نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد کتابداری و اطلاع رسانی
2 دانشیار گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
یکی از معیارهای سنجش کارایی نظامهای اطلاعاتی (از جمله فهرستهای رایانهای) مشخص کردن میزان رضایت کاربران از عناصر و ویژگیهای تشکیل دهندة رابــــط و در حقیقت میزان رضایت از چگونگی تعامل با نظام میباشد ( Nielsen, 1993; Shneiderman, 1992; John and Marks, 1997)
اقبال و یا عدم اقبال کاربران به یک نظام، میتواند نشان دهندة سودمندی و یا عدم سودمندی آن نظام و بیان کننده چالشها و مشکلات موجود در این زمینه باشد. در ایران، نرمافزارهای معدودی برای فهرستهای کتابخانهای وجود دارد. یکی از پراستفادهترین آنها ـ بویژه در سطح کتابخانههای دانشگاهی کشور ـ نرمافزار سیمرغ میباشد که ویرایش اخیر آن از طریق شبکه جهانی اینترنت قابل دسترس می باشد. بدون شک، ارزیابی و اظهار نظر دانشجویان درباره عناصر و ویژگیهای رابط فهرست رایانهای مورد نظر، میتواند بیانگر میزان موفقیت این رابط در جلب نظر و رضایت آنها باشد و مشکلات و دشواریهای آنها را در تعامل با نظام روشن سازد.
بر این اساس، پرسشهای اساسی این پژوهش عبارتند از: عناصر و ویژگیهای مطرح در رابط کاربر نرمافزار سیمرغ که از طریق آنها فهم و استفاده از این نرمافزار امکانپذیر میگردد، کدامند؟ وضعیت آنها از دیدگاه کاربران چگونه است؟ همچنین میزان رضایت کاربران از تعامل با این نرمافزار و عوامل مؤثر بر آن چگونه می باشد؟
پیشینه پژوهش
در سالهای نخستین طراحی فهرستهای رایانهای، بیشترین توجه به عملیات فنی کتابخانهها (مانند گردش کتاب، فهرستنویسی و فراهم آوری) و جلب نظر مدیران برای اعمال روشهای مدیریتی بود . اما از دهه 1980 به بعد پژوهشگران توجه خود را به مسئله رفتار کاربران معطوف ساختند . در جولای 1980 کتابخانه کنگره آمریکا با همکاری گروه کتابخانههای پژوهشی، سمیناری را با موضوع «تحلیل رفتار و نیازمندیهای کاربران در طراحی فهرستهای رایانهای» برگزار نمود که از نخستین فعالیتها در این زمینه به شمار میآید Lam, 2001) .(
هیلدرث ( Hilderth, 1985 ) تاریخچه رابط کاربر مربوط به فهرستهای رایانه ای را به صورت خلاصه ارائه کرده و معتقد است که رابطهای ابتدائی دارای قابلیتهای اندک و ناچیزی بوده و با گذشت زمان و با تأکید بر مفهوم دسترسی عمومی برای فهرستهای رایانهای، رابطها از قابلیتهای بیشتری برخوردار گشتند . بورگمن(Borgman, 1986) یافتههای مطالعات کاربرمدارانه حوزة بازیابی اطلاعات را گردآوری و خلاصه کرده و نتیجه گیری میکند که کاربران نظامهای پیوسته بازیابی اطلاعات و فهرستهای رایانهای، دارای مشکلات مشابهی در زمان کاوش می باشند . وی دو نوع دانش به کار رفته در فرایند کاوش را دانش مکانیکی و مفهومی معرفی میکند و در سال 1996 با افزودن دانش معنایی مربوط به نحوه ارائه عبارت کاوش به نظام مورد نظر، الگوی خود را اصلاح کرده و ضرورت استاندارد سازی زبانهای دستوری، صفحات نمایش، الگوریتمهای اصلاح اشتباه و توسعه نظامهای هوشمند را مطرح میکند .
یی Yee, 1991)) نیز برخی از مطالعات کاربرمدارانه را که به بررسی ویژگیهای متنوع رابط کاربر فهرستهای رایانهای مانند واژگان، نظم ارائه اطلاعات کتابشناختی و ویژگیهای صفحه نمایش رکوردها می پردازد مطرح کرده و به برخی مشکلات رابط مانند به کارگیری کوته نوشتها، مخففها و کارکردهای ناآشنا و نامفهوم و نمایش نارسای رکوردهای کتابشناختی اشاره میکند . شایرز و اولزاک( Shires & Olzsak, 1991 ) سیاهه وارسی برای ارزیابی رابط کاربر فهرستهای رایانهای ارائه دادند که مبنای بسیاری از تحقیقات بعدی در این زمینه گردید . در این سیاهه وارسی مواردی چون معیارهای طراحی صفحه نمایش، اصول عمومی برای طراحی رابط کاربر، صفحات منویی، فرامین، صفحات جستجو ( پرسش )، پیامها و ملاحظات سازمانی مورد توجه قرار گرفته است .
