بیشتری با هدف و موضوع پژوهش داشتند، به عنوان نمونه انتخاب شده‌اند. بنابراین، روش نمونه­گیری، هدفمند بوده است.

جدول 1. کتابهای دوره متوسطه مورد استفاده در نمونه پژوهش

یافته­های پژوهش

این بخش با هدف پاسخگویی به پرسشهای اساسی پژوهش، هر یک از سؤالهای تحقیق را به طور جداگانه تجزیه و تحلیل می‌کند.

سؤال اول: در هر دوره و پایه تحصیلی، محتوای کتابهای درسی تا چه میزان به موضوعات کتابداری و اطلاع­رسانی اشاره کرده است و مقوله‌های موضوعی کتابداری و اطلاع­رسانی موجود در کتابهای درسی دورة متوسطه و پیش دانشگاهی شاخة نظری، کدامند؟

در پاسخ به سؤال اول این پژوهش، بر اساس سیاهة وارسی ترکیبی، هر یک از مقوله‌های  ذکر شده در سیاهه وارسی را بررسی می‌کنیم.

همان طور که در جدول2 نشان داده شده است، در مقوله کلیات در 11 کتاب از کتابهای دوره  متوسطه و پیش دانشگاهی در 49 صفحه، پاراگراف و یا چند خط در رابطه با موضوعات کتابداری و اطلاع‌رسانی، در ردة کلیات مطلب آمده است. بیشترین مطلب مربوط به کتاب زبان فارسی سال دوم تمامی رشته­ها با 30 صفحه است. در سایر کتابها، دو یا سه خط تا دو صفحه مطلب در این رابطه آمده است. در بین این 49 صفحه، پاراگراف و یا چند خط، اطلاعات مربوط به تاریخچة تأسیس کتابخانه­ها، تاریخ خط و نگارش، بیش از سایر جنبه های رده تکرار شده است.

جدول 2. مقوله‌های ردة  کلیات در کتابهای درسی دورة متوسطه و پیش­دانشگاهی

در مقولة سازماندهی، در دو کتابی که در جدول 3 آمده، مطالبی در مورد انواع فهرست، و تقسیم بندی علوم آمده که 6 صفحه از تمامی صفحات این دو کتاب را به خود اختصاص داده است.

جدول 3. مقوله‌های رده  سازماندهی در کتابهای درسی دورة متوسطه و پیش­دانشگاهی

در مقولة مجموعه­سازی، در هفت کتابی که در جدول 4 آمده، در 22 صفحه از تمامی صفحات این هفت کتاب، اطلاعاتی دربارة مقوله مجموعه­سازی دارد. در بین این 22 صفحه، بیشتر اطلاعات ارائه شده به تعریف نشریه، مجله، نقشه و بویژه روزنامه­ها در یک یا دو بند مربوط است و هیچ اطلاعاتی دربارة دیگر مواد کتابخانه­ای، انتخاب مواد، همکاری و امانت بین کتابخانه ای و ...داده نشده است.

جدول 4. مقوله‌های رده مجموعه­سازی در کتابهای درسی دورة متوسطه و پیش­دانشگاهی

در مقولة مرجع، در  90 صفحه از مجموع کل صفحات 18 کتاب، اطلاعاتی که در جدول 5 آمده است، در مورد انواع منابع مرجع و معرفی آ­نها، زندگینامه­های بزرگان، سفرنامه­ها و کتابشناسی­ها ـ که همگی نوعی از منابع مرجع به شمار می‌روند ـ آمده است. همچنین، در پشت جلد بعضی ازکتابها نیز بعضی از فرهنگها و کتابهای مرجع معرفی شده است. به طور کلی، اطلاعات این مقوله در کتابهای دورة متوسطه و پیش دانشگاهی بیشتر به معرفی کتابهای مرجع بویژه زندگینامه‌ها مربوط است. همچنین، به تفصیل، تعریفهایی از  دایرة­المعارف، زندگینامه، فرهنگ، سایر منابع مرجع همراه با معرفی  نمونه­هایی از این منابع ارائه شده است. علاوه بر آن، به الزام مطالعه این کتابها در محل کتابخانه اشاره شده ولی هیچ دلیلی برای این امر بیان نشده است. همچنین، اطلاعات اندکی در مورد سایر جنبه­های مرجع مانند کار مرجع، مصاحبه مرجع، خدمات مرجع و مهارتهای اطلاع‌یابی داده شده است که به نظر می‌رسد نظر به اهمیت و نقش خدمات مرجع، به بازنگری اساسی نیاز است.

