بررسی میزان و چگونگی استفاده از اینترنت توسط دانشجویان دانشگاه کابل و عوامل مؤثر و بازدارنده

مقدمه

مزایای بی‌شمار اینترنت در زمینة پژوهش، آموزش و ارتباطات، دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزش عالی را ترغیب کرده است تا زمینه دسترسی به این شبکه عظیم را برای اعضا و دانشجویان خود فراهم سازند و به توسعة استفاده از آن بپردازند. دسترسی به منابع اطلاعاتی و یافته‌های علمی، اشتراک دانش، ارتباطهای علمی بین دانشمندان، آموزش از راه دور، دسترسی به کتابخانه‌های مجازی و مواردی دیگر از طریق اینترنت باعث شده است که این شبکه بیش از آنچه در ابتدا تصور می‌رفت، اهمیت یابد.

به علاوه، محدودیتهای مالی دانشگاه‌ها، محدودیت در مکان و زمان دسترسی به مجموعه‌های چاپی کتابخانه های فیزیکی و مشکلات دیگر، به اولویت استفاده از اینترنت به عنوان آسان‌ترین ابزار دسترسی به اطلاعات علمی و تخصصی منجر شده است، به طوری که امروزه دسترسی به منابع و فهرست کتابخانه‌های سنتی نیز از طریق این ابزار امکان‌پذیر است.

در افغانستان در خلال سالهای دهه‌های ۸۰  و 90، به علت بی‌ثباتیهای سیاسی موجود، زیر ساختهای مخابراتی از بین رفته بود و در زمان طالبان  (2001-1996) تعداد کمی از مؤسسه‌های بین‌المللی، خارجی و تجاری به شبکه اینترنت و تلفنهای ماهواره ای دسترسی داشتند. رژیم طالبان استفاده از اینترنت را به دلیل اینکه نمی‌توانستند نظارتی روی آن داشته باشند، ممنوع و حرام اعلام کرده بود (Taliban bars Internet in Afghanistan, 2001) .

با گذشت هشت سال از دوران افغانستان بی‌رسانه، اکنون پنج شبکه بزرگ تلفنی^[1] در این کشور وجود دارد که خدمات تلفنی و اینترنتی به مردم ارائه می‌دهد. طبق آمارهای وزارت مخابرات افغانستان (تا مارس 2008 ) 80% مردم افغانستان امکان دسترسی به امکانات مخابراتی را دارا می باشند. همچنین، دسترسی به اینترنت هم از طریق 18 فراهم کننده اینترنتی[2] برای مردم امکان پذیر است (وزارت مخابرات و تکنولوژی اطلاعاتی افغانستان، 2008). 

گسترش خدمات ارتباطی و اینترنتی جزء اولویتهای اساسی و عمده دولت افغانستان است. در «استراتژی انکشاف ملی افغانستان»^[3] یکی از هدفهای استراتژیک کلیدی برای توسعة ملی، چنین بیان شده است:

«گذر جامعه افغانی به یک جامعه مبتنی بر معلومات تا سال 1392» ( استراتژی انکشاف ملی افغانستان، 2008).

با توجه به اینکه در طول جنگهای داخلی در افغانستان  و سلطه حکومت طالبان (2001-1996)، اکثر منابع کتابخانه‌ای از بین رفته بود، جامعه جهانی پذیرفت اینترنت تنها ابزاری است که می‌تواند کمبودهای کتابخانه‌های دانشگاهی در این کشور را جبران کند. بدین ترتیب، در همان سالهای نخستین دولت انتقالی افغانستان، تلاشها برای دسترس‌پذیر کردن منابع اطلاعاتی از طریق اینترنت برای جامعه دانشگاهی این کشور صورت پذیرفت. دانشگاه کابل، اولین دانشگاهی بود که درسال 2002 با کمک یونسکو[4]، به شبکه اینترنت و منابع اطلاعاتی الکترونیکی از طریق آن دسترسی یافت (Kabul University goes online, 2002 ). 

بیان مسئله

آمارهای جهانی اینترنت نشان از رشد سریع استفاده از اینترنت در دنیا از جمله افغانستان بعد از طالبان دارد (Internet World States, 2008). آمارها نشان می‌دهد در افغانستان در سال 2006 از هر 90 نفر یک نفر کاربر اینترنت بوده و تا سال 2008، از هر 56 نفر یک نفر کاربر اینترنت بوده‌اند ( access in Afghanistan,  2009Internet). این درحالی است که در سال 2002 هیچ آماری درباره تعداد کاربران اینترنت افغانستان وجود نداشت. 

با توجه به توان اینترنت در رفع نیازهای اطلاعاتی و فعالیتهای پژوهشی دانشجویان و با نظر به تلاشهای دولت افغانستان در ایجاد زیرساختهای مخابراتی و اینترنتی جدید در کشور، این پژوهش بر آن است تا نشان دهد دانشجویان دانشگاه کابل به چه میزان از اینترنت استفاده می‌کنند. همچنین، آنها در استفاده از اینترنت چه هدفهایی را دنبال می‌کنند و عوامل مؤثر و بازدارنده در استفاده از اینترنت از نظر آنها چه می‌باشد. موضوع اصلی پژوهش حاضر، آگاهی نداشتن از میزان و نحوة استفاده از اینترنت توسط دانشجویان و نظر آنها دربارة موانع و مشکلات اینترنت و عوامل مؤثر براستفادة آن می‌باشد.

