نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه بین المللی امام رضا(ع)
2 استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشگاه بین المللی امام رضا(ع)
3 استادیار گروه علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه و بیان مسئله
زندگی امروزه بهگونهای در جریان است که مشارکت در همۀ قلمروهای آن نقش عمده‌ای دارد (طوسی، 1378). مشارکت ریشه در تاریخ دیرینه ملت‌ها دارد (کورن‌وال[1]، 2006). جوانب گوناگون مسائل اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی کشورها در طول تاریخ بر مشارکتهای مردمی استوار بوده است؛ اما این مفهوم امروزه اهمیتی دوچندان پیداکرده است. برخی از صاحب‌نظران محور اساسی توسعه را مشارکت کلیۀ نیروها در امور جامعه می‌دانند (وگورث[2]، 2000) زیرا مشارکت حاصل روندی پویاست که در آن فرد خواسته‌های واقعی خود و جامعه را به‌درستی می‌شناسد؛ هدف خود را با اهداف جامعه همسو می‌یابد و فعالیت خود و جامعه را بدون هیچ‌گونه احساس فشار، با هم می‌آمیزد و نسبت به این آمیزش احساس تعهد می‌کند (آراسته‌خو، 1386). همچنین ابزاری برای رونق بخشیدن فعالیت‌ها و درنتیجه شتاب‌دادن به آهنگ توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است (موحدی‌نایینی، 1384).
یکی از زمینه‌های مشارکت اجتماعی و فرهنگی که مورد اهتمام تقریباً تمامی جهانیان است، مشارکت در اهدای کتاب و منابع کتابخانهای است؛ زیرا در حال حاضر، تنها حمایت و پشتیبانی دولت برای اداره کتابخانهها کافی نیست. بر همین اساس، عالمان و دانشمندان گرانمایه در سده‌های اخیر در شهرهای مختلف به مشارکت در ساخت و تجهیز کتابخانه و وقف آن همت گمارده‌اند (سجادی، 1389). جای‌جای تاریخ اجتماعی ایران نیز گویای مشارکت افراد در بهبود زندگی جمعی و فردی است. تغییر در نظام مشارکت سنتی جامعه، نقطه‌عطفِ پرداختن به مقولۀ مشارکت در شرایط کنونی جامعۀ ایران است (صالحی، 1388).
یکی از مهمترین انواع مشارکتهای اجتماعی در جامعۀ ایرانی که مبتنی بر حکومت اسلامی و مبانی اعتقادیِ دین اسلام است، سنت وقف است. وقف سنت حسنه‌ای است که از دیرباز به شکل‌های گوناگون در تاریخ بشر وجود داشته و اسلام آن را در مسیری روشن، منطقی، هدفدار، مترقی و دقیق نهاده است (حجاریان، 1375). وقف در جنبههای مختلف و با اهداف متفاوتی صورت می‌گیرد. وقف کتاب و احداث کتابخانه یکی از انواع وقف است (یوسف‌لعش، 1372 نقل از: حشمتی‌رضوی، 1388).
کتابخانه آستانقدسرضوی یکی از دیرپاترین و نفیسترین کتابخانههای جهان اسلام است که قدمت نخستین کتابهای آن به دهههای آغازین سده چهارم هجری باز می‌گردد (محبوب فریمانی، 1390). این کتابخانه از ابتدای شکلگیری منابع موجود خود را بیشتر از طریق وقف و هدیه گردآورده است. با گذشت زمان منابع وقفی کتابخانه افزایش یافت و وقف کتاب توسط واقفان استمرار پیدا کرد (آستانقدسرضوی، 1394) و به‌تدریج وقف قرآنها، تفسیرها و کتابهای حدیثی به‌تدریج هماهنگ با توسعه مشهد بیشتر شد. این کتابخانه در ردیف کتابخانه‌هایی قرار دارد که کتابهای وقفی زیادی را در سطح اسلام دریافت می‌کند. این کتابخانه در مجموع دارای مجموعهای غنی از منابع مختلف علمی و مذهبی است؛ بهگونهای که بر اساس رتبهبندی «پایگاه دادههای آموزشی آزاد» (OEDB) در آمریکا، این کتابخانه توانسته رتبه هفتم را در بین 20 کتابخانه معتبر ـ که جهان را تغییر داده‌اند ـ کسب نماید (آستان نیوز، 1393).
بدیهی‌است، مشارکتهای مردمی نتایجی چون استفاده از حداکثر ظرفیت‌های موجود در جامعه، خدمات‌‌دهی مناسب‌تر و فعال‌تر و احساس تعلق بیشتر جامعه به کتابخانه و... را در پی خواهد داشت. ولی چنانچه این مشارکت‌طلبیدن بدون توجه به الگوهای فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی مردم باشد، برنامه مشارکت با مشکل مواجه خواهد شد. بنابراین برای بهره‌وری و شناخت بیشتر و در نتیجه مدیریت نظام‌مند سنّت حسنۀ وقف فرهنگی که از مصداق‌های بارزِ مشارکت در جامعه شمرده میشود، لازم است اطلاعات بیشتری در این خصوص به‌ویژه دربارۀ یکی از بزرگ‌ترین کتابخانههای عمومی مذهبی جهان اسلام که بر پایه وقف بنیان نهاده شده است، به‌دست آید. بر این اساس، پژوهش حاضر با درک این مسئله در پی پاسخگویی به این مسئله است که مهمترین عوامل انگیزشی در جذب مشارکت (وقف) مردم در امور کتابخانهها چیست؟ مهمترین موانعی که سبب کم‌رنگ شدن فرهنگ وقف مردم در کتابخانهها میشود، چیست؟ و با چه روش‌هایی میتوان این موانع را به حداقل رساند؟ و در آخر، با چه راهکارهایی میتوان افراد را به مشارکت بیشتر در کتابخانهها دعوت کرد؟
مبانی نظری پژوهش
با توجه به اهمیت سنت حسنۀ وقف و از آنجاکه این موضوع به‌عنوان متغیر اصلیِ پژوهش حاضر بررسی شده است، ضروری است تا دانشی پایه در این خصوص ارائه شود. از این رو، در ادامه و به‌صورت مختصر، به موضوع وقف و وقف کتاب پرداخته شده است.