جدول 5. مقوله‌های رده مرجع در کتابهای درسی دورة متوسطه و پیش دانشگاهی

در مقولة انواع کتابخانه و مراکز اطلاع­رسانی، در چهار کتابی که در جدول 6  آمده، مطالبی در مورد معرفی کتابخانه­ها و مراکز آرشیوی آمده است. در مورد اول، گزارش بازدیدی از کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی در 6 صفحه آورده شده است و در دو مورد دوم در پشت جلد، دو کتابخانه آستان قدس رضوی و کتابخانه مجلس به اختصار معرفی شده است و در تاریخ‌شناسی، در 7 صفحه آرشیو، اسناد تاریخی و وظایف مراکز اسناد را به طور مختصر ذکر کرده است. در کتابهای دورة متوسطه و پیش­دانشگاهی، در هیچ رشته و دوره­ای اطلاعاتی در مورد کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران و کتابخانه­های بزرگ ایران و جهان داده نشده است، هیچ یک از کتابخانه­های دانشگاهی را معرفی نکرده و فقط در صفحه 127 کتاب جغرافیای سال دوم رشته علوم انسانی، در زیر توضیحات شهر دانشگاهی آمده است: «در این شهرها، مجتمعهای بزرگ دانشگاهی، کتابخانه­ها و آزمایشگاه­های مختلف، انتشارات، مجله‌های مسکونی دانشجویان و استادان وجود دارد".

جدول 6. مقوله‌های رده انواع کتابخانه و مراکز اطلاع‌رسانی

در کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش‌دانشگاهی

در مقوله فناوری اطلاعات، نظامها و شبکه­های اطلاع­رسانی در دو کتابی که در جدول 7 آمده، اطلاعاتی به صورت اندک و ضعیف آمده است. در این دو کتاب، دربارة بازاریابی شبکه­ای، اشاعه ابداعات و نوآوریها، وبلاگها و ... در یک یا دو بند اطلاعاتی داده شده است که تعداد 11 صفحه، پاراگراف یا خط از صفحات این دو کتاب را به خود اختصاص داده است.

جدول 7. مقوله‌های رده فناوری اطلاعات ، نظامها و شبکه­های اطلاع­رسانی

در کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش­دانشگاهی

در مقوله نشر و حقّ مؤلف و اقتصاد اطلاعات، 6 کتابی که در جدول 8 آمده حاوی 8 صفحه اطلاعات در این مقوله است. در این 8 صفحه، از تمامی صفحات این کتابها اطلاعاتی در مورد تاریخچه چاپ و نشر، نخستین چاپخانه، حقّ مؤلف، رعایت حقّ مؤلف و اقتصاد اطلاعات تنها در یک یا دو بند از صفحه آمده است.

