نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار و عضو هیئت علمی دانشکده اقتصاد، مدیریت و حسابداری دانشگاه یزد
2 دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت صنعتی، مؤسسه آموزش عالی جهاد دانشگاهی یزد
3 دانشجوی کارشناسی ارشد مدیریت صنعتی، دانشگاه یزد
چکیده
کلیدواژه‌ها
- مقدمه
امروزه کشورهای در حال توسعه، به منظور تقویت زیربناهای اقتصادی و اجتماعی خود، رهایی از وابستگی، رفع نبود تعادلهای منطقه‌ای و در نهایت، رسیدن به توسعة پایدار، بسیج منابع و بخصوص تخصیص‌ها و تصمیم‌سازیهای مدیریتی، نیازمند شناسایی امکانات و منابع خویش هستند. با توجه به این امر که توزیع نامتعادل منابع و عوامل اقتصادی و اجتماعی، استعدادها و قابلیتهای متفاوتی را برای مناطق مختلف به همراه داشته و از آنجا که یکی از بنیانهای اطلاعاتی لازم برای برنامه‌ریزی صحیح ملی و منطقه‌ای، آگاهی از توانمندیهای مناطق مختلف است، تعیین موقعیت و جایگاه مناطق مختلف بویژه از نظر میزان توسعه‌یافتگی، اهمیت ویژه‌ای دارد. توسعه‌یافتگی استانهای کشور با توجه به توزیع فضای ناهمگن منابع و همچنین عوامل مختلف اقتصادی، اجتماعی و اقلیمی مناطق، ممکن است روند مناسبی نداشته باشد؛ از این رو، موفقیت در این امر مستلزم توجه به معیارهای توسعه بر اساس توانمندیهای موجود در هر استان در تدوین برنامه‌های توسعه ملی و منطقه‌ای و همچنین، معیارهای مدیریتی در سطح استانهاست و قابلیتهای هر استان باید شناسایی شود. توسعه، یک مفهوم چند بُعدی است که دارای جنبه‌های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ... است.
توسعة فرهنگی زیربنای توسعه در سایر جنبه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... است، به طوری که صاحب‌نظران اغلب توسعه را تحولی فرهنگی قلمداد می‌کنند و بی‌توجهی به مؤلفه‌های آن را باعث شکست در مسیر توسعه می‌دانند (Mexico City, 1982). از طرفی، توسعة کتابخانه‌ها و بویژه کتابخانه‌های عمومی، به عنوان یکی از مراکز اطلاع‌رسانی، یکی از پیش‌نیازهای اساسی برنامه‌ریزی و توسعة فرهنگی جوامع است. کتابخانه‌ها در فرایند توسعه پایدار[1] کشورها نقش اساسی و حیاتی ایفا می‌کنند. بدون وجود کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی قوی و معتبر، دستیابی به چنین توسعه‌ای امکان‌پذیر نخواهد بود. (میرغفوری و مکی، 1386). روشها و مدلهای گوناگونی از جمله تاکسونومی، تحلیل عاملی، آنالیز اسکالوگرام، مدل موریس و ... برای سنجش میزان توسعه‌یافتگی مناطق وجود دارد که هر کدام دارای محاسن و معایبی است. هدف نهایی از انتخاب هر یک از آنها، شناخت وضع موجود و تعیین تحلیل میزان فاصلة آن تا وضع مطلوب برای کمک به مدیریت شهری در توزیع بهینه امکانات و خدمات خواهد بود (Haghi, 1992). در این تحقیق، با انتخاب 12 شاخص کتابخانه‌ای و جمع‌آوری اطلاعات مربوط به آنها، ابتدا با استفاده از روش تاکسونومی عددی، وضعیت توسعه‌یافتگی استانهای کشور شناسایی و در مرحله بعد، با استفاده از روشهای آنتروپی شانون[2] و SAW[3] ، استانهای کشور از لحاظ میزان برخورداری از این شاخصها رتبه‌بندی گردید.
2- مبانی نظری
از توسعه در مکاتب مختلف و همچنین دوره‌های زمانی متفاوت، تعریفهای گوناگونی ارائه شده است (ملانوری شمسی و همکاران، 1382). توسعه[4] در لغت به معنای رشد تدریجی در جهت پیشرفته شدن و قدرتمندشدن است. توسعه یک مفهوم کیفی است که در برابر رشد قرار می‌گیرد و می‌توان آن را معادل افزایش کیفیت زندگی دانست (خاکپور و باوان پوری، 1388). توسعه در ابتدا به معنای نرخ رشد اقتصادی قلمداد می‌شد، اما بعدها به مفهوم کاهش یا از میان بردن فقر، بیکاری، نابرابریهای اجتماعی و تغییرات اساسی در ساختار اجتماعی گرایش پیدا کرد (زیاری، 1379). در تعریفهای اخیر از توسعه، بیشتر بر جنبه‌های انسانی زندگی بشر تأکید شده و محتوای اصلی توسعه را بهبود بخشیدن به شرایط زندگی افراد در جامعه می‌دانند. به طور کلی، توسعه در مفهوم عام خود از قوه به فعل درآوردن توانمندیهای افراد جامعه و امری پویا و درون‌زا تعریف شده است (هنری پاول، 1374). توسعه یک بحث اقتصادی و اجتماعی است که نخست توسط دانشمندان علم اقتصاد و پس از آن از سوی دانشمندان سایر علوم مورد توجه قرار گرفت. از جمله مشکلات همیشگی در بررسی ادبیات توسعه اقتصادی، شناسایی مفهوم توسعه است. توسعه، رشد اقتصادی نیست، زیرا جریانی چند بُعدی است که در خود سازمان‌دهی دوباره را به دنبال دارد (Hadder, 2000).