واژۀ «وقف» در زبان فارسی به‌معنای ایستادن، ماندن و آرام‌گرفتن است (عمید، 1389). بر اساس مطالب مندرج در دایرة‌المعارف فارسی، وقف در اصطلاح فقها عبارت است از: «حبس عین ملک و بخشیدن منفعت آن که ملک از تصرف واقف بیرون می‌آید، ولی در عین حال قابل خرید و فروش و هر نوع معامله‌ای که منجر به انتقال ملک باشد، نمی‌شود. بخشیدن منفعت باید به شخص یا اشخاص، یا مصالح و وجوه کلی و عمومی باشد.»
سنت حسنه وقف علاوه بر تزکیه نفس انسانی و ایجاد توازن اقتصادی و تعدیل ثروت در بین جامعه، سبب تسکین آلام بشری، تقویت روح همبستگی و سازندگی در جامعه میشود (مهرافزون و دارایش، 1392) و ارتباط تنگاتنگی با مصالح عمومی دارد. وقف مدرسه، حوزههای علمیه، کتاب و کتابخانه، توسعه مراکز عبادی همانند مسجد، یا محل ترویج معارف اسلامی و یا رفاه عمومی و اقتصادی مثل وقف قنات و آب و بیمارستان و ... بخشی از مصارف وقف است (پاکنیا تبریزی، 1389). وقف کتاب نیز از همان آغاز صدر اسلام، یک عمل خیر و سنّت نیکو و پسندیده در شماره صدقۀ جاریه و باقیات‌الصالحات بوده و پاداش و اجر فراوان اخروی و شهرت و نام نیک و جاودانگی یاد و خاطره واقف را به همراه داشته است (صادقزاده وایقان، نجفقلینژاد ورجوی، 1391) .
بسیاری معتقدند وقف کتاب تنها عنصر مؤثر در تکوین و ایجاد کتابخانههای عمومی در تاریخ اسلام بوده و نقشی اساسی را در این راه ایفا کرده است. میتوان ادعا کرد که اوقاف منبع اصلیِ تغذیه و غنای کتابخانههای عمومی و بزرگ جهان اسلام بوده است. این مسئله بیشتر مرهون واقفان کتابخانهها و پس از آن سایر افراد خیّری بوده است که به تحوّل و پیشرفت کتابخانههای عمومی اهتمام فراوان داشته‌اند (رفیعی، 1373). انگیزۀ وقف کتاب دلایل گوناگونی دارد که از آن میان: انتشار علوم، استفادۀ دانش‌پژوهان از منابع مورد نیاز، گسترش سنت وقف در اجتماع، عمل به سفارش‌های بزرگان دین و نیل به ثواب اخروی است. دیگر اینکه چون کتابها با زحمت فراوان تهیه و استنساخ و به قیمت‌های گزافی خریداری میشد، شایسته بود که به‌دقت محافظت شود. مالکان، این کتابها را به مساجد، زیارتگاهها و مدارس وقف می‌کردند تا به‌صورت بهتری نگهداری شود و در دسترس نسلهای آینده قرار گیرد (معمار طلوعی، 1379).
با توجه به مطالعات و جستجوهایی که در بسیاری از متون وقف‌نامه‌های کتابها به‌عمل‌آمده، وقف کتاب در جامعه اسلامی، از دیرباز انواع مختلفی داشته است که عبارتند از:
وقف خاص: در این نوع وقف، واقفان بنا به انگیزههای خاص، کتابهای خود را به اولاد یا افراد خانواده و گاهی هم به یک یا چند نفر از علما و فقها و طلاب علوم دینی وقف می‌کردند و به همین دلیل این نوع وقف را وقف شخصی، وقف اولاد، وقف خانوادگی و اهلی نیز مینامند (رفیعی، 1373).
وقف نیمه‌عمومی (شبه عام): این وقف به دو شکل انجام می‌گرفته است: الف) وقف بر طبقه یا گروهی خاص همانند فقها، طلاّب علوم دینی، محدّثان، پزشکان و... ب) وقف کتاب بر یک مکان خاص؛ همانند وقف بر مساجد، بر مدارس، بر زیارتگاهها و آرامگاه‌های بزرگان اسلام و وقف کتاب بر سایر اماکن مذهبی (حسینیهها، خانقاهها و...) (شوقی بنین، 1384)؛
وقف عمومی: این وقف نیز بر دو نوع است: الف) وقف بر طالبان علم ب) وقف بر جمیع مسلمانان (صادقزاده وایقان، نجفقلینژادور جوی، 1391).