جدول 8 . مقوله‌های ردة نشر و حق مولف و اقتصاد اطلاعات

در کتابهای درسی دورة متوسطه و پیش دانشگاهی

در مقولة مطالعه، کتابخوانی و سوادآموزی، جامعه اطلاعاتی و سواد اطلاعاتی، در سه کتابی که در جدول شماره  9 آمده است، در 5  صفحه اطلاعاتی در رابطه با این مقوله آمده  که این اطلاعات به صورت جدول و متن است. در کتاب اقتصاد سال دوم رشته علوم انسانی، در جدولی، رابطة بین نرخ بی‌سوادی بزرگسالان در کشورهای در حال توسعه ترسیم شده است. مقوله‌های مربوط به حوزه موضوعی سواد اطلاعاتی و جامعه اطلاعاتی در هیچ یک از کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش دانشگاهی بیان نشده است که انتظار می­رود با توجه به اهمیت آنها، در نگارش جدید کتابها و تدوین سرفصلهای درسی، به این مقوله­ها توجه بیشتری شود.

جدول 9. مقوله‌های رده مطالعه، کتابخوانی و سوادآموزی، جامعه اطلاعاتی و سواد اطلاعاتی

در کتابهای درسی دورة متوسطه و پیش دانشگاهی

گفتنی است، در رده­های مدیریت در کتابخانه­ها، حفاظت و نگهداری مواد و ساختمان و تجهیزات، ذخیره و بازیابی اطلاعات، حرفه کتابداری و اطلاع­رسانی، مدیریت دانش، کتابسنجی و اطلاع سنجی هیچ مطلبی آورده نشده است. از بین این مقوله­ها، دو مقولة مدیریت دانش، و کتابسنجی و اطلاع­سنجی جزء مقوله­های جدید در رشته کتابداری و اطلاع­رسانی جدید بوده و نبود اطلاعاتی از این دو مقوله عادی به نظر می­رسد، ولی در دیگر مقوله­ها مثل حرفة کتابداری و اطلاع­رسانی در کتاب «جامعه‌‌شناسی» سال سوم رشته علوم انسانی در صفحه 111 این کتاب، در جدول طبقه‌بندی مشاغل که مشاغل را به 7 گروه دسته‌بندی کرده، نامی از حرفه کتابداری و شغل کتابدار به میان نیامده است. همچنین، در کتاب «مطالعات اجتماعی» سال اول دورة متوسطه، موضوعی با عنوان «عوامل عمده در انتخاب شغل» مطرح است که باز هم نامی از حرفه کتابداری و شغل کتابدار به میان نیامده است. در مقوله ذخیره و بازیابی اطلاعات، با توجه به ورود محملهای جدید اطلاعاتی برای ثبت و ضبط اطلاعات، هیچ‌گونه مطلبی در کتابهای درسی در رابطه با این مقوله آورده نشده است.

سؤال دوم: میزان تکرار هر مقوله نسبت به مقوله‌های دیگر در کتابهای درسی دورة متوسطه و پیش دانشگاهی شاخة نظری، به چه میزان است؟

در پاسخ به سؤال دوم پژوهش مبنی بر میزان تکرار هر مقوله نسبت به مقوله‌های دیگر در کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش­دانشگاهی شاخه نظری، در دو مقوله مرجع (کارمرجع، منابع مرجع، مصاحبه مرجع، خدمات مرجع، مهارتهای اطلاع یابی) و کلّیات (شامل مبانی و مفاهیم اساسی، فلسفه، تاریخچه و اصول تحقیق کتابداری و اطلاع­رسانی و...) به ترتیب با 18 کتاب، و 11 کتاب، میزان تکرار این دو مقوله نسبت به 12 مقوله دیگر بیشتر است. در بین همین دو مقوله نیز در مقوله مرجع، منابع مرجع بسیار بیشتر از سایر جنبه­های این مقوله و در ردة کلیات، جنبة تاریخ و مسائل تاریخی رشته کتابداری و اطلاع­رسانی مثل تأسیس کتابخانه­ها، تاریخ خط و نگارش، انتشار اولین روزنامه­ها بیش از دیگر جنبه‌های این رده در کتابهای درسی دورة متوسطه و پیش­دانشگاهی شاخة نظری، تکرار شده است.