به هر جهت، تلقی امروز از توسعه، همه جانبه و فراتر از بُعد اقتصادی است و به بهبود تمام ابعاد زندگی یک جامعه معطوف می‌باشد. تا اواخر دهه 1950، مفهوم اقتصادی بر فرایند توسعه غلبه داشت و تأمین نیازهای اساسی را نتیجه ضمنی رشد اقتصادی می‌دانستند، اما اکنون توجه به مفهوم توسعه و فراتر از آن توسعة پایدار به جای توسعه صرفاً اقتصادی، نگاه را به سوی مفهوم توزیع خدمات و امکانات سوق داده است (خاکپور و باوان پوری، 1388). تمرکز توسعه پایدار بر موضوعاتی مانند افزایش کیفیت زندگی و یا به عبارتی در نظر گرفتن شاخصهای اجتماعی و فراهم آوردن رفاه و عدالت اجتماعی برای همه، هدف اصلی آن تلقی می‌شود (Bigdeli, 2006). توسعة پایدار، نوعی از توسعة شهری است که فقط به عدالت و تعادل محیطی محدود نمی‌شود، بلکه لازمة آن پایداری اجتماعی ـ اقتصادی و خدمات‌رسانی و عدالت اجتماعی است (Dalir & Maleki, 2002).
با توجه به اینکه هدف اصلی توسعه از میان برداشتن تمام نابرابریهای اجتماع است، مناسب‌ترین مفهوم برای توسعه، رشد همراه با عدالت اجتماعی است (Hadder, 2000). وقتی از نابرابریهای اجتماعی سخن گفته می‌شود، نه تنها باید به عدالت محیطی توجه داشت بلکه باید ارتباط آن را با جنبه‌های توسعة فرهنگی و اجتماعی مدنظر قرار داد (United Nations, 2006). توسعة فرهنگی، با توسعة اقتصادی همراه است. بنابراین، بدون توسعة اقتصادی، توسعة فرهنگی اتفاق نمی‌افتد و همچنین بدون توسعة فرهنگی، توسعة اقتصادی به حد کمال خود نمی‌رسد.
همان‌طور که قبلاً اشاره شد، از توسعة فرهنگی به عنوان زیربنای توسعه در سایر جنبه‌های سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و ... یاد شده است. توسعة سطح اطلاع‌رسانی در جامعه، به عنوان یکی از پیش نیازهای اساسی برنامه‌ریزی و توسعة فرهنگی مطرح است و کتابخانه‌ها به عنوان یکی از مراکز اطلاع‌رسانی، در فرایند رشد و توسعة فرهنگی کشور نقش حیاتی دارند، زیرا یکی از پایه‌های بنیادین تحقیق و توسعه، وجود کتابخانه‌های غنی و با کیفیت است. از آنجا که در برنامه‌ریزی جهت بهبود وضعیت اطلاع‌رسانی در جامعه و تسهیل زمینه‌های توسعة فرهنگی، پایش وضعیت موجود مناطق از لحاظ شاخصهای مختلف کتابخانه‌ای از ضروریات است، این پژوهش بر آن است تا وضعیت موجود استانهای کشور را از لحاظ سطح و درجه برخورداری از شاخصهای کتابخانه‌ای و به عبارت دیگر میزان دسترسی به این شاخصها را بررسی کند و بر اساس نتایج حاصل از تحلیل داده‌ها، پیشنهادهای لازم را برای بهبود وضعیت استانها در این زمینه ارائه دهد.
3- سابقة پژوهش
در زمینه بررسی وضعیت توسعه‌یافتگی مناطق، پژوهشهای مختلفی در داخل و خارج از کشور انجام شده است. در یکی از این پژوهشها با عنوان «توسعة انسانی و اختلاف منطقه‌ای هند» که در کشور هند صورت گرفت، میزان توسعه‌یافتگی ایالتهای این کشور بررسی گردید. در این پژوهش با استفاده از روش تحلیل عاملی، از شاخصهای مختلف اقتصادی و اجتماعی برای به دست آوردن یک شاخص ترکیبی استفاده و ایالات مورد مطالعه با توجه به آن رتبه‌بندی شده است. در این پژوهش، برای تعیین وزن شاخصها از روشهای تجزیه و تحلیل مؤلفه‌های اصلی، ضریب نابرابری و تلفیقی از آن استفاده شده است. پس از آن، با تحلیل رگرسیون بین سه شاخص به دست آمده و شاخص توسعة انسانی، به آزمون نتایج پرداخته و در پایان ایالات هند بر اساس شاخصهای به دست آمده، رتبه‌بندی شده است (Noorbakhsh, 2000).