هدفها و ضرورتهای انجام تحقیق

هدف این تحقیق، تعیین میزان و چگونگی استفاده از اینترنت توسط دانشجویان دانشگاه کابل و بررسی مشکلات و موانع موجود در استفاده اینترنت در این دانشگاه است. نتایج این پژوهش می‌تواند داده‌های سودمندی برای کاهش مشکلات موجود در زمینه دسترسی به اینترنت در دانشگاه‌ها و نیز استفاده از اینترنت با هدفهای پژوهشی و افزایش تولید اطلاعات علمی توسط دانشجویان را فراهم آورد.

با تکمیل شدن شبکه حلقوی فیبر نوری[5] و تغییراتی که در زیرساختهای مخابراتی افغانستان در آینده رخ خواهد داد، انتظار می‌رود دسترسی به اینترنت در سطح وسیعی فراگیر شود، لذا این تحقیق می‌تواند امکان مقایسة میزان و چگونگی استفاده از اینترنت توسط دانشجویان را با دوران پس از این تغییرات تکنولوژیکی فراهم آورد.

فرضیه‌ها

1- کاربران بیشتر به منظور برقراری ارتباط از اینترنت استفاده می‌کنند تا هدفهای آموزشی و تحقیقاتی.

2- دانشجویان درانجام تحقیقات علمی در دانشگاه بیشتر به منابع چاپی متکی هستند تا به منابع الکترونیکی.

3- کاربران برای استفاده از اینترنت بیشتر به رایانه‌های دانشگاهی متکی هستند تا به رایانه‌های شخصی.

4- سطح رضایت دانشجویان از خدمات اینترنت دانشگاه پایین است. 

5- از نظر کاربران و غیر کاربران، مسئولان دانشگاه کابل به توسعه اینترنت در دانشگاه به میزان «کم» اهمیت می‌دهند.

6- آگاهی به دانشجویان درباره «مزایای استفاده از اینترنت» از جمله عوامل مؤثر بر میزان استفاده است.

جامعة پژوهش، روش‌شناسی و ابزار گردآوری اطلاعات

جامعه آماری این پژوهش را تمام دانشجویان روزانه و شبانه دانشگاه کابل که در مقطع کارشناسی و در 14دانشکده مشغول به تحصیل هستند، تشکیل می‌دهد. تعداد این دانشجویان در سال تحصیلی 1387یازده هزار و هفتصد و پانزده نفر (11715) می‌باشد. از این تعداد، بر اساس جدول کجرسی ـ مورگان 379 نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند و پرسشنامه به صورت تصادفی بین آنها توزیع گردید و در نهایت 325 پرسشنامه تکمیل و به محقق بازگشت داده شد.

برای گردآوری داده‌ها نیز از یک پرسشنامه محقق ساخته استفاده و داده‌ها با بهره‌گیری از نرم‌افزار SPSS تجزیه و تحلیل شده است.

تعریفهای عملیاتی

- میزان استفاده از اینترنت

منظور از میزان استفاده، بهره‌مندی از اینترنت بر حسب ساعت در یک هفته است که در پرسشنامه این تحقیق به «کمتر از یک ساعت در هفته»، «بین 2 تا 4 ساعت در هفته»، «بین 5 تا 7 ساعت در هفته»، «بین 8 تا 10ساعت در هفته» و «بیشتر از 10ساعت در هفته» تقسیم بندی شده است.

- عوامل مؤثر بر استفاده از اینترنت

منظور از عوامل مؤثر، سهولت‌ها و آن دسته از عواملی است که باعث می‌شود دانشجو از اینترنت استفاده کند. در این تحقیق، عوامل مؤثر بر استفاده شامل «کاهش قیمت اینترنت در کشور»، «تشویق و یا اجبار استادان»، «افزایش سرعت و ارائه خدمات اینترنتی بهتر»، «سهولت‌های دسترسی به اینترنت رایگان در دانشکده‌ها و خوابگاه‌های دانشجویی» و «آگاهی به دانشجویان درباره مزایای استفاده از اینترنت» می‌باشد.

- عوامل بازدارندة استفاده از اینترنت

منظور از عوامل بازدارنده، موانع و مشکلاتی است که دانشجو برای استفاده از اینترنت در دانشگاه و یا خارج از دانشگاه با آن مواجه می‌شود و از میزان استفادة وی از اینترنت می‌کاهد و یا باعث استفاده نکردن می‌گردد. این عوامل به دو دسته عوامل بازدارنده داخل دانشگاه و خارج از دانشگاه تقسیم شده است. از جمله مشکلات اینترنت در داخل دانشگاه کابل می‌توان به سرعت کم اینترنت، تعداد کم رایانه‌ها به نسبت دانشجویان، نبود اینترنت رایگان در خوابگاه‌های دانشجویی، نبود اینترنت در همه دانشکده‌ها، خرابی رایانه‌ها و اهمیت ندادن مسؤلان دانشگاه کابل به توسعه خدمات اینترنت در دانشگاه اشاره کرد. مشکلات اینترنت در خارج از دانشگاه نیز شامل نبود برق 24 ساعته در کابل (در زمان انجام این پژوهش)، قیمت زیاد استفاده از اینترنت، سرعت کم اینترنت و خرابی در خطوط مخابراتی و نداشتن رایانه در منزل است.