لام (Lam, 2001) نیز یک سیاهه وارسی برای ارزیابی رابط فهرستهای رایانهای ارائه داد که در آن مواردی چون ویژگیهای کلی، انواع کاوشها، شناسههای دسترسی، راهبرد کاوش، محدودگرهای کاوش/ ویژگیهای اصلاح کاوش، نمایش ساختار مدخل، برونداد، پیوندهای بیرونی، خدمات/ تسهیلات، قابلیتهای زبانی، راهنما، طرح کلی، ویژگیهای ظاهری و موارد دیگر مطرح شده است. چین و دیل ( Chin & Diehl, 1996) معتقدند که تا کنون تعداد زیادی پرسشنامه برای سنجش میزان رضایت ذهنی کاربران از تعامل شکل گرفته است، ولی اکثر آنها از مشکلات عدم روایی و اعتبار برخوردار می باشند.
گروهی از پژوهشگران آزمایشگاه «تعامل انسان با رایانه»[1] در دانشگاه مریلند[2] با آگاهی از تحقیقات پیشین، پرسشنامه ای را به منظور ارزشیابی میزان رضایت ذهنی کاربران از جنبه های خاص رابط کاربر تهیه و تدوین نمودند که به [3] QUISمشهور است. این پرسشنامه دارای ویرایشهای مختلفی است، بدانگونه که امروزه ویرایش هفتم آن در دست می باشد و از آن در تحقیقات بسیار زیادی استفاده شده است. شنایدرمن (Shneiderman,1998) معتقد است که این پرسشنامه در شناسایی ملزومات و ضرورتهای اساسی برای طراحی ویرایشهای جدید یک فهرست کتابخانه رایانهای مفید میباشد. فــوکــس و دیــگــران (Fox et al., 1993) در بخشی از تحقیق خود با استفاده از مقیاسهای ذهنی برگرفته شده از پرسشنامه QUIS رضایت کاربران را از تعامل با نرمافزار Envision (پایگاه اطلاعاتی کاربرمدار از متون علوم پایه ) مورد سنجش قرار دادند . نتایج حاکی از رضایت کاربران از سهولت، سرعت و قدرت کنترل نظام و تنوع اطلاعات و قابلیتهای ارائه شده، میباشد. البته، محققان خواستار برخی از تغییرات مانند امکانات مشاهده تعداد نتایج کاوش بازیابی شده و امکان اصلاح عبارت کاوش نیز بودند .
نوتس و سوان ( Notess & Swan, 2003 ) نیز با استفاده از پرسشنامه QUISمیزان رضایت کاربران از دو رابط متعلق به نرمافزار کتابخانه رقومی Variation را ( که در حوزه موسیقی فعالیت دارد ) مورد ارزیابی قرار دادند . نتایج تحقیق نشان داد که کاربران رضایت کمتری را از تعامل با نسخه دوم این نرمافزار به نسبت نسخه اول دارند .
پارک ( Park, 1997 ) نیز در پژوهشی، پنج فهرست رایانهای آمریکایی را از دیــدگاه دانشجویان کرهای دانشگاه تگزاس ارزیابی کرده است . وی در بخشی از تحقیق خود دیدگاه کاربران را درباره واژگان، دستورالعملهای پیوسته، صفحه راهنمای پیوسته و عوامل یادگیری مطرح در رابط این پنج نرمافزار مورد سنجش قرار داد. پارک همچنین به این نتیجه رسید که سطح تحصیلی، سن و جنسیت کاربران بر نظر آنان در مورد برتری یک فهرست رایانهای تأثیر میگذارد ولی رشته تحصیلی آنها در این مورد نقشی ندارد .