در پژوهش دیگر که برای بررسی وضعیت توسعه‌یافتگی مناطق مختلف کشور بلژیک صورت گرفت، از تکنیکهای آماری چند متغیرة تحلیل عاملی و تحلیل خوشه‌ای و با استفاده از 33 شاخصهای اقتصادی، بهداشتی، آموزشی، فرهنگی و ... برای رتبه‌بندی مناطق استفاده شد. در این پژوهش، به منظور ارزیابی مناسب داده‌ها، از آزمونهای کیسر و بارتلت و برای تصمیم‌گیری در مورد تعداد عاملهای استخراج شده، از آزمونهای اسکری، معیار درصد واریانس و مقدار ویژه استفاده شده است (Joae et al, 2001). در بررسی دیگر با عنوان «مقایسة درجه توسعه‌یافتگی بخش خدمات و رفاه اجتماعی استانهای ایران طی سالهای 1373 و 1383» با در نظر گرفتن 54 شاخص خدمات و رفاه اجتماعی و با استفاده از دو روش تحلیل عاملی و تاکسونومی عددی، استانهای کشور به استانهای توسعه‌یافته، نسبتاً توسعه‌یافته، کمتر توسعه‌یافته و توسعه‌نیافته در دو مقطع زمانی 1373 و 1383 رتبه‌بندی شده‌اند (مولایی، 1386). در پژوهشی که با عنوان «بررسی و تحلیل نابرابری در سطوح توسعه یافتگی مناطق شهر مشهد» صورت گرفت، ضمن به تصویر کشیدن میزان و چگونگی توزیع فضایی شاخصهای بهداشتی و درمانی، مذهبی، اجتماعی و فرهنگی، ورزشی، اداری، علمی و پژوهشی، به تحلیل سطح برخورداری مناطق شهر مشهد و تشریح تأثیر توزیع عادلانه امکانات و پایداری شهری پرداخته و در حد امکان راهکارهایی نیز برای دستیابی به وضع مطلوب ارائه گردید. در این پژوهش، برای تفکیک مناطق، از مدل موریس استفاده شده است (خاکپور و باوان پوری، 1388). در پژوهشی که با عنوان «رتبه‌بندی استانهای کشور با رویکرد تحلیل پوششی داده‌ها» صورت گرفت، به کمک روش تحلیل پوششی داده‌ها و با در نظر گرفتن شاخصهای توسعة انسانی، توسعة انسانی در استانها را بررسی می‌کند و با استفاده از اطلاعات سال 1381، قابلیت هر یک از استانها و در واقع، کارایی استانها را در استفاده از منابع زیر بنایی جهت تولید شاخصهای توسعة انسانی، سنجیده شد (آذر و رضایی، 1385). در بررسی دیگری که با عنوان «تجزیه و تحلیل و بررسی وضعیت توسعه یافتگی شهرستانهای استان یزد از نظر مؤلفه اطلاع‌رسانی در سالهای 1384-1380» صورت گرفت، با در نظر گرفتن 11 شاخص اطلاع‌رسانی و با استفاده از تکنیک تاکسونومی، میزان توسعه یافتگی شهرستانهای استان یزد در این زمینه بررسی گردید (میرغفوری و صادقی، 1388).
4- روش تحقیق و جامعه آماری
در مقاله حاضر میزان توسعه‌یافتگی و رتبه‌بندی استانهای کشور از لحاظ دسترسی به شاخصهای بخش کتابخانه‌ای بررسی گردیده است. روش تحقیق به کار رفته در این مقاله «توصیفی-تحلیلی» است و جامعه آماری را تمامی استانهای کشور ـ شامل 30 استان ـ تشکیل می‌دهد. مراحل انجام این پژوهش در قالب نمودار زیر آمده است:
|
|||||
|
|||||
نمودار 1. مراحل انجام پژوهش
برای انتخاب شاخصهای به کار رفته در پژوهش، با توجه به محدودیتهای موجود در دسترسی به اطلاعات و نیز موجود نبودن برخی از اطلاعات مربوط به کتابخانه‌های عمومی استانهای کشور، از بعضی شاخصها که دارای نقص در اطلاعات مستند بودند، صرف نظر و تنها به 12 شاخص اکتفا گردید. شاخصهای مورد استفاده در این پژوهش، در جدول ذیل آمده است.
جدول 1. شاخصهای کتابخانه‌ای مورد استفاده
|
ردیف |
شاخص |
توضیحات |
|
1 |
X1 |
تعداد مراجعان به کتابخانه‌های عمومی در سال به ازای هر استان |
|
2 |
X2 |
مقدار زیربنای کتابخانه‌های عمومی به ازای هر صد نفر جمعیت در استان |
|
3 |
X3 |
متوسط تعداد رایانه در هر کتابخانه در استان |
|
4 |
X4 |
نسبت امانت به عضو کتابخانه‌های عمومی در استان |
|
5 |
X5 |
تعداد کتابداران شاغل در کتابخانه های عمومی در استان |
|
6 |
X6 |
تعداد امانت کتابخانه‌های عمومی به ازای هر صد نفر جمعیت باسواد در استان |
|
7 |
X7 |
متوسط تعداد امانت به ازای هر کتابخانه در استان |
|
8 |
X8 |
تعداد کتابخانه‌های عمومی در استان |
|
9 |
X9 |
تعداد جمعیت باسواد به ازای هر کتابخانه در استان |
|
10 |
X10 |
نسبت تعداد صندلی مطالعه کتابخانه‌های عمومی به ازای هر هزار نفر باسواد در استان |
|
11 |
X11 |
نسبت تعداد عضو کتابخانه‌های عمومی به ازای هر صد نفر جمعیت باسواد در استان |
|
12 |
X12 |
تعداد کتاب کتابخانه‌های عمومی به ازای هر صد نفر جمعیت کل در استان |
اطلاعات لازم در این زمینه از سایت نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور و بر اساس اطلاعات مستند مربوط به سال 1387، جمع‌آوری شده است. پس از جمع‌آوری اطلاعات مربوط به استانها، با توجه به وجود روشهای مختلف برای سطح‌بندی مناطق، از روش تاکسونومی عددی استفاده شد. سپس برای رتبه‌بندی استانهای کشور از لحاظ دسترسی به این شاخصها، قبل از رتبه‌بندی باید وزن و اهمیت شاخصهای مورد استفاده در این پژوهش، در توسعه‌یافتگی استانهای کشور مشخص شود. بنابراین، از روش آنتروپی شانون برای محاسبة وزنها استفاده گردید و در مرحلة بعد با استفاده از این وزنها و بهره‌گیری از تکنیک SAW، استانهای کشور از لحاظ دسترسی به این شاخصها رتبه‌بندی شدند.