پیشینه پژوهش

تحقیقات زیادی در رابطه با میزان و چگونگی استفاده از اینترنت در بین جامعه دانشگاهی و تأثیر اینترنت بر فعالیتهای آموزشی و پژوهشی کاربران در داخل و خارج از کشور انجام گرفته است. در بیشتر این پژوهشها به هدفهای کاربران در استفاده از اینترنت به منظورهای پژوهشی، آموزشی و ارتباطی توجه شده و عوامل مؤثر بر استفاده و نیز مشکلات و عوامل بازدارنده نیز بررسی شده است. «برنارد»[6] (2000)، «زو»[7] و «هی»[8] (2002)، «ابراهیم»[9] و «دایینگ ابراهیم»[10] (2006)، «یوریگو»[11] و همکاران (2006)، «ادوبیجی»[12] (2006)، «ولاسیداو»[13] (2008)، «یوگاه»[14] و «اکافور»[15] (2008) و «پاندا»[16] (2003) نمونه‌های جدیدی است که به بررسی میزان و چگونگی استفاده از اینترنت و بررسی موانع و مشکلات استفاده از اینترنت پرداخته‌اند. در ایران نیز نجفی (1381)،  بابا رضایی (1381)، زکریایی (1381)، موحدی (1381)، یعقوبی و چیذری (1384)، برهمند (1384)، وکیلی مفرد (1384)، نعیمی (1385)، خداجوی (1385) و مختارپور (1386) نمونه‌هایی هستند که به تحقیقات مشابه درباره اینترنت در بین جامعه دانشگاهی پرداخته‌اند.

در این میان، تحقیقاتی که به طور خاص به موضوع اینترنت در افغانستان پرداخته باشد، می‌توان به «قشقایی»  و «لوییس»[17] (2002) اشاره نمود. این محققان مشکلات استفاده از اینترنت را در ابعاد فرهنگی در افغانستان و کشورهای خاورمیانه بررسی و به عوامل فرهنگی به عنوان موانع و مشکلات استفاده از اینترنت اشاره کرده‌اند. بنیاد آسیا[18] نیز در سال 2007 یک نظرسنجی عمومی در افغانستان انجام داده و نظرات مردم نسبت به مسائل مختلف را سنجیده است. یکی از موضوعاتی که مورد بررسی قرار گرفته، میزان استفاده مردم از انواع منابع اطلاعاتی مانند رسانه‌های گروهی، مجله‌ها، روزنامه‌ها، اینترنت و پیام کتبی است. در رابطه با میزان استفاده از اینترنت، نتایج نشان داد به طور روزانه هیچ کدام از افراد مورد بررسی، از اینترنت استفاده نمی‌کنند. همچنین، 93% افراد هرگز از اینترنت استفاده نکرده‌اند. این نظرسنجی در پایان می‌نویسد: استفاده از اینترنت برای به دست آوردن اخبار و اطلاعات در بین کسانی که تحصیلات عالی دارند، بیشتر رایج است.

یافته‌های حاصل از پژوهش

72% دانشجویان دانشگاه کابل از اینترنت استفاده می‌کنند. از این تعداد 27% از کاربران اینترنت، زن و 73% دیگر مرد هستند. 42%  از غیر کاربران نیز زن و 58% دیگر مرد هستند. پاسخگویان بین 18 تا 40 سال دارند و میانگین سنی آنها 22 سال است.

در زمینة دسترسی به اینترنت 30/53% دانشجویان، به اینترنت دسترسی دارند. سنجش مهارتهای اینترنتی دانشجویان نیز نشان داد آنها به میزان کم (با میانگین رتبه 91/2 از 5) با  مهارتهای اینترنت آشنایی دارند. 40/67% پاسخگویان اعلام کرده‌اند در دوره‌های آموزشی رایانه و اینترنت دانشگاه[19] شرکت نکرده‌اند. همچنین 61% پاسخگویان با مهارتهای اینترنت آشنا نیستند و یا آشنایی آنها در حد بسیار کم می‌باشد. نتایج نشان داد 80/65% کاربران مهارتهای اینترنت را از طریق دوستان و همکاران خود آموخته‌اند. 60/35 از طریق کتاب و تمرینهای شخصی، 24% از طریق آموزشگاه‌های خارج از دانشگاه، 15% از طریق اعضای خانواده و صرفاً 10/5% اعلام کرده‌اند که این مهارتها را از طریق دوره‌های آموزشی دانشگاه آموخته‌اند، در صورتی که 28% کاربران در دوره‌های آموزشی این دو مرکز شرکت کرده‌اند. به نظر می‌رسد از نظر کاربران، شرکت در دوره‌های آموزشی رایانه و اینترنت دانشگاه به معنای آموختن دانش و مهارتهای لازم برای استفاده از اینترنت نیست. از سویی، می‌توان دریافت که ممکن است دوره‌های آموزشی مربوط، مهارتهای عملی را به دانشجویان و کاربران در سطح مطلوبی ارائه نمی‌دهد و یا اینکه به شرکت‌کنندگان فرصت انجام کارهای عملی داده نمی‌شود.

میزان و چگونگی استفاده از اینترنت در میان دانشجویان دانشگاه کابل

به طور متوسط کاربران 40/2 ساعت در هفته از اینترنت استفاده می‌کنند. بین میزان استفاده و جنسیت دانشجویان، شرکت در دوره های آموزشی اینترنت دانشگاه، داشتن رایانه شخصی، نوع سکونت و میزان رضایت، تفاوت معناداری وجود ندارد؛ اما بین میزان استفاده و مهارتهای رایانه و اینترنت دانشجویان تفاوت معنادار مشاهده می‌شود. یعنی افراد دارای مهارتهای اینترنتی بیشتر، بیشتر از اینترنت استفاده می‌کنند. همچنین، دانشجویانی که تجربه بیشتری در زمینه استفاده از اینترنت دارند(مدت زمانی که کاربر تجربه دسترسی به اینترنت را دارد)، ساعتهای بیشتری در هفته از اینترنت استفاده می‌کنند.