سؤالهای پژوهش
1.از دیدگاه کاربران وضعیت، هر یک از عناصر و ویژگیهای مربوط به رابط کاربر نرمافزار سیمرغ چگونه است؟
1ـ1. واکنش کلی دانشجویان شرکت کننده در این پژوهش نسبت به نرمافزار سیمرغ چگونه است ؟
1ـ2. از دیدگاه کاربران وضعیت، صفحه نمایش اطلاعات نرمافزار سیمرغ چگونه است ؟
1ـ3. از دیدگاه کاربران وضعیت، واژگان و پیامهای رابط کاربر نرمافزار سیمرغ چگونه است ؟
1ـ4. از دیدگاه کاربران وضعیت، یادگیری رابط کاربر در نرمافزار سیمرغ چگونه است ؟
1ـ5. از دیدگاه کاربران وضعیت، راهنمای رابط کاربر در نرمافزار سیمرغ چگونه است ؟
1ـ6. از دیدگاه کاربران قابلیتها و امکانات، رابط کاربر در نرمافزار سیمرغ در چه وضعیتی می باشد ؟
2. دانشجویان شرکت کننده در این پژوهش تا چه میزانی از تعامل با نرمافزار سیمرغ رضایت دارند ؟
3. مهمترین عوامل تأثیرگذار بر میزان رضایت کاربران از تعامل با رابط کاربر نرمافزار سیمرغ کدامند؟
3ـ1. آیا تفاوتی معنادار میان میزان رضایت دانشجویان رشتههای مختلف از تعامل با نرمافزار سیمرغ وجود دارد ؟
3ـ2. آیا تفاوتی معنادار میان میزان رضایت دانشجویان کارشناسی و کارشناسی ارشد از تعامل با نرمافزار سیمرغ وجود دارد ؟
3ـ3. آیا رابطهای معنادار میان میزان رضایت کاربران از تعامل با نرمافزار سیمرغ و سابقه و میزان آشنایی آنها با این نرمافزار وجود دارد ؟
3ـ4. آیا رابطهای معنادار میان میزان سواد رایانهای کاربران و میزان رضایت آنها از تعامل با نرمافزار سیمرغ وجود دارد ؟
3ـ5. آیا رابطه معنا داری میان میزان سواد کتابخانهای کاربران و میزان رضایت آنها از تعامل با نرمافزار سیمرغ وجود دارد ؟
روش تحقیق و جامعه آماری
پژوهش حاضر از نوع کاربردی بوده و به روش پیمایشی انجام گرفت. جامعه آماری این پژوهش دانشجویان مقاطع تحصیلی کــارشناسی و کارشناسی ارشد سه رشته کتابداری، روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه فردوسی مشهد می باشند. برای نمونه گیری از شیوه نمونهگیری طبقهای و برای تعیین حجم نمونه، از فرمول کرجسی و مورگان استفاده شد. بر اساس آماری که از نرمافزار بخش امانت کتابخانه دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی گرفته شد، مجموع اعضای کتابخانه در ترم دوم سال تحصیلی 84-1383 برابر 1308 نفر بود که تعداد نمونه بر اساس فرمول کرجسی و مورگان 298 نفر تعیین گردید.
جدول1. تعداد دانشجویان عضو کتابخانه و نمونه مورد نظر به تفکیک رشته و مقطع تحصیلی
رشته تحصیلی |
مقطع تحصیلی |
|||
کارشناسی |
کارشناسی ارشد |
|||
جامعه |
نمونه |
جامعه |
نمونه |
|
روانشناسی |
569 |
130 |
18 |
4 |
علوم تربیتی |
427 |
97 |
17 |
4 |
کتابداری |
256 |
58 |
21 |
5 |
جمع |
1252 |
285 |
56 |
13 |
برای پاسخ به پرسشهای این پژوهش از آزمون Anova، آزمون من ویتنی و ضریب همبستگی اسپیرمن استفاده شد. تحلیل داده ها با استفاده از نرمافزار SPSS انجام گرفت.
روش گردآوری دادهها
ابزار گردآوری داده ها در این پژوهش پرسشنامه می باشد که در دو بخش تنظیم گردیده است.
بخش نخست پرسشنامه، اطلاعات جمعیت شناختی را در بر می گیرد که شامل سیزده سؤال در رابطه با متغیرهای مورد بررسی و مشخصات کاربران است. بخش دوم بر اساس پرسشنامه استاندارد QUIS طراحی شده که ابزار معتبری برای سنجش رضایت کاربران از تعامل با نظامهای اطلاعاتی می باشد (Norman, 1998). در این پرسشنامه، نخست واکنش کلی کاربران راجع به تعامل با نظام (سؤالهای یک تا پنج) سنجیده می شود آنگاه سؤالهایی در رابطه با عناصر و ویژگیهای زیر ارائه میگردد:
1- صفحه نمایش اطلاعات (سؤالهای شش تا نوزده)
2- واژگان و پیامهای نرمافزار (سؤالهای بیست تا بیست و هفت)
3- سهولت یادگیری (سؤالهای بیست و هشت تا سی و چهار)
4- راهنما (سؤالهای سی و پنج تا چهل و دو)
5- قابلیتها و امکانات نرمافزار (سؤالهای چهل و سه تا چهل و هشت)
تحلیل داده ها و ارائه یافتههای پژوهش
دانشجویان شرکت کننده در این پژوهش نظرها و دیدگاههای خود را راجع به هر یک از عناصر و ویژگیهای مطرح در رابط کاربر نرمافزار سیمرغ در قالب پرسشهای طراحی شده، بدین گونه در جدولها اظهار داشتند :