5- روش تاکسونومی عددی[5]
یکی از روشهای طبقه‌بندی مناطق از نظر توسعه یافتگی، روش تاکسونومی است. این روش برای طبقه‌بندی مختلف در علوم به کار گرفته می‌شود. تاکسونومی عددی یک نوع خاص روش تاکسونومی است که ارزیابی عددی شباهتها و نزدیکیها بین واحدهای همگن و درجه‌بندی آن عنصرها به گروه‌های همگن می‌باشد. در این روش، معمولاً یکی از مناطق مورد مطالعه به عنوان منطقة ایده‌آل معیّن می‌شود. در مواردی که تعداد مناطق مورد مطالعه زیاد و ناهمگنی بالایی داشته باشند، تعیین یک منطقه به عنوان نقطه هدف و ایده‌آل و درجه‌بندی سایر مناطق بر مبنای آن و ارائه برنامه برای رسیدن سایر مناطق به سطح توسعه‌یافتگی ایده‌آل، چندان منطقی به نظر نمی‌رسد. برای رفع این مشکل می‌توان مناطق مورد بررسی را ابتدا به چندین گروه همگن‌تر تقسیم و سپس در درون هر گروه نسبت به انتخاب نقطه ایده‌آل اقدام کرد. روش تاکسونومی دارای چندین مرحله به شرح زیر است (مولایی، 1386):
1. تشکیل ماتریس داده‌ها: در این مرحله، پس از جمع‌آوری داده‌های مربوط به استانهای کشور، ماتریسی تشکیل می‌شود که سطرهای آن را استانهای کشور و ستونهای آن را شاخصهای مورد استفاده در این پژوهش تشکیل می‌دهد. جدول زیر این ماتریس را نشان می‌دهد که بیانگر استان i ام، شاخص j ام، و بیانگر وضعیت استان i ام از نظر شاخص j ام می‌باشد.
جدول2. ماتریس داده‌ها
|
شاخص گزینه |
x1 |
x2 |
… |
xn |
|
A1 |
r11 |
r12 |
… |
r1n |
|
A2 |
r21 |
r22 |
|
r2n |
|
: |
: |
: |
: |
: |
|
A3 |
rm1 |
rm2 |
… |
rmn |
2. بی مقیاس‌سازی ماتریس تصمیم‌گیری: پس از تهیة ماتریس داده‌های اولیه، با توجه به اینکه شاخصهای مختلف ممکن است مقیاسهای متفاوتی داشته باشند، لازم است شاخصهای مورد استفاده از مقیاس آزاد شوند و تجانس نداشتن آنها از بین برود. برای این کار، می‌توان از روش استاندارد کردن استفاده و ماتریس داده‌های (Z) را تشکیل داد. سپس، بزرگترین مقدار در هر یک از ستونهای ماتریس استاندارد به عنوان مقدار ایده‌آل انتخاب می‌شود.
3. محاسبة فاصله مرکب هر منطقه از منطقه ایده‌آل: از طریق فرمول زیر:
(1)
فاصله مرکب منطقه i ام از منطقه ایده‌آل
شاخص استاندارد شده j ام در منطقه i ام
مقدار ایده‌آل شاخص j ام (بیشترین مقدار هر ستون در ماتریس استاندارد)
4. محاسبه درجه توسعه با استفاده از رابطه زیر:
(2)
درجه توسعه منطقه i ام
فاصله مرکب منطقه i ام از منطقه ایده‌آل
میانگین به اضافه دو برابر انحراف معیار آن است که طبق رابطه زیر به دست می‌آید:
(3)
(4)
(5)
مقدار بین صفر و یک است و در موارد استثنایی ممکن است بزرگ‌تر از یک نیز بشود. هر چه این مقدار به صفر نزدیکتر باشد، بیانگر توسعه یافتگی نسبی و هر چه به یک نزدیکتر باشد، بیانگر عقب‌ماندگی نسبی منطقة مربوط است.
6- روش آنتروپی شانون[6]
در مسائل تصمیم‌گیری چند معیاره و بخصوص مسائل تصمیم‌گیری چند شاخصه، داشتن و دانستن اوزان نسبی شاخصهای موجود، گام مؤثری در فرایند حل مسئله بوده و مورد نیاز است. از جمله روشهای تعیین وزنهای شاخصها، می‌توان به روشهای زیر اشاره نمود:
در این پژوهش، از روش آنتروپی شانون به عنوان یکی از معروف‌ترین روشهای محاسبه اوزان شاخصها، استفاده شده است. آنتروپی، یک مفهوم بسیار با اهمیت در علوم اجتماعی، فیزیک و تئوری اطلاعات است. وقتی داده‌های یک ماتریس تصمیم‌گیری به طور کامل مشخص شده باشد، می‌توان از روش آنتروپی برای ارزیابی وزنها استفاده کرد. ایدة این روش این است که هر چه پراکندگی در مقادیر یک شاخص بیشتر باشد، آن شاخص نسبت به دیگر شاخصها اهمیت بیشتری دارد (مؤمنی، 1385).
مراحل این روش به شرح زیر است (Soleimani & Zarepisheh, 2009):
1. تشکیل ماتریس داده‌ها:این مرحله همانند اولین مرحله روش تاکسونومی عددی است.
2. بی‌مقیاس‌سازی ماتریس تصمیم‌گیری با استفاده از نرم ساعتی: پس از تهیة ماتریس داده‌های اولیه، با توجه به اینکه شاخصهای مختلف ممکن است مقیاسهای متفاوتی داشته باشند، باید شاخصهای مورد استفاده از مقیاس آزاد شوند و تجانس نداشتن شاخصها از بین برود. بی‌مقیاس‌سازی، با توجه به رابطه زیر به دست می‌آید:
;
3. محاسبة آنتروپی شاخص j ام با استفاده از رابطه زیر:
;
به طوری که (m = تعداد استانهای کشور)
4. محاسبة نبود اطمینان یا درجه انحراف () از اطلاعات به دست آمده شاخص j ام:
;
5. محاسبه وزن شاخصها با استفاده از رابطه زیر:
;
با توجه به وزنهای به دست آمده از شاخصها در این مرحله، شاخصهایی که دارای وزن بیشتر هستند، نسبت به دیگر شاخصها اهمیت بیشتری دارند و تأثیر آنها در میزان توسعه‌یافتگی استانهای کشور، نسبت به دیگر شاخصها بیشتر است.