آزمون مجذور کا نشان داد بین میزان استفاده دانشجویان دانشکده‌های مختلف از اینترنت تفاوت معناداری وجود دارد و دانشجویان دانشکده مهندسی تعداد ساعات بیشتری (42/3) را نسبت به سایر دانشکده‌ها از اینترنت استفاده می‌کنند. پس از آن، دانشکده علوم با میانگین 00/3 ساعت در رتبه دوم قرار دارد. از بین 14 دانشکده موجود، دانشجویان دانشکده‌های الهیات (70/1)، علوم اجتماعی (86/1) و دامپزشکی(83/1) کمترین ساعتها را در یک هفته صرف استفاده از اینترنت می‌کنند.

جدول1. آزمون مجذور کا بین میزان ساعتهای استفاده از اینترنت و متغیرهای پیش بین

از آنجا که در پژوهش حاضر دانشجویان خوابگاهی بیش از نیمی از جامعه کاربران اینترنت را تشکیل می‌دهند، بررسی اینکه بین نوع سکونت دانشجویان و میزان ساعات استفاده، میزان مهارتهای رایانه و اینترنت آنها، میزان رضایت از خدمات اینترنت، شرکت در دوره‌های آموزشی دانشگاه و داشتن رایانه شخصی تفاوت معنادار وجود دارد یا خیر، مهم به نظر می‌رسد. محاسبه آزمون مجذور کا بین این متغیرها و نوع سکونت نشان داد بین نوع سکونت دانشجویان و متغیرهای مذکور تفاوت معناداری وجود ندارد. اما بین نوع سکونت و میزان آشنایی با مهارتهای اینترنتی تفاوت معنادار وجود دارد؛ بدین معنا که دانشجویان خوابگاهی و غیرخوابگاهی به میزان متفاوتی با مهارتهای اینترنت آشنایی دارند و این تفاوت در جهت آشنایی بیشتر دانشجویان غیرخوابگاهی با مهارتهای اینترنت است.

در زمینة استفاده از خدمات اینترنت، یافته‌ها نشان داد 70/74% از جامعه کاربران از موتورهای کاوش و راهنماهای موضوعی وب، 70/67% از پست الکترونیکی، 60/53% از وب جهانگستر، 70/16% از گفتگوی زنده اینترنتی و 60/5% از گروه‌های بحث و 90/3% از FTP استفاده می‌کنند.    

جدول 2. از کدام‌ یک از خدمات اینترنت بیشتر استفاده می‌کنید؟ (n=234)

یافته‎های حاصل از آزمون فرضیه‌های پژوهش به شرح زیر تحلیل و نتیجه‎گیری شد:

فرضیه اول ـ کاربران بیشتر به منظور برقراری ارتباط از اینترنت استفاده می‌کنند تا به منظور هدفهای تحقیقاتی و آموزشی

مندرجات جدول 3 نشان می‌دهد 4/65% کاربران با هدف جستجوی اطلاعات علمی و تخصصی از طریق موتورهای کاوش، 59% با هدف جستجوی اطلاعاتی که در منابع دیگر در دسترس نیست، 58% با هدف انجام تکالیف درسی، 4/44% به منظور یادگرفتن چیزهای جدید برای ارتقای دانش تخصصی، 90/41% برای کسب اخبار و اطلاعات جدید، 23% به منظور جستجوی کار، 8/19% با هدف ارتباط با دوستان و خانواده و 1/11% با هدف تفریح و سرگرمی از اینترنت استفاده می‌کنند. این نتایج نشان داد کاربران بیشتر با هدف یافتن اطلاعات و بخصوص اطلاعات علمی و تخصصی، از اینترنت استفاده می‌کنند.

جدول3. هدفهای استفاده از اینترنت از نظر کاربران (n=234)

به منظور سنجش تفاوت میان نظرهای دانشجویان دربارة میزان ساعاتی که آنها صرف انجام امور پژوهشی، آموزشی و ارتباطی از طریق اینترنت می‌کنند، آزمون مجذور کا محاسبه شد. نتایج نشان داد بین نظرهای دانشجویان تفاوت معنادار وجود دارد؛ بدین معنا که دانشجویان میزان ساعتهای متفاوتی را صرف انجام این امور از طریق اینترنت می‌کنند. به طور متوسط کاربران 62/1 ساعت را صرف انجام امور پژوهشی از طریق اینترنت، 50/1 ساعت برای انجام امور آموزشی و            27/1 ساعت را برای انجام امور ارتباطی از طریق اینترنت صرف می‌کنند. بنابراین، کاربران بیشتر برای انجام امور پژوهشی، سپس برای انجام امور آموزشی و در نهایت جهت برقراری ارتباطات از اینترنت استفاده می‌کنند. به نظر می‌رسد این دانشجویان به دلیل مشکلاتی که کتابخانه‌های دانشگاه با آن مواجه می‌باشند، ترجیح می‌دهند از اینترنت بیشتر با هدف یافتن اطلاعات علمی و تخصصی استفاده کنند. کتابخانه‌های مرکزی و دانشکده‌های دانشگاه کابل، علاوه بر اینکه دسترسی به منابع اطلاعاتی الکترونیکی (پایگاه‌های اطلاعاتی پیوسته) را ازطریق وب سایت خود برای دانشجویان تا کنون فراهم نکرده است، با مشکلات متعددی در زمینة ذخیره و بازیابی اطلاعات منابع چاپی خود نیز مواجه است. در این شرایط، استفاده از منابع چاپی کتابخانه‌ها به منظور انجام امور تحقیقاتی و آموزشی با مشکلات بسیاری همراه است. لذا به نظر می‌رسد دانشجویان از اینترنت به عنوان آسان‌ترین و سریع‌ترین راه دسترسی به این‌گونه اطلاعات استفاده کنند.