با توجه به مطالب ذکر شده میتوان بیان داشت که بدون تردید کتاب و کتابخانه از عوامل اصلی نهضت فرهنگی و گسترش تعالیم و معارف اسلامی بوده و هست و کتابخانه‌هایی که در گذشته تأسیس میشد، اغلب از راهِ وقف بوده است. از این‌رو، تأثیر وقف بر کتاب و کتابخانه، امری واضح و مُبرهن است. کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی نیز به دلیل اینکه در جوار مزار هشتمین امام شیعیان قرار دارد و از سازمانهای تابعه بارگاه رضوی است، همواره مورد عنایت و توجه مسلمانان ایران و جهان بوده است و در هر سال تعداد بسیار زیادی کتابهای خطی و چاپی در موضوعات مختلف را به‌صورت وقف دریافت می‌کند و بنا بر نوع وقف، واقفان آنها را در دسترس مراجعان قرار میدهند. در این پژوهش سعی شده است تا عوامل مؤثر بر ا ین سنت حسنه مطالعه و بررسی شود.
پیشینۀ پژوهش
مطالعات گوناگونی در حوزه مشارکتهای مردمی ـ نه سنت وقف ـ در کتابخانهها، صورت گرفته که در ادامه به برخی از آنها اشاره میشود. «استیل[3] و الدر»[4] (2000) در پژوهشی که در کتابخانه جیمز سوان[5] در موضوع جمعآوری کمک‌ها و مشارکتهای مردمی انجام دادند، پیش‌نیازهایی را برای نیل به موفقیت در به‌مشارکت‌گرفتن مردم پیشنهاد کردند. موارد زیر از آن‌جمله است: استفاده از تحقیقات در زمینه مشارکت مردم، تشکر و قدردانی از مشارکت‌کنندگان، ارتباط قوی با مطبوعات، به‌تصویرکشیدن کتابخانه به‌عنوان بخشی از جامعه، ایجاد ارتباط با سازمان‌هایی که به‌‌نحوی کتابخانه را حمایت می‌کنند.
«محمود، حامد و حیدر» (2005) با رویکردی متفاوت، در پژوهشی به بررسی جمعآوری کمک‌های مالی برای کتابخانه در پاکستان با هدف بررسی فعالیت‌های مشارکتی کمک‌های مالی در کتابخانههای بخش دولتی و عمومی پرداختند. جامعه آماری شامل مدیران 100 دانشگاه بزرگ، دانشکده‌ها و کتابخانههای عمومی بود که به‌صورت تصادفی انتخاب‌شده بودند. ابزار گردآوری دادهها پرسش‌نامه بود. یافتههای پژوهش نشان داد مهمترین موانع مشارکت مردم در کتابخانههای پاکستان عبارتند از: کمبود کارکنان برای شرکت در فعالیت‌های جذب مشارکت مردم (39%) و اعتقاد کارکنان به مؤثرنبودن فعالیت‌های مشارکتی در کتابخانهها (34%). موانع دیگر شامل عدم امکان‌پذیری مشارکت در برخی کتابخانهها و نبود تلاش‌های هماهنگ برای جذب مشارکت مردم بود.
«لورنزن»[6] (2010) در پژوهشی متفاوت، انگیزه کمک‌های مردمی در ایجاد کتابخانههای دانشگاهی را بررسی کرد. پژوهش حاضر با هدف ارائه بهترین برنامه‌ها جهت توسعه کتابخانهها انجام شده است. جامعه آماری پژوهش مدیران بخش توسعه کتابخانههای دانشگاهی و خیّرین کتابخانه بود. برای این‌کار با استفاده از فهرست کتابخانههای دانشگاهی آمریکا، تعداد 123 کتابخانه از بزرگ‌ترین کتابخانهها انتخاب شدند. ابزار گردآوری دادهها پرسش‌نامه بود. یافتههای حاصل از پژوهش مهمترین انگیزۀ مشارکت خیرین را گسترش دانش و فنّاوری در جامعه، رضایت درونیِ قوی از اهداکردن، علاقه‌مندی به اهداکردن، اهمیت دانشگاه و کتابخانهها در توسعه جامعه و خدمت به مردم، نشان داد.
«مورالیدهار[7]و رائو»[8](2013) در پژوهشی با عنوان «توسعه کتابخانههای عمومی هند از طریق مشارکت عمومی و خصوصی: مسائل و چالش‌ها» یکی از راهکارهای مؤثر جهت بهبود وضعیت کتابخانههای عمومی کشور هند را مشارکت بخش خصوصی و عمومی در کتابخانههای عمومی دانستند. به‌همین‌دلیل، نیاز به ایجاد کمیسیون ملی کتابخانههای عمومی برای ارائه راهکارهایی جهت جذب بیشتر مشارکت، به‌وجود آمد.
در ایران نیز پژوهشی که به صورت خاص به بحث مشارکتهای مردمی در احداث و تجهیز کتابخانه پرداخته باشد، مشاهده نشد. تنها «عباسنژاد» (1380) در یک پژوهش طرح جذب مشارکت و همکاری افتخاری اعضا در جهت یاری‌رساندن به کتابخانه را با هدف به‌خدمت‌گرفتن نیروی کار به شکل همکار افتخاری و مشارکتی از میان اعضای کتابخانه در انجام امور و خدمات جاری کتابخانهها اجرا کرد. سایر پژوهشهای صورت‌گرفته در حوزۀ مشارکتهای مردمی در ایران، مربوط به مشارکتهای خیّرین در حوزۀ آموزش‌وپروش است. «اکرامیفر» (1383) و «متین» (1390) در پژوهشهایی راه‌های گسترش مشارکت مردم در آموزش‌وپرورش را از دیدگاه خیرین مدرسه‌ساز با هدف شناسایی چگونگی جلب و گسترش مشارکت بیشتر مردم در آموزش‌وپرورش، کاستی‌ها، موانع، راه‌های رفع کاستی‌ها و تقویت انگیزة مشارکت مردم در مدرسه‌سازی بررسی کردند.