7- تکنیک SAW[10]
تکنیک مجموع سادة وزنی، یعنیSAW، یکی از ساده‌ترین روشهای تصمیم‌گیری چند شاخصه است. از این تکنیک در این پژوهش برای رتبه‌بندی استانهای کشور از لحاظ میزان دسترسی به شاخصهای بخش کتابخانه‌ای استفاده شده است. قبل از اجرای این تکنیک، باید وزنهای شاخصها مشخص شده باشد، به طوری که با محاسبة وزنهای شاخصها، می‌توان استانها را طی مراحل زیر رتبه‌بندی کرد (مؤمنی، 1385).
1. تشکیل ماتریس داده‌ها: این مرحله همانند اولین مرحلة روش تاکسونومی عددی است.
2. بی‌مقیاس‌سازی خطی مقادیر ماتریس داده‌ها: اگر تمامی شاخصها جنبة مثبت داشته باشند، هر مقدار را به ماکزیمم مقدار موجود در ستون jام، تقسیم می‌کنیم. یعنی:
چنانچه تمامی شاخصها، جنبه منفی داشته باشند، به صورت زیر عمل می‌کنیم:
البته، برخی از ماتریسها هم شاخص مثبت و هم شاخص منفی دارند. می‌توان شاخص منفی را با معکوس کردن آن به جنبة مثبت تبدیل کرد؛ زیرا نمی‌توان به طور همزمان، از دو فرمول پیش استفاده نمود. بنابراین، خواهیم داشت:
3. ضرب ماتریس بی‌مقیاس شده در اوزان شاخصهای به دست آمده از روش آنتروپی شانون:
حاصل این مرحله، یک ماتریس ستونی خواهد بود که رتبه‌بندی استانها با توجه به این ماتریس صورت خواهد گرفت؛ بدین صورت که هر سطری از این ماتریس وزن یک استان را نشان می‌دهد و هر استانی که وزن بالاتری نسبت به دیگر استانها داشته باشد، در بهره‌گیری از شاخصهای کتابخانه‌ای، رتبة بهتری خواهد داشت.
8- یافته‌های تحقیق
8-1. تعیین درجة توسعه‌یافتگی استانهای کشور با استفاده از روش تاکسونومی عددی
با اجرای روش تاکسونومی، درجة توسعه‌یافتگی استانهای کشور محاسبه شد. چنانچه عدد محاسبه شده از روش تاکسونومی برای یک استان، بین صفر و 725/0 باشد، استان از نظر میزان توسعه‌یافتگی در شاخصهای مربوط، برخوردار از امکانات (توسعه یافته)؛ اگر بین 725/0 تا 865/0 باشد دارای امکانات محدود (نسبتاً توسعه یافته) و اگر بین 865/0 تا 1 باشد، محروم از امکانات (توسعه نیافته) تلقی می شود. نتایج حاصل از اجرای این روش، در جدول ذیل آمده است:
جدول 3. نتایج حاصل از به کارگیری روش تاکسونومی عددی
|
ردیف |
استان |
Cio |
F |
وضعیت توسعه یافتگی |
|
1 |
یزد |
7.796 |
0.597 |
توسعه یافته |
|
2 |
آذربایجان شرقی |
8.590 |
0.658 |
|
|
3 |
خوزستان |
8.977 |
0.688 |
|
|
4 |
کرمان |
9.128 |
0.699 |
|
|
5 |
چهارمحال و بختیاری |
9.178 |
0.703 |
|
|
6 |
زنجان |
9.344 |
0.716 |
|
|
7 |
مازندران |
9.396 |
0.720 |
|
|
8 |
سمنان |
9.450 |
0.724 |
|
|
9 |
کهکیلویه و بویراحمد |
9.661 |
0.740 |
نسبتاً توسعه یافته |
|
10 |
خراسان رضوی |
9.716 |
0.745 |
|
|
11 |
تهران |
10.026 |
0.768 |
|
|
12 |
مرکزی |
10.426 |
0.799 |
|
|
13 |
فارس |
10.436 |
0.800 |
|
|
14 |
خراسان جنوبی |
10.468 |
0.802 |
|
|
15 |
اصفهان |
10.474 |
0.803 |
|
|
16 |
همدان |
10.504 |
0.805 |
|
|
17 |
اردبیل |
10.764 |
0.825 |
|
|
18 |
قزوین |
10.845 |
0.831 |
|
|
19 |
ایلام |
10.957 |
0.840 |
|
|
20 |
بوشهر |
10.976 |
0.841 |
|
|
21 |
گیلان |
11.053 |
0.847 |
|
|
22 |
کرمانشاه |
11.116 |
0.852 |
|
|
23 |
گلستان |
11.169 |
0.856 |
|
|
24 |
آذربایجان غربی |
11.560 |
0.886 |
توسعه نیافته |
|
25 |
لرستان |
11.816 |
0.905 |
|
|
26 |
کردستان |
12.045 |
0.923 |
|
|
27 |
هرمزگان |
12.118 |
0.929 |
|
|
28 |
خراسان شمالی |
12.147 |
0.931 |
|
|
29 |
قم |
12.544 |
0.961 |
|
|
30 |
سیستان و بلوچستان |
13.180 |
1 |
همان طور که ملاحظه می‌شود، در سال 1387 در بخش کتابخانه‌ای، استانهای یزد، آذربایجان شرقی، خوزستان، کرمان، چهار محال و بختیاری، زنجان، مازندران و سمنان توسعه‌یافته؛ استانهای کهکلویه و بویر احمد، خراسان رضوی، تهران، مرکزی، فارس، خراسان جنوبی، اصفهان، همدان، اردبیل، قزوین، ایلام، بوشهر، گیلان، کرمانشاه و گلستان نسبتاً توسعه یافته و استانهای آذربایجان غربی، لرستان، کردستان، هرمزگان، خراسان شمالی، قم و سیستان و بلوچستان توسعه‌نیافته تلقی می‌شوند.