جدول 4. میانگین ساعتهایی که صرف امور پژوهشی، آموزشی و ارتباطی از طریق اینترنت می‌شود.

فرضیه دوم- دانشجویان درانجام تحقیقات علمی در دانشگاه بیشتر به منابع چاپی متکی هستندتا به منابع الکترونیکی

نتیجه حاصل از آزمون مجذور کا نشان داد بین نوع منابع (چاپی و الکترونیکی) که کاربران در انجام تکالیف و تحقیقات کلاسی از آن استفاده می‌کنند، اختلاف معنادار وجود دارد و این اختلاف بیشتر در جهت استفاده از منابع چاپی است. نتایج نشان داد کاربران به میزان 30/71% از منابع چاپی موجود در کتابخانه‌ مرکزی، کتابخانه‌های دانشکده و کتابخانه‌های عمومی و به میزان 53% از منابع الکترونیکی موجود در اینترنت استفاده می‌کنند.

فرضیه سوم‌ـ کاربران برای استفاده از اینترنت بیشتر به رایانه‌های دانشگاهی متکی هستند تا به رایانه‌های شخصی

بیش از نیمی از دانشجویان (2/53%) دارای رایانه شخصی هستند و انتظار می‌رود بتوانند در منازل به اینترنت دسترسی داشته باشند. سنجش تفاوت بین داشتن رایانه شخصی و استفاده از اینترنت در مکانهای مختلف نشان داد بین این دو متغیر رابطة معنادار وجود ندارد؛ یعنی کاربرانی که رایانه شخصی دارند، لزوماً از مکان خاصی برای دسترسی به اینترنت استفاده نمی‌کنند و از آنجا که کاربران دارای رایانه شخصی، لزوماً از اینترنت به میزان بیشتری در منازل استفاده نمی‌کنند، می‌توان نتیجه گرفت کاربران برای استفاده از اینترنت بیشتر به رایانه‌های دانشگاهی متکی هستند تا به رایانه‌های شخصی. یافته‌ها نشان داد 10/54%  دانشجویان برای دسترسی به اینترنت به کتابخانه مرکزی مراجعه می‌کنند. 40% کاربران به مراکز اینترنت خوابگاه‌های دانشجویی، 40/35%  به مراکز رایانه دانشکده‌ها، 40/21% به کافی‌نتهای داخل شهر ، 9% در منازل و 40/4% در مکانهای دیگر (محل کار) به اینترنت دسترسی دارند. به نظر می رسد داشتن رایانه شخصی به تنهایی باعث دسترسی و استفاده از اینترنت نمی‌گردد. دسترسی و استفاده از اینترنت به مجموعه ای از ابزارها و امکانات نیاز دارد. برق، سیم کارت شرکت ارائه دهنده خدمات ارتباطی، دستگاه موبایلی که امکان استفاده از خدمات GPRS را داشته باشد و خرید اعتبار لازم جهت دسترسی به اینترنت و یا خطوط تلفن دیجیتال در منزل از جمله امکانات اولیه است که کاربران علاوه بر رایانه شخصی باید آنها را نیز تهیه کنند. در صورتی که استفاده از رایانه‌های دانشگاه به منظور استفاده از اینترنت علاوه بر اینکه به امکانات و ابزارهای خاصی نیاز ندارد، رایگان نیز می‌باشد؛ بین اتکای کاربران به رایانه‌های دانشگاه و شخصی تفاوت معنادار وجود ندارد. 

فرضیه چهارم ـ دانشجویان از خدمات اینترنت دانشگاه رضایت کمی دارند

سنجش میزان رضایت کاربران از وضعیت خدمات اینترنت در مؤسسات آموزش عالی به این دلیل مهم است که این میزان می‌تواند نشان دهندة کیفیت و کمیت خدماتی باشد که در این زمینه از سوی دانشگاه‌ها به دانشجویان و سایر کاربران ارائه می‌شود. اگر میزان رضایت بالا باشد، کیفیت خدمات ارائه شده در اثر توجه مسئولان در سطح مطلوبی قرار دارد و برعکس، میزان رضایت پایین، بیانگر وجود مشکلات و موانع در این زمینه است که به نوعی توجه بیشتر مسئولان مربوط را در جهت بهبود خدمات و رفع موانع موجود می‌طلبد. 

محاسبة آزمون مجذور کا بین نظرات دانشجویان در زمینة میزان رضایت آنها از خدمات اینترنت دانشگاه نشان داد بین نظرات دانشجویان در این زمینه تفاوت معنادار وجود دارد و این تفاوت بیشتر در جهت برتری گزینه کم، معنادار است؛ بدین معنا که میزان رضایت دانشجویان از خدمات اینترنت دانشگاه، کم است. مقایسه میزان رضایت دختران و پسران از خدمات اینترنت دانشگاه نیز نشان داد بین جنسیت کاربران و میزان رضایت آنها تفاوت معناداری مشاهده نشده است؛ یعنی دختران و پسران میزان رضایت یکسانی از خدمات اینترنت دانشگاه کابل دارند. بررسی میزان رضایت دانشجویان خوابگاهی و غیر خوابگاهی نیز نشان داد بین محل سکونت دانشجویان و میزان رضایت آنها تفاوت معناداری وجود ندارد.

مقایسة میزان رضایت از خدمات اینترنت دانشگاه به تفکیک دانشکده نیز نشان داد بین 14 دانشکده موجود، دانشکده مهندسی بیش از سایر دانشکده‌ها (17/3 از 5) از وضعیت خدمات اینترنت دانشگاه رضایت دارد. پس از آن، دانشکده‌های علوم (93/2) و داروسازی (86/2) رضایت بیشتری نسبت به سایر دانشکده‌ها دارند. همچنین، کاربران دانشکده های هنرهای زیبا (10/2) و علوم اجتماعی (14/2) کمترین میزان رضایت را از اینترنت دانشگاه داشته‌اند.