با توجه به انجام‌نشدن پژوهشی میدانی و بنیادی در حوزۀ وقف در کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی، این پژوهش درصدد است تا به بررسی عوامل مؤثر بر وقف[9] به سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستانقدسرضوی بپردازد. برای رسیدن به این هدف، پژوهش درصدد ارائه پاسخ به سؤال‌های زیر است:
روش پژوهش
با توجه به ماهیت موضوع، پژوهش حاضر از نوع کاربردی است و به روش توصیفی ـ پیمایشی انجام شده است. جامعۀ آماری شامل دو گروه است: نخست کلیه واقفین کتابخانه آستانقدسرضوی در فاصلۀ سال‌های 2008 – 2013 به تعداد 900 نفر واقف که از طریق فرمول مورگان و با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده، تعداد 248 نفر انتخاب شدند. دوم، مدیران کتابخانه آستانقدسرضوی شامل43 نفر (مدیران 16 کتابخانه وابستۀ شهر مشهد و 27 نفر از مدیران بخشهای مختلف کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی). برای جمعآوری دادهها از دو پرسش‌نامۀ محقق‌ساخته (یکی از پرسشنامهها برای واقفین و دیگری برای مدیران کتابخانههای آستانقدسرضوی) استفاده شد. این پرسشنامهها بر اساس بررسی متون و شناسایی عوامل مؤثر بر متغیرهای پژوهش ـ که در جدول 1 آورده شده است ـ تهیه شد. لازم به‌ذکر است، پرسشنامهها بر اساس مقیاس پنج‌گزینه‌ای لیکرت (خیلی کم=1، کم= 2، تاحدودی=3، زیاد= 4، خیلی زیاد= 5) نمره‌گذاری شد.
جدول1. تعداد سؤال‌های مطرح‌شده برای متغیرهای پژوهش
|
ردیف |
متغیرهای پژوهش |
تعداد سؤال‌ها |
|
1 |
انگیزههای واقفین |
10 |
|
2 |
راه‌های جلب وقف |
9 |
|
3 |
موانع جذب وقف |
11 |
|
4 |
راهکارهای رفع موانع جذب وقف |
10 |
برای تعیین روایی، پس از تهیه پرسشنامهها تعدادی از آنها بین چند تن از متخصصان حوزه علم اطلاعات و دانششناسی و وقف توزیع و برحسب پیشنهادهای آنان، تصحیح گردید. پایایی آنها نیز با استفاده از ضریب آلفای کرونباخ صورت گرفت که برای تمام متغیرهای پژوهش (92/0>&>76/0) به‌دست آمد. دادههای پژوهش در دو سطح توصیفی و استنباطی تجزیه‌وتحلیل شد. در سطح توصیفی از جدول‌های توزیع فراوانی و شاخص‌های مرکزی (میانگین) و پراکندگی (انحراف معیار) استفاده‌شده است و در بخش آمار استباطی از آزمون U ی مان ویتنی، آزمون‌های علامت یک نمونه و همبستگی اسپیرمن و فریدمن استفاده‌شده است. همچنین از آزمون اسمیرنوف کولموگروف برای تعیین نرمال‌‌بودن متغیرها استفاده‌شده است.
یافتههای پژوهش
پیش از پاسخگویی به سؤال‌های پژوهش، لازم است تا به‌منظور شناخت بهتر نوع وقفیات در کتابخانه آستانقدسرضوی، اطلاعاتی دربارۀ نوع وقف جامعۀ مورد بررسی ارائه شود که به اختصار در جدول 2 به آن پرداخته شده است.
جدول2. نوع وقف نمونۀ مورد بررسی در کتابخانۀ آستان قدس رضوی
|
نوع وقف |
فراوانی |
درصد |
|
منابع و تجهیزات |
244 |
4/98 |
|
وجه نقد |
1 |
4/0 |
|
سایر (زمین، ساختمان و ...) |
- |
- |
|
بی‌پاسخ |
3 |
2/1 |
|
جمع |
248 |
100 |
چنانکه جدول2 نشان میدهد، بیش از 98% پاسخگویان منابع کتابخانهای شامل کتاب، سند، نسخه خطی، مطبوعات و نشریات و همچنین تجهیزات کتابخانهای را برای این کتابخانۀ مذهبی وقف کرده‌اند. در ادامه به سؤال‌های پژوهش پاسخ داده شده است.
پرسش اول: مؤثرترین انگیزههای واقفین سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستانقدسرضوی چیست؟
دادههای مورد نیاز برای پاسخگویی به این سؤال، پژوهش با استفاده از پرسش‌نامۀ واقفین گردآوری شد. با توجه به آنکه متغیر وضعیت عوامل انگیزشی در مشارکت مردمی از دیدگاه واقفین کتابخانهها، مقادیر بین 1 تا 5 را به خود اختصاص میدهد، مقادیر کمتر و یا مساوی 3 را به‌عنوان وضعیت مؤثرنبودن و بیشتر از 3 را به‌عنوان مؤثربودن در نظر گرفتیم. سپس به دلیل اینکه10 عامل انگیزشی دارای توزیع نرمال نبودند، از آزمون غیرپارامتری علامت یکنمونهای استفاده شد که یافتههای مربوط به آن در جدول 3 ارائه شده است.