جدول2. توزیع فراوانی و فراوانی نسبی پرسشهای مربوط به واکنش کلی کاربران
واکنش کلی کاربران |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
کار با این فهرست رایانهای آسان است |
1 |
5 |
48/3 |
048/1 |
در استفاده از نرمافزار احساس سردرگمی می کنم |
1 |
5 |
80/2 |
066/1 |
کار با این نرمافزار خسته کننده است |
1 |
5 |
68/2 |
126/1 |
با استفاده از این نرمافزار به اطلاعات مورد نیاز خود در یافتن کتابها دست یافته ام |
1 |
5 |
48/3 |
083/1 |
به نظر من، این نرمافزار دارای انعطاف پذیری لازم می باشد (یعنی نرمافزار با توجه به سطح مهارت و ویژگیها و نیازهای من راههای مناسبی را برای رسیدن پاسخ در اختیار من می گذارد) |
1 |
5 |
17/3 |
129/1 |
جدول3. توزیع فراوانی و فراوانی نسبی پرسشهای مربوط به صفحه نمایش اطلاعات نرمافزار سیمرغ
صفحه نمایش اطلاعات |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
حروف موجود در صفحههای نمایش این نرمافزار را به راحتی میتوان خواند. |
2 |
5 |
75/3 |
899/. |
فونت حروف موجود در صفحههای نمایش این نرمافزار مناسب است. |
1 |
5 |
50/3 |
881/. |
اطلاعات مورد نیاز خود را به راحتی در صفحههای نمایش این نرمافزار پیدا می کنم. |
1 |
5 |
21/3 |
025/1 |
مقدار اطلاعات ارائه شده در هر صفحه نمایش به اندازه کافی می باشد. |
1 |
5 |
35/3 |
950/. |
نظم اطلاعات ارائه شده در هر صفحه نمایش منطقی به نظر می رسد. |
1 |
5 |
46/3 |
977/. |
برای ارائه اطلاعات، از فضاهای مختلف موجود در صفحههای نمایش این نرمافزار به صورت مناسبی استفاده شده است |
1 |
5 |
36/3 |
977/. |
طرح کلی صفحههای نمایش این نرمافزار جذاب است. |
1 |
5 |
95/2 |
017/1 |
صفحههای نمایش اطلاعات در این نرمافزار بسیار شلوغ و سردرگم کننده هستند. |
1 |
5 |
64/2 |
068/1 |
پیش بینی شیوه نمایش اطلاعات کتابها به سه شکل بلند، مختصر و فهرستبرگهای در این نرمافزار مفید میباشد. |
1 |
5 |
70/3 |
937/. |
محدود کردن تعداد رکوردهای مورد تقاضا برای نمایش در صفحه نمایش این نرمافزار به سادگی امکانپذیر است. |
1 |
5 |
28/3 |
989/. |
امکان برگشت از یک صفحه به صفحه پیشین در این نرمافزار به سادگی امکانپذیر است. |
1 |
5 |
45/3 |
085/1 |
امکان برگشت از یک صفحه به صفحه نخست نرمافزار به راحتی امکانپذیر است. |
1 |
5 |
30/3 |
155/1 |
از رنگهای متنوع و جذابی در صفحههای نمایش این نرمافزار استفاده شده است. |
1 |
5 |
83/2 |
046/1 |
استفاده از نمادهایی مانند تصویر صفحه کلید و یا فلشهای راهنما بیشتر مرا سردرگم میکند. |
1 |
5 |
62/2 |
929/. |
جدول4. فراوانی و فراوانی نسبی پرسشهای مربوط به واژگان و پیامهای نرمافزار سیمرغ
واژگان و پیامهای نرمافزار |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
معنای هیچ یک از واژه های به کار رفته در این نرمافزار برایم مبهم نیست. |
1 |
5 |
82/2 |
045/1 |
از واژگان مربوط به عملیات رایانهای به میزان زیادی در این نرمافزار استفاده شده است. |
1 |
5 |
01/3 |
837/. |
از واژگان تخصصی کتابداری در این نرمافزار زیاد استفاده شده است. |
1 |
5 |
04/3 |
854/. |
واژه ها به صورت یکدست در تمام صفحات مورد استفاده قرار گرفتهاند، یعنی برای بیان یک مفهوم از دو واژه متفاوت استفاده نشده است. |
1 |
5 |
24/3 |
805/. |
انتخاب واژه های مربوط به گزینه ها ( مانند بازنشانی، نمایش تخصصی، محدودیتها و...) و یا سایر بخشهای صفحههای نمایش این نرمافزار، به خوبی صورت گرفته و به جستجوی اطلاعات مورد نظر من کمک میکند. |
1 |
5 |
10/3 |
988/. |
چنانچه دچار اشتباهی در استفاده از این نرمافزار شوم، نرمافزار با پیامهای خود مشکل را برایم روشن کرده و در حل آن به من کمک میکند. |
1 |
5 |
82/2 |
093/1 |
پیامهای نظام بسیار کوتاه و مبهم هستند. |
1 |
5 |
17/3 |
977/. |
نرمافزار در هر مرحله مرا از عملیاتی که انجام میدهد و موقعیتی که در آن قرار دارم، آگاه میکند. |
1 |
5 |
07/3 |