توجه مسئولان در برطرف‌کردن مشکلات اینترنت دانشجویان می‌تواند به افزایش کیفیت و کمیت خدمات اینترنتی دانشگاه منجر شود و رضایت بیشتر کاربران و دانشجویان را در پی داشته باشد.

فرضیه پنجم‌ـ از نظر کاربران و غیرکاربران، مسئولان دانشگاه کابل به توسعه اینترنت در دانشگاه به میزان «کم» اهمیت می‌دهند

آزمون مجذور کا نشان داد بین نظرهای دانشجویان در زمینه میزان توجه مسئولان دانشگاه کابل به توسعه خدمات اینترنت تفاوت معنادار وجود دارد و این تفاوت بیشتر در جهت گزینة «کم» می‌باشد؛ بدین معنا که مسئولان دانشگاه کابل به توسعه خدمات اینترنت در دانشگاه به میزان کم اهمیت می‌دهند. کاربرانی که در دانشکده امکان دسترسی به اینترنت را دارند، نسبت به کسانی که در دانشکده امکان دسترسی به اینترنت را ندارند، اعلام کردند مسئولان به توسعة اینترنت در دانشگاه به میزان بیشتری اهمیت می‌دهند. همچنین، این دانشجویان از خدمات اینترنت دانشگاه رضایت بیشتری دارند.

جدول 5. آزمون مجذور کا بین متغیرهای دسترسی به اینترنت در دانشکده و نظر دانشجویان درباره میزان توجه مسئولان به توسعه اینترنت و میزان رضایت

فرضیه ششم ـ آگاهی به دانشجویان درباره «مزایای استفاده از اینترنت» از جمله عوامل مؤثر بر میزان استفاده است

بین نظر کاربران نسبت به عوامل مؤثر بر استفاده از اینترنت اختلاف معنادار وجود دارد. طبق این آزمون p=0.000 و چون کوچکتر از 05/0 است، لذا وجود اختلاف تأیید می‌گردد.

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد بیش از نیمی (65%) از کاربران اعتقاد دارند «آگاهی به دانشجویان درباره مزایای استفاده از اینترنت» باعث می‌شود آنها بیشتر از اینترنت استفاده کنند. بنابراین، فرضیه تحقیق مبنی بر اینکه آگاهی‌رسانی به دانشجویان در زمینه مزایای اینترنت از عوامل مؤثر بر استفاده است، تأیید می‌گردد.

آگاهی دربارة مزایای اینترنت در امر پژوهش، آموزش و ارتباطات و تسهیلاتی که این شبکه در زمینه دسترسی به اطلاعات روزآمد به وجود می‌آورد، می‌تواند عاملی برای استفاده بیشتر از این فناوری باشد. «یعقوبی و چیذری» (1385) نیز نشان دادند هر چه دانشجویان نگرش مثبت‌تری نسبت به مزایای اینترنت داشته باشند، بیشتر از اینترنت استفاده می‌کنند. همچنین، آنها دریافتند چنانچه دانشجویان کارایی و فایده اینترنت در فعالیتهای آموزشی و پژوهشی را بتوانند عملاً آزمون کنند و چنانچه فواید کاربرد اینترنت در فعالیتهای آموزشی و پژوهشی بیشتر برای آنها ملموس باشد، به میزان بیشتری از اینترنت استفاده می‌کنند. «لوییس و قشقایی» (2002) به نقش عوامل فرهنگی بر میزان استفاده از اینترنت اشاره می‌کنند و با بیان این مطلب که اطلاعات کمی درباره سطح دانش و درک کشورهای خاورمیانه و بخصوص افغانستان درباره مزایا و معایب استفاده از اینترنت وجود دارد، نشان دادند با فرمول‌بندی منافع و مزایای استفاده از اینترنت به افغانستان و سایر کشورها، قبل از دسترسی دائمی به اینترنت، می‌توان از زیانهای آن جلوگیری نمود و مزایای استفاده از اینترنت را سریع‌تر به مردم معرفی کرد. آنها بیان می‌کنند با ایجاد یک مرکز آزمایشی اینترنت می‌توان عملاً مزایای استفاده از اینترنت را در این کشورها نشان داد.

موانع و مشکلات دسترسی و استفاده از اینترنت

در این پژوهش، عوامل بازدارنده و یا موانع و مشکلات دسترسی و استفاده از اینترنت از نظر دو گروه کاربران و غیر کاربران، به طور جداگانه بررسی شده است.

الف) موانع و مشکلات اینترنت از نظر غیر کاربران

موانع و مشکلات دسترسی به اینترنت و استفاده از آن ممکن است باعث شود دانشجویان تصمیم بگیرند  از اینترنت استفاده نکنند. پاسخگویان به این عوامل به عنوان دلایل استفاده نکردن از اینترنت اشاره کرده‌اند. نتایج نشان داد عمده‌ترین (50/50%) دلیل استفاده نکردن از شبکه اینترنت توسط غیرکاربران «عدم دسترسی» است. پس از آن آشنا نبودن با مهارتهای اینترنت با 30/47% و نبود برق[20] با 10/34%، نداشتن رایانه شخصی با 33%، هزینه زیاد دسترسی با 80/30%، خرابی خطوط مخابراتی و سرعت کم با 23% و نیاز نداشتن به استفاده با 70/7% از جمله عواملی است که غیر کاربران از آن به عنوان دلایل استفاده نکردن از اینترنت ذکر کرده‌اند. دسترسی نداشتن به اینترنت عاملی است که 50% از غیر کاربران از آن به عنوان عمده‌ترین دلیل استفاده نکردن ذکر کرده‌اند. یافته‌های قبل نیز نشان داد 70/47% پاسخگویان ذکر کرده‌اند که امکانات دسترسی به اینترنت در دانشکده برای آنها فراهم نیست و همه گروه‌های یک دانشکده به نسبت برابر از امکانات دسترسی به اینترنت برخوردار نیستند. 