جدول 3. نتایج آزمون علامت بررسی عوامل انگیزشی واقفین کتابخانه آستان قدس رضوی
|
عامل انگیزشی |
میانگین |
انحراف معیار |
میانه |
تعداد کمتر از میانه |
تعداد معادل میانه |
تعداد بیشتر از میانه |
سطح معناداری |
|
انفاق به جامعه |
40/4 |
82/0 |
5 |
5 |
30 |
212 |
000/0 |
|
انگیزههای دینی |
79/4 |
64/0 |
5 |
5 |
9 |
233 |
000/0 |
|
کمک به دولت |
3/83 |
14/1 |
4 |
23 |
73 |
151 |
000/0 |
|
گسترش علم و دانش |
58/4 |
67/0 |
5 |
2 |
19 |
226 |
000/0 |
|
دریافت مشوق‌های مادی[10] |
76/1 |
24/1 |
1 |
191 |
2953 |
27 |
000/0 |
|
خوش‌نام شدن |
30/3 |
55/1 |
3 |
77 |
57 |
117 |
000/0 |
|
احساس دین به مردم |
19/4 |
04/1 |
5 |
11 |
20 |
179 |
000/0 |
|
خدمت به همنوعان |
63/4 |
67/0 |
5 |
2 |
63 |
225 |
000/0 |
|
زنده نگه‌داشتن نام اعضای خانواده |
62/3 |
42/1 |
4 |
51 |
40 |
133 |
000/0 |
|
کسب موقعیت اجتماعی مناسب |
84/1 |
11/1 |
1 |
180 |
|
27 |
000/0 |
با توجه به دادههای جدول 3، همه عوامل به‌جز عوامل دریافت مشوّق‌های مادی و کسب موقعیت اجتماعی مناسب، در زمرۀ عوامل انگیزشی واقفین کتابخانههای آستانقدسرضوی محسوب می‌گردند.
پرسش دوم: مهمترین موانعِ مؤثر بر جذب وقف در سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستانقدسرضوی چیست؟
هدف از این سؤال شناسایی مهمترین موانع مؤثر بر جذب وقف از دیدگاه مدیران کتابخانه آستانقدسرضوی است که اطلاعات این سؤال همراه با سؤال‌های 3 و 4 از پرسش‌نامه مدیران کتابخانه آستانقدسرضوی به‌دست آمده است. با توجه به توزیع غیرنرمال موانع مؤثر در جذب وقف، همانند پرسش نخست، از آزمون غیرپارامتری علامت یکنمونهای استفاده شد که یافتههای آن در جدول4 ارائه شده است.
جدول4. نتایج آزمون علامت و اولویتبندی موانع
مؤثر بر جذب وقف در کتابخانه آستان قدس رضوی
|
مانع جذب وقف |
نتایج آزمون علامت |
یافتههای اولویتبندی موانع (آزمون فریدمن) |
||||
|
میانگین |
انحراف معیار |
میانه |
سطح معناداری |
میانگین رتبه |
اولویت |
|
|
تبلیغات کم |
98/3 |
86/0 |
4 |
0001/0 |
66/6 |
چهارم |
|
اعتماد به حمایت‌های دولت |
74/3 |
79/0 |
4 |
0001/0 |
84/5 |
ششم |
|
قدردانی و تشویق ناکافی |
67/3 |
84/0 |
4 |
0001/0 |
63/5 |
هشتم |
|
عدم توجه به ابعاد عاطفی و انگیزشی واقفین |
47/3 |
83/0 |
4 |
0001/0 |
63/4 |
دهم |
|
عدم آگاهی جامعه |
42/4 |
85/0 |
4 |
0001/0 |
13/8 |
اول |
|
تورم |
95/3 |
92/0 |
4 |
0001/0 |
72/6 |
سوم |
|
قوانین دست و پا گیر |
40/3 |
07/1 |
4 |
0001/0 |
62/4 |
یازدهم |
|
نبود برنامه برای جلب وقف |
58/3 |
98/0 |
4 |
0001/0 |
13/5 |
نهم |
|
عدم تجلیل کافی از واقفین |
81/3 |
76/0 |
4 |
0001/0 |
05/6 |
پنجم |
|
نبود فرهنگ مشارکت |
02/4 |
67/0 |
4 |
0001/0 |
84/6 |
دوم |
|
بی‌توجهی به چگونگی جذب وقف |
77/3 |
78/0 |
4 |
0001/0 |
77/5 |
هفتم |
با توجه به نتایج جدول 4، همه عوامل مشخص‌شده به‌عنوان موانع مؤثر در جذب مشارکت مردم در امور کتابخانههای آستان قدس‌رضوی مؤثر هستند. ضمن اینکه پس از اولویتبندی موانع، مشخص شد که ناآگاهی جامعه و نبود فرنگ مشارکت در بین مردم، از مهمترین موانع جذب واقفین است.
پرسش سوم: مهمترین راهکارهای مؤثر بر جذب وقف در سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستان قدس رضوی چیست؟
پاسخگویی به این پرسش نیز با استفاده از پاسخهای مدیران کتابخانه آستانقدسرضوی داده شد و به‌دلیل توزیع غیرنرمال دادهها، از آزمون غیرپارامتری علامت برای بررسی عوامل جذب وقف استفاده شد. پس از معنادار شدن آزمون فریدمن (با سطح معناداری 0001/0) و امکان اولویتبندی راهکارهای جذب وقف، نسبت به رتبهبندی و اولویتبندی آنها اقدام شد که یافتههای مربوط به هر دو بخش، در جدول 5 ارائه شده است.