080/1 |
جدول5. فراوانی و فراوانی نسبی پرسشهای مربوط به یادگیری چگونگی کار با نرمافزار سیمرغ
یادگیری چگونگی کار با نرمافزار |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
یادگیری چگونگی کار در این نرمافزار آسان است. |
1 |
5 |
24/3 |
125/1 |
یادگیری چگونگی انجام جستجوی ساده در این نرمافزار آسان است. |
1 |
5 |
52/3 |
042/1 |
یادگیری چگونگی انجام عملیات پیچیده مانند جستجوی پیشرفته در این نرمافزار دشوار است. |
1 |
5 |
14/3 |
078/1 |
زمان زیادی برای یادگیری چگونگی کار با این نرمافزار مورد نیاز است. |
1 |
5 |
61/2 |
207/1 |
برای یادگیری شیوه انجام یک جستجوی موفق، مثالهای ارائه شده توسط نرمافزار مفید می باشند. |
1 |
5 |
12/3 |
046/1 |
چگونگی کار با این نرمافزار را بیشتر با شیوه آزمون و خطا یاد می گیرم. |
1 |
5 |
51/3 |
074/1 |
تعداد مراحل مورد نیاز برای انجام یک جستجو و رسیدن به نتیجه، بیش از اندازه زیاد است. |
1 |
5 |
15/3 |
067/1 |
جدول6. فراوانی و فراوانی نسبی پرسشهای مربوط به راهنمای نرمافزار سیمرغ
راهنمای نرمافزار |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
هرگاه در استفاده از این نرمافزار دچار مشکل شوم راهنمای نرمافزار به خوبی مرا یاری میکند. |
1 |
5 |
86/2 |
047/1 |
محتوای راهنمای نرمافزار را کاملاً درک می کنم. |
1 |
5 |
76/2 |
993/. |
یافتن اطلاعات مورد نظر من در راهنمای نرمافزار به راحتی امکانپذیر است. |
1 |
5 |
80/2 |
943/. |
میزان کمک ارائه شده در صفحه راهنمای نرمافزار مناسب و کافی بنظر می رسد. |
1 |
5 |
80/2 |
963/. |
برای انجام یک جستجو، راهنما اطلاعات مفیدی را ارائه میکند. |
1 |
5 |
88/2 |
044/1 |
راهنمای نرمافزار بیشتر مرا سردرگم میکند. |
1 |
5 |
80/2 |
052//1 |
دسترسی به صفحه راهنما از هر صفحه ای امکانپذیر است. |
1 |
5 |
11/3 |
040/1 |
وضعیت قرار گرفتن صفحه راهنما بر روی صفحه اصلی مناسب است. |
1 |
5 |
20/3 |
031/1 |
جدول7. توزیع فراوانی و فراوانی نسبی پرسشهای مربوط به سایر امکانات و قابلیتهای نرمافزار سیمرغ
سایر امکانات و قابلیتهای نرمافزار |
نمره حداقل |
نمره حداکثر |
میانگین |
انحراف استاندارد |
نرمافزار از سرعت بالایی در پاسخگویی برخوردار است. |
1 |
5 |
95/2 |
177/1 |
پس از فشار دادن دکمه جستجو، نرمافزار بلافاصله نتایج را نشان میدهد. |
1 |
5 |
92/2 |
217/1 |
تصحیح اشتباهاتی که مرتکب میشوم، به سادگی امکانپذیر است. |
1 |
5 |
07/3 |
114/1 |
تصحیح تایپی عبارت جستجو به سادگی امکانپذیر است. |
1 |
5 |
44/3 |
106/1 |
از امکانات نرمافزار مانند امکان اتصال به سیستم امانت کتابخانه و یا امکان استفاده از پایگاههای مختلف، رضایت دارم. |
1 |
5 |
10/3 |
163/1 |
از امکانات ارائه شده برای جستجوی بهتر ( مانند امکان انجام جستجوی پیشرفته و استفاده از محدودگرها ) رضایت دارم. |
1 |
5 |
15/3 |
079/1 |
به منظور بررسی وضعیت عناصر و ویژگیهای مطرح در رابط کاربر نرمافزار سیمرغ و تعیین میزان رضایت دانشجویان شرکت کننده در این پژوهش، از تعامل با این نرمافزار شاخصهای آماری ( میانگین و انحراف معیار ) هر یک از متغیرهای رضایت محاسبه و در نهایت رضایت کلی دانشجویان شرکت کننده در این پژوهش از تعامل با نرمافزار سیمرغ تعیین گردید. نتایج در جدول زیر آمده است:
جدول8. شاخصهای آماری (میانگین و انحراف معیار) متغیرهای رضایت و رضایت از تعامل با نرمافزار سیمرغ
زمینههای رضایت |
میانگین |
انحراف معیار |
تعداد |
واکنش کلّی کاربران |
29/3 |
54/. |
298 |
رضایت از صفحه نمایش اطلاعات |
32/3 |
42/. |
298 |
رضایت از واژگان و پیامهای نرمافزار |
95/2 |
47/. |
298 |
رضایت از یادگیری چگونگی کار با نرمافزار |
06/3 |
43/. |
298 |
رضایت از راهنمای نرمافزار |
92/2 |
61/. |
298 |
رضایت از قابلیتها و امکانات نرمافزار |
10/3 |
79/. |
298 |
رضایت از تعامل با نرمافزار |
10/3 |
32/. |
298 |
چنانچه طیف زیر را برای سنجش کیفی میزان رضایت دانشجویان بپذیریم :
هیچ = 0 < میانگین < 5/.