ب) موانع و مشکلات اینترنت از نظر کاربران

کاربران اینترنت ممکن است در داخل دانشگاه کابل و یا خارج از دانشگاه به اینترنت دسترسی داشته باشند و در مواردی ماهیت مشکلات دسترسی و استفاده از اینترنت در داخل و خارج از دانشگاه با یکدیگر متفاوت است. بنابراین، به طور جداگانه به بررسی هر کدام از موانع و عوامل بازدارنده در داخل و خارج از دانشگاه کابل پرداخته شده است.

1. موانع و عوامل بازدارنده استفاده از اینترنت در داخل دانشگاه کابل

از نظر 20/66% کاربران «کمبود تعداد رایانه به نسبت دانشجویان»، از مهمترین موانع استفاده از اینترنت در دانشگاه کابل است. پس از آن «دسترسی نداشتن به اینترنت در همه دانشکده‌ها» با رقم 80/59% در رتبه دوم و «سرعت کم اتصال به اینترنت» با 70/42% در رتبه سوم قرار دارد. «دسترسی نداشتن رایگان به اینترنت در خوابگاه‌های دانشجویی» و «اهمیت ندادن مسئولان دانشگاه و دانشکده‌ها به توسعه خدمات اینترنت در دانشگاه کابل» هر کدام با میزان برابر 50/32% و خرابی رایانه‌ها با میزان 80/30% در مراتب بعدی قرار دارد. 10/8% کاربران نیز به برخورد نادرست و تبعیض‌آمیز مسئولان مراکز رایانه‌ها با دانشجویان، اعمال تبعیضهای نژادی از سوی مسئولان مراکز اینترنت با دانشجویان، آشنا نبودن مسئولان مراکز رایانه با مشکلات فنی و پاسخگو نبودن به این‌گونه مشکلات از سوی آنها، نبود نرم‌افزارهای مورد نیاز در مراکز مربوط و تعطیلی مراکز رایانه در ساعتهای اداری به بهانه‌های مختلف، به عنوان مشکلات استفاده از اینترنت در دانشگاه کابل اشاره کرده‌اند.

همان‌طور که مشاهده می‌شود، 66% کاربران اعلام کرده‌اند کمبود تعداد رایانه به نسبت دانشجویان، بزرگترین و عمده ترین مشکل آنها در زمینه استفاده از اینترنت در داخل دانشگاه است.

هر چه تعداد رایانه‌های قابل استفاده برای دانشجویان به نسبت آنها بیشتر باشد، سرانه رایانه برای دانشجویان بیشتر و میزان استفاده نیز به تبع آن افزایش می‌یابد. برای محاسبة سرانه رایانه هر دانشجو در دانشگاه، تعداد کل رایانه‌های قابل استفاده برای دانشجویان در دانشگاه بر تعداد کل دانشجویان تقسیم و سرانة رایانه هر دانشجو به دست می‌آید. با این فرمول، تعداد کل رایانه‌های قابل استفاده در دانشگاه کابل برای دانشجویان حدود 343 دستگاه رایانه است[21] و با توجه به اینکه تعداد کل دانشجویان 11715 نفر در سال تحصیلی 1387 می‌باشد، سرانه رایانه هر دانشجو 02/0 محاسبه می‌شود؛ یعنی تقریباً به ازای هر 34 دانشجو، یک رایانه وجود دارد. در صورتی که مطابق با استانداردهای تجهیزات رایانه‌ای در دانشگاه‌ها، باید به ازای هر ده دانشجو یک رایانه قابل استفاده متصل به اینترنت وجود داشته باشد. بنابراین، دانشگاه کابل باید 1171 رایانه قابل استفاده برای دانشجویان خود داشته باشد. به طور خلاصه می‌توان گفت، این دانشگاه به 828 رایانه دیگر برای دانشجویان نیاز دارد تا بتواند پاسخگوی نیاز کاربران خود باشد.

2. موانع و عوامل بازدارندة استفاده از اینترنت در خارج از دانشگاه کابل

کاربران برای دسترسی و استفاده از اینترنت در خارج از دانشگاه (منازل و کافی‌نتها) نیز با مشکلات و موانعی مواجه هستند. بر اساس یافته‌ها، 80/80% کاربران گزارش کرده‌اند هزینه و قیمت زیاد دسترسی به اینترنت، عمده‌ترین مانع و مشکلی است که بر سر راه دسترسی و استفاده از اینترنت در خارج از دانشگاه وجود دارد. پس از آن، نبود برق 24 ساعته به میزان 70/60% و سرعت کم اتصال و دسترسی به اینترنت با میزان 90/44% در رتبه‌های دوم و سوم قرار دارد. نداشتن رایانه شخصی به میزان 30/30% موانع دیگر دسترسی و استفاده از اینترنت در خارج از محیط دانشگاه است که کاربران با آن مواجه می باشند.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