جدول 5. نتایج آزمون علامت و اولویتبندی راهکارهای مؤثر بر جذب وقف
در کتابخانه‌آستان‌قدس‌رضوی
|
مانع جذب وقف |
نتایج آزمون علامت |
یافتههای اولویتبندی موانع (آزمون فریدمن) |
||||
|
میانگین |
انحراف معیار |
میانه |
سطح معناداری |
میانگین رتبه |
اولویت |
|
|
استفاده از تبلیغات |
65/4 |
57/0 |
5 |
0001/0 |
90/6 |
اول |
|
ترویج فرهنگ مشارکت |
4 |
95/0 |
4 |
0001/0 |
83/4 |
ششم |
|
استفاده از زبان چهره‌های معروف |
4 |
90/0 |
4 |
0001/0 |
88/4 |
پنجم |
|
تشکیل انجمن واقفین |
21/4 |
91/0 |
4 |
0001/0 |
53/5 |
دوم |
|
برقراری ارتباط با مسئولان فرهنگی در کشور |
16/4 |
02/1 |
4 |
0001/0 |
48/5 |
سوم |
|
نام‌گذاری روز واقفین و خیرین |
63/3 |
02/1 |
4 |
0001/0 |
78/3 |
نهم |
|
تقدیر از مشارکت کنندگان در همایش‌ها |
84/3 |
84/0 |
4 |
0001/0 |
22/4 |
هفتم |
|
پرداخت وام‌های بدون بهره به واقفین برای ساخت و تجهیز کتابخانهها |
74/3 |
03/1 |
4 |
0001/0 |
09/4 |
هشتم |
|
استفاده از رسانه‌های جمعی |
12/4 |
85/0 |
4 |
0001/0 |
29/5 |
چهارم |
یافتههای جدول 5 نشان میدهد همۀ موارد مشخص‌شده به‌عنوان راهکارهای جلب مشارکت مردم در امور کتابخانه‌های‌آستان قدس‌رضوی مؤثرند. در این بین، دو عامل «استفاده از تبلیغات» و «تشکیل انجمن واقفین» اولویت بیشتری دارد. در انتها نیز عامل «نام‌گذاری روز واقفین و خیّرین» قرار دارد.
پرسش چهارم: مهمترین راهکارهای رفع موانع وقف در سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستانقدسرضوی کدام است؟
در این پرسش نیز به‌دلیل توزیع غیرنرمال راهکارهای رفع موانع وقف در کتابخانۀ آستانقدسرضوی، از آزمون غیرپارامتری علامت یکنمونهای استفاده شد و پس از معنادارشدن آزمون فریدمن (با سطح معناداری 0001/0) نسبت به اولویتبندی راهکارهای مربوط اقدام گردید. یافتههای مربوط به هر دو بخش در جدول 6 ارائه شده است.
جدول 6. نتایج آزمون علامت و اولویتبندی راهکارهای رفع موانع وقف
در کتابخانه آستانقدسرضوی
|
راهکار رفع موانع وقف |
نتایج آزمون علامت |
یافتههای اولویتبندی موانع (آزمون فریدمن) |
||||
|
میانگین |
انحراف معیار |
میانه |
سطح معناداری |
میانگین رتبه |
اولویت |
|
|
استفاده از تحقیق‌های علمی |
14/4 |
77/0 |
14/4 |
0001/0 |
67/5 |
پنجم |
|
الگو قراردادن واقفین در جامعه |
12/4 |
66/0 |
12/4 |
0001/0 |
75/5 |
چهارم |
|
برگزاری همایش‌های مربوط به واقفین |
07/4 |
91/0 |
07/4 |
0001/0 |
60/5 |
ششم |
|
حمایت مراجع تقلید |
67/3 |
08/1 |
67/3 |
0001/0 |
23/4 |
دهم |
|
فرهنگ‌سازی در جامعه |
26/4 |
69/0 |
26/4 |
0001/0 |
13/6 |
دوم |
|
سازمان‌دهی مشارکتهای اندک |
81/3 |
85/0 |
81/3 |
0001/0 |
56/4 |
نهم |
|
تخصیص بخشی از مالیات جامعه به توسعة کتابخانهها |
79/3 |
14/1 |
79/3 |
0001/0 |
90/4 |
هشتم |
|
ترغیب روحیه وقف در جامعه |
17/4 |
62/0 |
17/4 |
0001/0 |
83/5 |
سوم |
|
تبلیغات و اطلاع رسانی |
52/4 |
74/0 |
52/4 |
0001/0 |
32/7 |
اول |
|
جلب و جذب مشارکتهای مردمی از خارج از کشور |
88/3 |
94/0 |
88/3 |
0001/0 |
01/5 |
هفتم |
با توجه به اطلاعات جدول 6، همه مواردِ مشخص‌شده به‌عنوان راهکارهای رفع موانع وقف در کتابخانه آستانقدسرضوی مؤثر هستند. یافتههای مربوط به اولویتبندی نیز نشان میدهد که تبلیغات و اطلاعرسانی از دیدگاه مدیران مهمترین عاملی است که میتواند در رفع موانع وقف مؤثر باشد.