بسیارکم = 5/. < میانگین < 5/1
کم = 5/1 < میانگین< 5/2
متوسط = 5/2 < میانگین < 5/3
زیاد = 5/3 < میانگین < 5/4
بسیار زیاد = 5/4 < میانگین < 5
آنگاه میتوانیم نتیجه بگیریم که میانگین تمام متغیرهای رضایت ( شامل واکنش کلی دانشجویان، رضایت از صفحه نمایش اطلاعات، رضایت از واژگان و پیامهای نرمافزار، رضایت از یادگیری چگونگی کار با نرمافزار، رضایت از راهنما و رضایت از قابلیتها و امکانات نرمافزار ) در و ضعیت متوسط قرار دارد. همچنین، با توجه به میانگین نسبی میزان رضایت دانشجویان شرکت کننده در این پژوهش از تعامل با نرمافزار سیمرغ (10/3) میتوان گفت که دانشجویان به میزان متوسطی از تعامل با نرمافزار سیمرغ رضایت دارند.
عوامل بسیار زیادی ممکن است بر میزان رضایت کاربران از تعامل با نظامهای رایانهای تأثیر بگذارند. با این حال، در این پژوهش تنها تأثیر پنج عامل یعنی رشته تحصیلی، مقطع تحصیلی، سابقه و میزان آشنایی با نرمافزار، سواد رایانهای و سواد کتابخانهای کاربران، بر میزان رضایت آنها از تعامل با نرمافزار سیمرغ سنجیده شد که نتایج در زیر آورده می شود.
بر اساس نتایج این پژوهش، تفاوتی معنادار میان واکنش کلی، میزان رضایت از صفحه نمایش اطلاعات، میزان رضایت از واژگان و پیامها، میزان رضایت از یادگیری چگونگی کار با نرمافزار، میزان رضایت از راهنما، میزان رضایت از قابلیتها و امکانات و به طور کلی میزان رضایت از تعامل با نرمافزار سیمرغ میان دانشجویان روانشناسی، علوم تربیتی و علوم کتابداری اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد، وجود ندارد.
همچنین میتوان چنین نتیجه گرفت بین مقطع تحصیلی (کارشناسی یا کارشناسی ارشد) و رضایت از یادگیری چگونگی کار با نرمافزار، رضایت از راهنما و رضایت از قابلیتها و امکانات نرمافزار سیمرغ، رابطهای معنادار وجود ندارد؛ ولی بر واکنش کلی کاربران، میزان رضایت از صفحه نمایش اطلاعات، میزان رضایت از واژگان و پیامهای نرمافزار و بطور کلی بر میزان رضایت از تعامل با نرمافزار سیمرغ تأثیر دارد. همانگونه که پیش از این نیز اشاره شد، میانگین نمرات دانشجویان کارشناسی در تمام موارد فوق بالاتر از میانگین نمرات دانشجویان کارشناسی ارشد است.
سؤال 3ـ3. با این تصور تدوین شد که با افزایش سابقه کار و آشناتر شدن کاربران با قابلیتها و امکانات یک نرمافزار رایانهای، دیگر بسیاری از مشکلاتی که بر سر تعامل بهینه کاربران با آن نرمافزار رایانهای ممکن است وجود داشته باشد، از بین رفته و بدین ترتیب رضایت کاربران از تعامل با آن نرمافزار افزایش خواهد یافت. نتایج نشان داد که بر خلاف تصور، رابطهای معنادار میان سابقه و میزان آشنایی با نرمافزار سیمرغ و متغیرهای رضایت و خود رضایت دانشجویان از تعامل با این نرمافزار وجود ندارد. در حقیقت، سابقه و میزان آشنایی با نرمافزار سیمرغ نمیتواند بر میزان رضایت دانشجویان از تعامل با این نرمافزار تأثیر بگذارد. یکی از دلایل به دست آمدن این نتیجه، میتواند تعداد کم دانشجویانی باشد که سابقه کار و میزان آشنایی آنها با نرمافزار سیمرغ بالاست. در حقیقت، همانگونه که میانگین سابقه و میزان آشنایی دانشجویان دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی (19/7) نشان میدهد، اکثر این دانشجویان آشنایی اندکی با این نرمافزار دارند و تعداد افرادی که نمره میانگین آنها بالا به شمار میآید انگشت شمار و معدود است. از این رو، نتایج مربوط به میزان رضایت از تعامل با نرمافزار سیمرغ از دانشجویانی به دست آمده که دارای سابقه و میزان آشنایی تقریباً مشابهی (و آن هم در حد پایین) با نرمافزار سیمرغ هستند و طبیعتاً در این صورت، سابقه و میزان آشنایی با نرمافزار سیمرغ نمیتواند بر میزان رضایت دانشجویان از تعامل با این نرمافزار، تأثیر چندانی بگذارد.