نتیجه­گیری و پیشنهادها

با مشاهده و بررسی کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش­دانشگاهی شاخه نظری، مشخص شد که تقسیم مفاهیم موضوعات کتابداری و اطلاع رسانی در کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش دانشگاهی به درستی صورت نگرفته است. کتابهای درسی تخصصی و عمومی رشته علوم انسانی نسبت به سایر رشته­ها به میزان بیشتری به موضوعات رشته کتابداری و اطلاع­رسانی اختصاص یافته است. از لحاظ تعداد دفعات پرداخته شده هر کتاب به موضوعات علوم کتابداری و اطلاع­رسانی، کتاب «دین و زندگی» دوره پیش­دانشگاهی مشترک تمامی رشته­ها، با 6 صفحه، رتبه اول را به خود اختصاص داده است. اما از لحاظ حجم اطلاعات پرداخته شده به موضوعات علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی کتاب «زبان فارسی» سال دوم مشترک تمامی رشته‌ها با 47 صفحه، رتبه اول را به خود اختصاص می­دهد. همچنین، مقوله مرجع و کلّیات در رشته کتابداری و اطلاع­رسانی هم از نظر تعداد دفعات و هم از نظر حجمی که کتابهای درسی به آن پرداخته اند، بیش از دیگر مقوله‌ها در کتابهای درسی دوره دبیرستان و پیش­دانشگاهی شاخة نظری، منعکس گردیده است.

گفتنی است، در کتابهای تاریخ در قسمت تاریخ فرهنگی، هیچ نامی از کتابخانه­ها، تأسیس آنها و سایر مسائل تاریخی مربوط به آنها در دوره­های مربوط نیامده است. فقط دو کتابخانه ربع رشیدی و نوح بن منصور سامانی معرفی شده که آن هم در کتابهای تاریخ بیان نشده است. چنانچه به دوره‌های تاریخی نگاه کنیم، کتابخانه­های بسیار معروفی می­بینیم، پیشنهاد می‌شود این کتابخانه­ها معرفی و اطلاعات بیشتری درباره آنها ارائه شود.

از بین 14 مقوله موضوعی در رشته کتابداری واطلاع‌رسانی، فقط در 8 مقوله بر اساس چک لیست محتوای کتابهای درسی در کتابهای درسی دوره متوسطه و پیش‌دانشگاهی شاخه نظری، مطلب آورده شده است و در 6 مقولة موضوعی مدیریت در کتابخانه­ها، حفاظت و نگهداری مواد و ساختمان و تجهیزات، ذخیره و بازیابی اطلاعات، حرفه کتابداری و اطلاع­رسانی، مدیریت دانش، کتابسنجی و اطلاع‌سنجی، هیچ مطلبی آورده نشده است که به تجدید نظر و اصلاح در کتابهای درسی نیاز است.

در مقوله­های دیگر در رشته کتابداری و اطلاع­رسانی، پیشنهاد می­گردد اطلاعات کامل تر و پربارتری آورده شود. در مقولة انواع کتابخانه در بین کتابخانه‌های ملی، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، کتابخانه کنگره آمریکا، در بین کتابخانه­های دانشگاهی کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران، در بین کتابخانه­های عمومی، کتابخانه آستان قدس رضوی و در بین مراکز اطلاع­رسانی، مرکز منطقه­ای اطلاع­رسانی علوم و فناوری و مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، معرفی گردد.

همچنین، پیشنهاد می­گردد در مقوله حرفه کتابداری و اطلاع­رسانی در طرح رده­بندی مشاغل، در کتابهای درسی، جایگاه شغل کتابدار مشخص گردد. در قسمت عوامل عمده در انتخاب شغل، نامی هم از این رشته به میان آید تا دانش‌آموزان با دید بهتری این رشته را انتخاب کنند و نگرش جامعه بخصوص دانش­آموزان که آینده سازان این مملکت هستند در مورد رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی و شغل کتابدار، بهبود یابد.