این پژوهش نشان داد 72% دانشجویان دانشگاه کابل از اینترنت استفاده می‌کنند. 28% دیگر نیز به دلایلی مانند دسترسی نداشتن، نداشتن مهارتهای کافی در زمینة اینترنت، نبود برق دائمی در کابل و هزینه‌های زیاد اتصال، از اینترنت استفاده نمی‌کنند. همچنین نتایج نشان داد کاربران بیشتر با هدفهای پژوهشی و آموزشی از اینترنت استفاده می‌کنند تا با هدفهای ارتباطی. این کاربران برای استفاده از اینترنت بیشتر به کتابخانه مرکزی دانشگاه کابل مراجعه می‌کنند و با وجود اینکه بیش از 50% آنان رایانه شخصی دارند، فقط 9% در منازل از اینترنت استفاده می‌کنند. بنابراین، کاربران در استفاده از اینترنت بیشتر به رایانه‌های دانشگاهی متکی هستند تا به رایانه‌های شخصی. هزینه‌های زیاد اتصال به اینترنت، نبود برق دائمی در کابل و لزوم تهیه امکانات دیگر برای اتصال باعث شده است تا کاربران ترجیح دهند از امکانات اینترنت رایگان دانشگاه استفاده کنند. کاربران عمده‌ترین مشکلات اینترنت در دانشگاه کابل را کمبود تعداد رایانه به نسبت دانشجویان، نبود امکانات دسترسی به اینترنت در همه دانشکده‌ها، سرعت کم دسترسی و اهمیت ندادن مسئولان دانشگاه به توسعه خدمات اینترنتی در دانشگاه کابل می‌دانند. همچنین، از نظر آنها عمده‌ترین مشکلات اینترنت کشور، هزینه زیاد دسترسی، نبود برق دائمی و سرعت کم اتصال است.

میزان رضایت دانشجویان از خدمات اینترنت دانشگاه در سطح پایین ارزیابی شده است و دانشجویان اعلام کرده‌اند مسئولان دانشگاه کابل به توسعه خدمات اینترنت دانشگاه به میزان کم اهمیت می‌دهند. آنها اعتقاد دارند عواملی مانند کاهش قیمت دسترسی به اینترنت در کشور،  تشویق و یا اجبار دانشجویان به استفاده از اینترنت توسط استادان، افزایش سرعت اتصال و ارائه خدمات بهتر، سهولتهای دسترسی به اینترنت از طریق خوابگاه‌های دانشجویی و دانشکده‌ها و آگاهی به دانشجویان درباره مزایای استفاده از اینترنت، از جمله موارد و عواملی است که بر استفاده بیشتر تأثیر می‌گذارد.

بر اساس نتایج و یافته‌های پژوهش، برای بهبود وضعیت اینترنت دانشگاه کابل و تشویق کاربران به استفاده بیشتر، پیشنهادهایی ارائه شده است:

- پیشنهاد می‌شود در برنامه درسی دانشجویان در سال اول تحصیلی، درس اجباری آشنایی با رایانه و اینترنت گنجانده شود و مراکز آموزشی رایانه و اینترنت دانشگاه مانند مرکز انجل، مرکز آموزش رایانه و اینترنت دختران دانشگاه و ITCK در جهت تقویت این مهارتها و آموزش مهارتهای پیشرفته‌تر ایفای نقش نمایند.

- سطح سواد اطلاعاتی استادان به منظور آشنایی بیشتر آنها با منابع الکترونیکی تخصصی افزایش یابد و از آنها خواسته شود دانشجویان را به استفاده از اینترنت در انجام تحقیقات کلاسی و تکالیف درسی تشویق کنند.

- پورتال کتابخانه مرکزی دانشگاه بر اساس نیازهای اطلاعاتی دانشجویان و استادان، منابع الکترونیکی رایگان و معتبر را دسترس پذیر نماید.

- پیشنهاد می‌شود وزارت تحصیلات عالی، سیاستها و خط مشی‌های روشن و عملی را جهت دسترسی و استفاده دانشگاه‌ها از اینترنت و پایگاه‌های اطلاعاتی تخصصی طراحی و در جهت عملیاتی شدن آن تلاش نماید.

- سطح سواد اطلاعاتی کتابداران برای کمک به مراجعان در زمینة استفاده از اینترنت و منابع الکترونیکی افزایش یابد و در این امر از کتابداران متخصص و تحصیل کرده استفاده شود.

- پیشنهاد می‌شود مرکز فناوری اطلاعات دانشگاه کابل نظارت بیشتری را روی دسترسی تمام دانشکده‌ها به اینترنت، رفع مشکلات سخت‌افزاری و نرم‌افزاری، خرابی رایانه‌ها، سرعت دسترسی، آموزش مسئولان مراکز رایانه دانشکده‌ها و افزایش تعداد رایانه‌ها به نسبت دانشجویان اعمال نماید.

- پیشنهاد می‌شود یک مرکز عمومی رایانه و اینترنت با تعداد رایانه‌های بیشتر و بدون محدودیت زمانی در استفاده برای دانشجویان این دانشگاه تأسیس گردد تا مشکل کمبود رایانه جهت دسترسی به اینترنت برطرف شود.

- پیشنهاد می‌گردد امکان دسترسی به اینترنت در اتاقهای خوابگاه‌های دانشجویی فراهم و یا تعداد رایانه‌های مراکز اینترنت خوابگاه‌های دانشجویی افزایش یابد. همچنین پیشنهاد می‌گردد دسترسی و استفاده از اینترنت برای دانشجویان خوابگاهی به صورت رایگان فراهم شود.

- پیشنهاد می‌گردد امکان استفاده از اینترنت بی‌سیم در داخل کتابخانه مرکزی، دانشکده‌ها و محوطه آنها برای دانشجویانی که laptop به همراه دارند، فراهم شود.