یافتههای پژوهش نشان میدهد سواد رایانهای نقش مؤثری را در رضایت از صفحه نمایش اطلاعات، رضایت از واژگان و پیامهای نرمافزار، رضایت از قابلیتها و امکانات نرمافزار و به طور کلی رضایت از تعامل با نرمافزار سیمرغ ایفا میکند. با توجه به ضریب همبستگی مثبت، میتوان نتیجه گرفت که با افزایش سواد رایانهای، میزان رضایت از صفحه نمایش اطلاعات، میزان رضایت از واژگان و پیامهای نرمافزار و رضایت از قابلیتها و امکانات نرمافزار سیمرغ افزایش می یابد. همچنین، در پاسخ به سؤال 3ـ4 میتوان گفت که با توجه بهP-value بدست آمده (05/0> 006/0 = P-value)، با اطمینان 99% رابطهای معنادار بین میزان سواد رایانهای و میزان رضایت از تعامل با رابط کاربر نرمافزار سیمرغ وجود دارد. همچنین با توجه به ضریب همبستگی مثبت، میتوان چنین نتیجه گرفت که با افزایش میزان سواد رایانهای دانشجویان، میزان رضایت آنها از تعامل با نرمافزار سیمرغ افزایش می یابد.
بر اساس یافتههای بدست آمده همچنین بین میزان سواد کتابخانهای و میزان رضایت از تعامل با نرمافزار سیمرغ و زمینههای آن (واکنش کلی کاربران، رضایت از صفحه نمایش اطلاعات، رضایت از واژگان و پیامهای نرمافزار، رضایت از یادگیری چگونگی کار با نرمافزار، رضایت از راهنما و رضایت از قابلیتها و امکانات نرمافزار سیمرغ) رابطهای معنادار مشاهده نگردید.
بحث و نتیجهگیری
همانگونه که پیش از این نیز عنوان شد، تعیین میزان رضایت کاربران از تعامل با نظامهای رایانهای یکی از ابعاد مهم تعیین کارایی آن نظامهاست، بدانگونه که شنایدرمن ) Shneiderman, 1998 ) و بسیاری از محققان حوزه تعامل انسان با رایانه، یکی از معیارهای قابل سنجش در یک رابط کاربر را تعیین میزان رضایت کاربران از تعامل با نظامهای رایانهای می دانند و آن را یکی از روشهای تعیین کارایی رابط کاربر این نظامها نیز دانسته اند.
از این رو و با توجه به رضایت متوسط دانشجویان از تعامل با نرمافزار سیمرغ، میتوان اعلام کرد که نرمافزار سیمرغ از دیدگاه کاربران خود ( یعنی دانشجویان دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی ) کارایی متوسطی دارد. این نتیجه، از یک سو طراحان این نرمافزار را از دیدگاه کاربران مورد نظر خود آگاه میکند و آنها را وادار میکند برای افزایش رضایت کاربران و کارایی نرمافزار خود، به چالشها و نقاط ضعف اشاره شده توسط این گروه توجه کنند و در ویرایشهای بعدی این نرمافزار آنها را برطرف نمایند. همچنین، این نتیجه از سوی دیگر برای کتابداران کتابخانه ـ که وظیفه هدایت و راهنمایی کاربران را در استفاده مناسب از نرمافزار سیمرغ بر عهده دارند ـ از آن جهت میتواند اهمیت داشته باشد که آنها را با میزان سودمندی روشها و رویّههای خود برای معرفی نرمافزار سیمرغ و هدایت کاربران در این زمینه آشنا می سازد و آنها را برای اصلاح این روشها و رویّهها ترغیب مینماید. چنانچه این ملاحظات صورت بپذیرد، بدون شک در آینده شاهد افزایش رضایت این گروه از کاربران از تعامل با نرمافزار سیمرغ و افزایش کارایی این نرمافزار از دیدگاه آنها خواهیم بود.
در رابطه با عناصر و ویژگیهای مطرح در رابط کاربر نرمافزار سیمرغ، باید به برخی نکات نیز اشاره شود :
نتایج نشان میدهد که وضعیت کیفی نمایش حروف در صفحههای نمایش این نرمافزار از دیدگاه دانشجویان مناسب است و آنها در این رابطه مشکل چندانی احساس نمی کنند. همچنین، درصد بیشتری از دانشجویان از میزان، نحوه و نظم ارائه اطلاعات در صفحههای نمایش این نرمافزار احساس رضایت می کنند. از نکات قابل توجه نتایج این پژوهش، جذّاب ندانستن طرح کلی صفحههای نمایش این نرمافزار از سوی درصد بیشتری از دانشجویان است. طرح کلی یک صفحه نمایش اطلاعات عبارت است از شکل ظاهری که خود شامل حروف، رنگها، دکمه ها، نمادها، منوها، فرمهای مختلف و... است. ساختار و کیفیت این عناصر تشکیل دهنده و نحوه به کارگیری آنها در صفحههای نمایش یک نرمافزار باید با توجه به ویژگیهای ذهنی و شناختی و همچنین علایق جامعه استفاده کننده آن نرمافزار و آشنایی با پیشرفتهای فنی در این زمینه، تعیین شود.