8 – 2. محاسبه اوزان شاخصها
قبل از اجرای مراحل تکنیک SAW، وزن و اهمیت شاخصها با استفاده از روش آنتروپی شانون به دست آورده شد که نتایج آن در قالب جدول ذیل نمایش داده شده است.
جدول4. وزن شاخصهای به دست آمده از روش آنتروپی شانون
|
x12 |
x11 |
x10 |
x9 |
x8 |
x7 |
x6 |
x5 |
x4 |
x3 |
x2 |
x1 |
|
|
0.940 |
0.965 |
0.978 |
0.984 |
0.946 |
0.952 |
0.974 |
0.956 |
0.964 |
0.957 |
0.963 |
0.960 |
Ej |
|
0.060 |
0.035 |
0.022 |
0.016 |
0.054 |
0.048 |
0.026 |
0.044 |
0.036 |
0.043 |
0.037 |
0.040 |
1 - Ej |
|
0.129 |
0.076 |
0.047 |
0.035 |
0.117 |
0.104 |
0.057 |
0.095 |
0.077 |
0.093 |
0.081 |
0.087 |
Wj |
همان‌گونه که از جدول 4 مشخص است شاخصهای 1 ، 2 ، 3 ، 4 ، 5 ، 6 ، 7 ، 8 ، 9 ، 10 ، 11 و 12 به ترتیب با اهمیت 087/0 ،081/0 ، 093/0 ، 077/0 ، 095/0، 057/0 ، 104/0 ، 117/0 ، 035/0 ، 047/0 ، 076/0 و 129/0 در رتبه بندی استانهای کشور در نظر گرفته خواهند شد. بنابراین، شاخص 12 (تعداد کتاب کتابخانه‌های عمومی به ازای هر صد نفر جمعیت کل در استان) و شاخص 9 (تعداد جمعیت باسواد به ازای هر کتابخانه در استان) به ترتیب با بیشترین و کمترین تأثیر، در رتبه‌بندی استانها در نظر گرفته خواهند شد.
8 – 3. نتایج رتبه‌بندی استانهای کشور
با استفاده از وزنهای به دست آمده از روش آنتروپی شانون و انجام مراحل تکنیک SAW، رتبة استانهای کشور از نظر میزان برخورداری از شاخصهای بخش کتابخانه‌ای به دست آمد. همان‌طور که از جدول 5 پیداست، استان تهران بالاترین رتبه (رتبة اول) و استان سیستان و بلوچستان پایین‌ترین رتبه (رتبة سی‌ام) را دارند.
جدول5. نتایج رتبه‌بندی استانهای کشور
|
ردیف |
استان |
Aj |
رتبه استان |
|
1 |
آذربایجان شرقی |
0463/0 |
3 |
|
2 |
آذربایجان غربی |
284/0 |
19 |
|
3 |
اردبیل |
0309/0 |
17 |
|
4 |
اصفهان |
0372/0 |
12 |
|
5 |
ایلام |
0277/0 |
23 |
|
6 |
بوشهر |
0276/0 |
24 |
|
7 |
تهران |
0537/0 |
1 |
|
8 |
چهارمحال و بختیاری |
0396/0 |
9 |
|
9 |
خراسان جنوبی |
0332/0 |
14 |
|
10 |
خراسان رضوی |
0434/0 |
5 |
|
11 |
خراسان شمالی |
0221/0 |
27 |
|
12 |
خوزستان |
0447/0 |
4 |
|
13 |
زنجان |
0373/0 |
11 |
|
14 |
سمنان |
0393/0 |
10 |
|
15 |
سیستان و بلوچستان |
0186/0 |
30 |
|
16 |
فارس |
0368/0 |
13 |
|
17 |
قزوین |
0282/0 |
20 |
|
18 |
قم |
0200/0 |
29 |
|
19 |
کردستان |
0220/0 |
28 |
|
20 |
کرمان |
0422/0 |
6 |
|
21 |
کرمانشاه |
0281/0 |
21 |
|
22 |
کهکیلویه و بویراحمد |
0396/0 |
8 |
|
23 |
گلستان |
0280/0 |
22 |
|
24 |
گیلان |
0303/0 |
18 |
|
25 |
لرستان |
0245/0 |
25 |
|
26 |
مازندران |
0411/0 |
7 |
|
27 |
مرکزی |
0314/0 |
16 |
|
28 |
هرمزگان |
0224/0 |
26 |
|
29 |
همدان |
0323/0 |
15 |
|
30 |
یزد |
0506/0 |
2 |
9- نتیجه‌گیری و پیشنهادها
مطالعه و مقایسة مناطق، سیستمها و زیرسیستمهای مربوط، مانند بررسیهای تطبیقی استانهای کشور در ابعاد فرهنگی، می‌تواند برنامه‌ریزان و سیاستگذاران اقتصادی و اجتماعی را در تصمیم‌گیریها و اجرای برنامه‌های مناسب در جهت کاهش نابرابریهای منطقه‌ای، یاری رساند. در این تحقیق، ابتدا با استفاده از روش تاکسونومی عددی میزان توسعه یافتگی استانهای کشور در بخش کتابخانه‌ای با استفاده از 12 شاخص کتابخانه‌ای شناسایی گردید. در مرحله بعد، استانهای کشور از لحاظ دسترسی به این شاخصها رتبه‌بندی شدند. برای این کار، ابتدا وزن و اهمیت شاخصهای منتخب با استفاده از روش آنتروپی شانون به دست آمد و سپس با در نظر گرفتن این وزنها و انجام مراحل تکنیک SAW، رتبة استانها از نظر میزان برخورداری از این شاخصها مشخص شد. نتایج نشان داد در زمینة شاخصهای کتابخانه‌ای، 27% استانهای کشور توسعه‌یافته، 50% نسبتاً توسعه‌یافته و 23% توسعه‌نیافته تلقی می‌شوند. همچنین، نتایج رتبه‌بندی استانهای کشور از نظر میزان برخورداری از شاخصهای کتابخانه‌ای نشان داد استانهای تهران، یزد و آذربایجان شرقی بهترین وضعیت را دارند و استانهای کردستان، قم و سیستان و بلوچستان دارای بیشترین محرومیت هستند.