بحث و نتیجهگیری
پژوهش حاضر با هدف بررسی عوامل مؤثر بر جذب وقف در بزرگ‌ترین کتابخانۀ جهان اسلام، سازمان کتابخانهها، موزهها و مرکز اسناد آستانقدسرضوی شهر مشهد، انجام شد. چنانکه یافتههای پژوهش نشان داد، عوامل گوناگونی بر وقف مردم در کتابخانهها مؤثرند. برخی از این عوامل نیاز به تقویت دارند و برخی باید مرتفع شوند تا پیش‌نیازهای مشارکت فعال فراهم شود و سنت وقف فرهنگی در کتابخانه به بهترین نحو صورت گیرد.
یافتههای پژوهش(جدول 3) نشان داد یکی از انگیزههای مؤثر وقف، انگیزههای دینی، خدمت به مردم و همنوع وگسترش علم و دانش در جامعه است که با نتایج پژوهش «لورنزن» (2010)، «نیل»[11] (2011) و «متین» (1390) در برخی موارد همسوست. انگیزۀ خدمت به مردم و همنوع و گسترش علم و دانش در جامعه، یکی از بارزترین ویژگی‌های فرهنگیِ جامعۀ ایرانی از گذشته‌های دور تا به امروز بوده است که تنها به رشد و تعالی فرد نمی‌اندیشد، بلکه منافع و مصالح جامعه را نیز در نظر می‌گیرد. تاریخ گذشتۀ کتابخانههای ایران و سنت پسندیدۀ وقف در کتابخانهها تنها یکی از مصداق‌های بارز این نوع انگیزه در میان جامعه ایرانی بوده است. شاید بتوان وجود بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) را مهمترین انگیزۀ دینیِ واقفین دانست. بر این مبنا میتوان چنین نتیجه گرفت که دیگر انگیزههای مؤثر مطرح در این پژوهش، هرچند انگیزههای مذهبی نیستند، دین مبین اسلام تأکید زیادی بر آنها داشته است و با سفارش‌های اسلام و امامان، رنگ‌وبویی مذهبی در جامعه به خود گرفته است. بی‌تأثیرترین انگیزه‌ها مربوط به امور دنیوی است. با توجه به ویژگی‌های جامعۀ ایران، به‌نظر می‌رسد مهمترین و نیرومندترین انگیزۀ مؤثر در شکلگیری مشارکتهای مردمی، میتواند نهاد دین باشد زیرا در دین اسلام آموزه‌های دینی (انفاق، ذخیرۀ آخرت، وقف، کمک به همنوع و...) بر رفتارهایی تأکید دارند که زمینه و بستر شکلگیری مشارکت را فراهم می‌آورند. با وجود این، میتوان چنین استنباط کرد که مذهب یکی از مهمترین و درعین‌حال قوی‌ترین محرک‌ها برای همبستگی در جامعه است که با نظریات واقعیت اجتماعی به‌خصوص نظریه دورکیم، مطابقت دارد. بنا برآنچه گفته شد، در کشور ما اغلب مشارکتهای مردم در بافت و ساختار ارزش‌های مذهبی صورت گرفته و اصیل‌ترین احساسات، عواطف و خواست‌های ما ریشه در باورها و ارزش‌های مذهبی دارد.
همچنین یافتههای به‌دست‌آمده از بررسی موانع مؤثر وقف در کتابخانۀ آستانقدسرضوی (جدول 4) با نتایج پژوهشهای «اکرامیفر» (1383) و «متین» (1390) مطابقت دارد. پژوهش آنان نشان داد مهمترین موانع مشارکت مردم در آموزش و پرورش عبارتند از: تبلیغات، اطلاعرسانی و فرهنگ‌سازی ناکافی برای جلب مشارکتهای مردمی و... . همچنین نتایج پژوهش «کولدراپ»[12] (2009) عمده‌ترین موانع مشارکت را «وضعیت اقتصاد محلی» و «ناآگاهی از مشارکت و کمک به کتابخانهها» می‌داند که با نتایج این پژوهش در برخی موارد مطابقت دارد. با دقت در بررسی مؤثرترین متغیرهای موانع وقف در کتابخانۀ آستانقدسرضوی، چنین به نظر می‌رسد که به‌جز وضعیت اقتصادی و تورم موجود در جامعه به‌عنوان متغیر مربوط به عوامل خارجی، دیگر عوامل مربوط به‌نظام کتابخانه و مسئولان کتابخانه است. به‌عبارت دقیق‌تر، مربوط به عوامل داخلی کتابخانه است. شاید بتوان علت را در کم‌کاری کتابخانه یا نبود نهاد حمایت‌کننده و یا عدم تقویت نهاد یا مرکزی برای فعالیت برنامه‌های مشارکتی در کتابخانه دانست. در همین راستا، میتوان با واکاوی این عوامل به نقش مؤثر آگاهی و اطلاعرسانی به مردم و مسئولان کتابخانه پی برد. با حصول چنین نتیجه‌ای، چنین میتوان برداشت کرد که نبود بسترهای تبلیغی جهت آگاه‌کردن مردم و مسئولان از امتیازها و نتایج مطلوب حاصل از وقف و همچنین اهمیت کتابخانههای عمومی به‌عنوان یکی از شاخص‌های ارزیابی فرهنگی و تمدن هر کشور، از مهمترین موانع در مشارکت مردم در کتابخانههاست که باید مورد توجه قرارگیرد. این راهکار توسط مدیران نیز به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین راهکارهای جذب وقف مطرح گردید (جدول 5). نتایج پژوهش «نیل» (2011) نیز نشان داد که روابط عمومی و تبلیغات یک عنصر کلیدی برای موفقیت در جمعآوری کمک‌های مردمی است. همچنین «گلن» (2005) در نتایج تحقیقات خود خاطرنشان کرد که کلید موفقیت در جهت جذب مشارکت مردم در قرن بیست‌ویکم، استفاده از فناوری‌های مجازی است. از این رو، مسئولان کتابخانه آستان‌قدس رضوی باید در این زمینه اقدام‌های مناسبی را صورت دهند؛ زیرا اگر افراد نسبت به عملی اطلاع و آگاهی کافی داشته باشند و هدف از کار و نتیجه‌ای که حاصل خواهد شد را بدانند، قطعاً مشارکت بیشتری خواهند داشت. بدین‌منظور، باید موانع موجود در اقدام‌های مشارکتی از جمله وقف را مرتفع و پیش‌نیازهای لازم را تأمین کرد، سپس با استفاده از وسایل ارتباط‌جمعی به‌عنوان رابط بین مسئولان کتابخانه و مردم مانند تلویزیون، رادیو و ... و همچنین استفاده از چهره‌های سرشناس ادبی‌سیاسی‌اجتماعی در این رسانه‌ها جهت آموزش عمومی و اطلاعرسانی همگانی، آگاهی متناسب و مورد نیاز را ارائه دهند تا مشارکت مردم با کتابخانهها افزایش یابد و فرهنگ وقف در کتابخانهها نهادینهتر شود. همچنین میتوان با تشکیل و فعال‌سازی انجمن واقفین کتابخانه و تجهیز آنها به وسایل ارتباط‌جمعی اعم از تلویزیون، رادیو، انواع محمل‌های اطلاعاتی مانند سی‌دی، دی‌وی‌دی و ... جهت تبلیغ و آگاه‌سازی مردم، گام‌های مؤثری در راستای رفع موانع وقف در جامعه برداشت. در همین راستا شاید بتوان با اقدام‌های مکمّل دیگری مانند برگزاری دوره‌های آموزشی در چگونگی جذب وقف برای مدیران و کتابداران کتابخانه، جذب مشارکتهای اندک مردمی به روش‌های سازمان‌یافته و... با موفقیت بیشتری به رفع موانع مشارکت مبادرت ورزید.
یکی دیگر از راهکارهای مهمّ رفع موانع وقف، ترویج روحیۀ وقف در جامعه است. این نکته‌ای است که در پژوهشهای «مورالیدهار و رائو» (2013) به آن اشاره‌شده است. شاید بتوان دلیل را سابقه طولانی و درخشان وقف به‌عنوان محرکی نیرومند جهت فعال‌کردن کتابخانهها در جامعه دانست. بنابراین، مسئولان و مدیران کتابخانهها به طرق گوناگون باید به تقویت انگیزۀ مردم جهت وقف به کتابخانهها همت گمارند تا کتابخانهها همچون گذشته بتوانند از این ظرفیت نهایت استفاده را ببرند.
به طورکلی، با توجه به یافتههای پژوهش مبنی بر آنکه انگیزههای دینی، خدمت به مردم و همنوع و گسترش علم دانش در جامعه به‌عنوان مهمترین انگیزههای واقفین در مشارکت در امور کتابخانهها مطرح است، پیشنهاد میشود با توجه به اینکه بیشتر کتابخانهها دارای اینترنت و سایت کتابخانه هستند و اطلاعات و آگاهی نقش اساسی را در مشارکت مردم ایفا می‌کند، مسئولان کتابخانه در سایت‌های خود گزینه‌ای را برای مشارکت مردم در کتابخانهها ایجاد کنند. ایجاد گزینۀ مشارکت در سایت کتابخانهها علاوه بر ابزار اطلاعرسانی، دارای مزیّت‌هایی از جمله، ارسال دیدگاه کاربران در رابطه با شناسایی انگیزه‌ها، راه‌های جلب و ... راهنمایی کاربران جهت اهدا وکمک به کتابخانهها، تدوین عملکرد و بازخورد کمک‌های مردمی و ... است. همچنین مسئولان کتابخانه باید برنامههایی را برای تقویت اعتقادات دینی و مذهبی و زنده نگه‌داشتن باورهای عمومی (وقف، انفاق و...) انجام دهند. کتابخانهها می‌توانند با برخی نهادها و سازمان‌ها مانند صداوسیما، مدارس و دانشگاه‌ها نیز همکاری کنند تا اقدام‌های لازم را جهت فعالیت‌های مشارکتی به‌کار گیرند، زیرا صداوسیما به‌عنوان ابزار ملی و تنوع برنامه‌ها و همچنین مدارس به‌عنوان الگو، مکانی برای نهادینه‌کردن فرهنگ مشارکت و همچنین مهمترین نهاد در انتقال ارزش‌های مدنی است. بنابراین، روحیۀ مشارکت‌جویی از همان دوران کودکی در دانش آموزان نهادینه میشود و در تمام مراحل زندگی فرد جریان می‌یابد.
[1]. Cornwall
[2]. Wedgeworth
[3]. Steele
[4]. Elder
[5]. James- swans
[6]. Lorenzen
[7]. Muralidhar
[8]. Rao
1. منظور از وقف، منابع کتابخانهای (کتاب، مطبوعات و ...)، تجهیزات کتابخانهای، پول، زمین، ساختمان و ... است.
[10]. منظور دریافت لوح تقدیر، معرفی در مراسم‌ها و ... است.
[11]. Neale
[12]. Kolderup
)