با توجه به اختلافهای چشمگیری که بین میزان توسعه‌یافتگی شاخصهای کتابخانه‌ای در بین استانهای کشور به چشم می‌خورد، سرمایه‌گذاری به منظور ایجاد و تجهیز کتابخانه‌های عمومی به عنوان یکی از اصلی‌ترین اقدامها جهت توسعه فرهنگی جامعه ضروری به نظر می‌رسد. بنابراین به برنامه‌ریزان و مسئولان مربوط پیشنهاد می‌شود در برنامه‌ریزی منطقه‌ای و تخصیص بودجه در این زمینه، برای رفع و یا کاهش نابرابری بین استانهای کشور، اولویتها را با توجه به درجه توسعه‌یافتگی استانها و میزان برخورداری آنها از این شاخصها انجام دهند. همچنین، پیشنهاد می‌شود در پژوهشهای آتی، با شاخصهای بیشتری در این زمینه، وضعیت توسعه‌یافتگی استانهای کشور سنجیده و اطلاعات بسیار مفیدی برای سیاستگذاریها در راستای رفع عدم تعادلها، دراختیار برنامه‌ریزان قرار داده شود. با استفاده از مدلهای تصمیم‌گیری کاربردی، نهادها یا سازمانهای مسئولی را که تأثیرگذار بوده و یا کم‌کاری داشته‌اند، می‌توان از مدل استخراج کرد. همچنین، پیشنهاد می‌شود به منظور حرکت به سوی توسعه و کم کردن اختلاف با کشورهای توسعه‌یافته در این زمینه، به طور پی در پی روند بهره‌وری استانها برای ایجاد شاخصهای کتابخانه‌ای در دوره‌های معیّن بررسی شود و اصلاحات لازم در این زمینه صورت گیرد.
ضمیمه: مثالها برای شاخصها
در این بخش با به کار بردن یک مثال با عددهای واقعی، به شرح روش عملی تکنیک تاکسونومی، آنتروپی شانون و روش SAW می‌پردازیم. فرض کنید مثال بحث شده دربارة وضعیت توسعه‌یافتگی و رتبه‌بندی، 5 منطقه از لحاظ دسترسی به شاخصهای بخش بهداشت و درمان باشد. این 5 ناحیه به وسیلة 4 شاخص (تعداد تخت بیمارستان به ازای هر ده هزار نفر، تعداد پزشکان به ازای هر ده هزار نفر، تعداد مرکز بهداشت به ازای هر ده هزار نفر، تعداد خانه‌های بهداشت به ازای هر ده هزار نفر) ارزیابی می‌شوند.
روش تاکسونومی عددی
مراحل انجام کار به روش زیر است:
1- تشکیل ماتریس داده‌ها:
|
4 |
3 |
2 |
1 |
شاخص منطقه |
|
82/0 |
59/0 |
3 |
45 |
1 |
|
3/1 |
67/0 |
43/1 |
0 |
2 |
|
5/3 |
1 |
5/1 |
10 |
3 |
|
0 |
1 |
2 |
90 |
4 |
|
77/0 |
2 |
2 |
0 |
5 |
2- بی‌مقیاس‌سازی ماتریس تصمیم‌گیری:
برای این کار، ابتدا میانگین و انحراف معیار هر شاخص را به دست می‌آوریم.
|
4 |
3 |
2 |
1 |
شاخص منطقه |
|
28/1 |
06/1 |
99/1 |
29 |
|
|
3/1 |
56/0 |
63/0 |
8/38 |
سپس ماتریس داده‌های (Z) را از طریق فرمول به دست می‌آوریم. پس از آن بزرگترین مقدار در هر یک از ستونهای ماتریس استاندارد به عنوان مقدار ایده‌آل انتخاب می‌گردد.
|
4 |
3 |
2 |
1 |
شاخص منطقه |
|
35/0- = 14Z |
84/0- = 13Z |
6/1 = 12Z |
41/0 = 11Z |
1 |
|
02/0 = 24Z |
74/0- = 23Z |
89/0- = 22Z |
0 = 21Z |
2 |
|
67/1 = 34Z |
11/0- = 33Z |
78/0- = 32Z |
49/0- = 31Z |
3 |
|
0 = 44Z |
11/0- = 43Z |
02/0 = 42Z |
57/1 = 41Z |
4 |
|
38/0- = 54Z |
77/1 = 53Z |
02/0 = 52Z |
0 = 51Z |
5 |
|
67/1 |
77/1 |
6/1 |
57/1 |
3- محاسبة فاصلة مرکب هر منطقه از منطقة ایده‌آل با استفاده از فرمول زیر:
(1)
فاصله مرکب منطقه i ام از منطقه ایده‌آل
شاخص استاندارد شده j ام از منطقه i ام
مقدار ایده‌آل شاخص j ام (بیشترین مقدار هر ستون در ماتریس استاندارد)
|
4 |
3 |
2 |
1 |
شاخص منطقه |
|
|
5/3 |
08/4 |
81/6 |
0 |
35/1 |
1 |
|
2/4 |
72/2 |
3/6 |
2/6 |
0 |
2 |
|
66/3 |
0 |
53/3 |
66/5 |
10 |
3 |
|
97/2 |
79/2 |
53/3 |
5/2 |
90 |
4 |
|
02/3 |
2/4 |
0 |
5/2 |
0 |
5 |
|
37/17 |
... |
... |
... |
... |
|
|
47/3 |
... |
... |
... |
... |
|
|
51/0 |
... |
... |
... |
... |
4- محاسبة درجه توسعه مناطق با استفاده از رابطه زیر:
(2)
|
درجه توسعه مناطق |
Cio |
شاخص منطقه |
|
78/0 |
5/3 |
1 |
|
94/0 |
2/4 |
2 |
|
82/0 |
66/3 |
3 |
|
66/0 |
97/2 |
4 |
|
67/0 |
02/3 |
5 |
درجه توسعه‌یافتگی که برای مناطق به دست آمده، بین صفر و یک قرار می‌گیرد. هر قدر این درجه به صفر نزدیک باشد، نشان دهندة توسعه‌یافتگی بیشتر آن منطقه و هر قدر به یک نزدیک باشد، نشان دهندة وضعیت بد آن منطقه است.
روش آنتروپی شانون
قبل از استفاده از تکنیکهای تصمیم‌گیری چند معیاره برای رتبه‌بندی گزینه‌ها (در این مقاله از تکنیک SAW استفاده شده است) لازم است وزن شاخصها با استفاده از روشهای موجود (در این مقاله از روش آنتروپی شانون استفاده شده است) محاسبه شود. فرض کنید مثال قبل را در مورد این روش به کار می‌بریم و به دنبال وزن شاخصها هستیم. مراحل به ترتیب زیر است:
1- تشکیل ماتریس داده‌ها: این مرحله همانند مرحله اول روش تاکسونومی است.
2- بی مقیاس‌سازی ماتریس تصمیم‌گیری با استفاده از نرم ساعتی.
برای این کار، ابتدا مجموع هر ستون را محاسبه و سپس هر درایه از هر ستون را بر مجموع آن ستون ماتریس تقسیم می‌کنیم. (با استفاده از رابطه زیر):
;
|
4 |
3 |
2 |
1 |
شاخص منطقه |
|
128/0 |
112/0 |
30/0 |
31/0 |
1 |
|
203/0 |
127/0 |
144/0 |
0 |
2 |
|
547/0 |
19/0 |
151/0 |
068/0 |
3 |
|
0 |
19/0 |
201/0 |
62/0 |
4 |
|
12/0 |
38/0 |
201/0 |
0 |
5 |
3- محاسبه آنتروپی شاخص j ام (Ej) با استفاده از رابطه زیر:
;
به طوری که (m = تعداد مناطق)
فرض کنید آنتروپی شاخصها به صورت زیر به دست می‌آید:
|
4 |
3 |
2 |
1 |
شاخص |
|
847/0 |
625/0 |
947/0 |
956/0 |
Ej |
4- محاسبه عدم اطمینان یا درجه انحراف (dj) از اطلاعات به دست آمده شاخص j ام با استفاده از رابطه زیر:
;
|
4 |
3 |
2 |
1 |
شاخص |
|
153/0 |
375/0 |
053/0 |
044/0 |
Ej 1- dj= |
5- محاسبه وزن شاخصها با استفاده از رابطه زیر:
;
|
4 |
3 |
2 |
1 |
شاخص |
|
29/0 |
714/0 |
1/0 |
083/0 |
Wj |
بنابراین، شاخص سوم دارای بیشترین میزان اهمیت است و پس از آن شاخصهای 4، 2 و 1 قرار دارد.
تکنیک SAW
فرض کنید مثال قبل را در مورد این تکنیک به کار بریم و قصد داشته باشیم 5 منطقه را از میزان دسترسی به شاخصهای بخش بهداشت و درمان رتبه‌بندی کنیم. مراحل به ترتیب زیر است:
1- تشکیل ماتریس تصمیم‌گیری: این مرحله نیز همانند مرحله اول روش تاکسونومی است.
2- بی‌مقیاس‌سازی خطی مقادیر ماتریس داده‌ها: چون در این مثال همه شاخصها جنبة مثبت دارد (شاخصهای مثبت، شاخصهایی هستند که هر چه بیشتر باشند، مطلوب‌تر و شاخصهای منفی شاخصهایی هستند که هر چه کمتر باشند، مطلوبترند). از رابطه زیر برای مقیاس‌سازی استفاده می‌شود:
|
4 |
3 |
2 |
1 |
شاخص منطقه |
|
234/0 |
295/0 |
1 |
5/0 |
1 |
|
37/0 |
335/0 |
47/0 |
0 |
2 |
|
1 |
5/0 |
5/0 |
11/0 |
3 |
|
0 |
5/0 |
66/0 |
1 |
4 |
|
22/0 |
1 |
66/0 |
0 |
5 |
3- ضرب ماتریس بی مقیاس شده در اوزان شاخصها:
|
42/0 |
|
|
|
|
|
|
234/0 |
295/0 |
1 |
5/0 |
|
39/0 |
|
|
|
|
|
|
37/0 |
335/0 |
47/0 |
0 |
|
7/0 |
= |
29/0 |
714/0 |
1/0 |
083/0 |
× |
1 |
5/0 |
5/0 |
11/0 |
|
5/0 |
|
|
|
|
|
|
0 |
5/0 |
66/0 |
1 |
|
84/0 |
|
|
|
|
|
|
22/0 |
1 |
66/0 |
0 |
بنابراین، با توجه به وزنهای به دست آمده، به ترتیب بیشترین وزن، منطقه 5 در رتبه اول و به ترتیب مناطق 3، 4، 1 و 2 قرار می‌گیرد.
)