رنگ، یکی از عناصر تشکیل دهنده طرح و شکل ظاهری صفحههای نمایش یک نرمافزار است که از لحاظ روانی تأثیر بسزایی در فرایند اطلاع یابی کاربران دارد و سبب جذابترشدن، دلپذیرتر شدن و تسهیل کار با محیط رابط یک نرمافزار می شود (Shneiderman, 1992). با وجود استفاده از بیش از شش رنگ در رابط کاربر نرمافزار سیمرغ، باز هم بیشتر دانشجویان شرکت کننده در این پژوهش معتقدند که در صفحههای نمایش این نرمافزار از رنگهای جذابی استفاده نشده است که این نتیجه ضرورت بازنگری در ترکیب بندی و نوع رنگهای به کار رفته در این نرمافزار را برای طراحان روشن میسازد. از نمادها نیز در این نرمافزار، استفاده تقریباً مناسبی شده است، به طوری که بیشتر دانشجویان معتقدند این نمادها کاملاً واضح و بدون ابهام بوده و آنها را به هیچ وجه سردرگم نمیکنند.
برگشت ساده به صفحات پیشین به طور متوالی از ویژگیهای طراحی یک رابط کاربر ایده آل است. کاربران باید به راحتی قادر باشند به منظور تصحیح خطاها، بازنگری تصمیمات و انتخاب جایگزینهای مناسبتر به مراحل و صفحههای پیشین یک توالی بازگردند. این امر سبب می شود که کاربران احساس کنند که بر رابط کاربر مسلط بوده و هیچ گاه احساس سردرگمی و رهاشدگی نکنند (Smith & Mosier, 1984). استفاده نکردن از شیوههای متداول (مانند در نظر گرفتن گزینه Back در گوشهای از صفحه نمایش) سبب شده است که برخی از دانشجویان برگشت از یک صفحه به صفحههای پیشین موجود در یک توالی را دشوار بیابند.
نتایج این پژوهش نشان داد برخی از دانشجویان شرکت کننده در این پژوهش در درک و فهم معانی بعضی از واژههای به کار رفته در محیط رابط این نرمافزار، با مشکل مواجهاند. پژوهشگران متعددی مانند «یی» (Yee, 1991 )، شایرز و اولزاک (Shires & Olzsak, 1991)، لام( Lam, 2001 ) و شنایدرمن(Shneiderman, 1998) بر این نکته تأکید دارند که طراحان نظامهای رایانهای باید از واژگانی در طراحی رابط کاربر این نظامها استفاده کنند که در عین سادگی و رسایی، همه کس فهم باشد تا کاربران مبتدی ـ که معمولاً دارای دانش موضوعی و رایانهای اندک و سابقه کم در استفاده از این نظامها می باشند ـ نیز این توانایی را بدست آورند تا بیشترین استفاده ممکن را از این نظامها ببرند. از این رو، توصیه میشود در طراحی رابط کاربر از به کار بردن بیش از اندازه واژگان تخصصی خودداری شود. متأسفانه، پیامهای نرمافزار سیمرغ بسیار ابتدائی و ساده بوده و از دیدگاه بیشتر کاربران شرکت کننده در این پژوهش، کمک مؤثری را برای حل مشکلات پدید آمده در هنگام استفاده عملی از نرمافزار ارائه نمی دهند. به همین دلیل، باید تلاش شود با توجه به موقعیتهای مختلفی که کاربران ممکن است در آنها دچار مشکل می شوند، پیامهایی راهنما گونه با قابلیت پیشنهاددهی (برای مثال پیشنهاد به کارگیری شکلهای املایی دیگر یک عبارت جستجو) تهیه گردد تا کاربران از بیشترین پشتیبانی در این رابطه برخوردار شوند. بر اساس نتایج این پژوهش، یادگیری چگونگی کار با نرمافزار سیمرغ از دیدگاه بیشتر کاربران آسان است، هرچند در نظر گرفتن برخی تمهیدات توسط طراحان نرمافزار مانند گنجاندن گزینههای راهنما در هر صفحه نمایش این نرمافزار و یا گزینه «چگونه آغاز کنیم» ـ که در صفحه نخست نرمافزار وجود دارد ـ به نظر در تسهیل یادگیری چگونگی کار با این نرمافزار مؤثر بوده است، لیکن بیشتر کاربران معتقدند این نرمافزار را با شیوه آزمون و خطا فرا گرفتهاند. بر خلاف آسان پنداشتن عملیات جستجوی ساده از طرف بیشتر دانشجویان شرکت کننده در این پژوهش، انجام عملیات پیچیده مانند جستجوی پیشرفته در این نرمافزار، دشوار تلقی شده است. از دلایل این امر میتوان به نداشتن یکدستی و انتخاب شیوه ای یگانه و ساده برای انجام جستجوی پیشرفته در این نرمافزار اشاره کرد، بدانگونه که از سه شکل و فرم متفاوت برای این منظور استفاده شده که یادگیری را برای کاربران دشوار نموده است.
آنچه از نتایج این پژوهش حاصل شد، آن است که بسیاری از کاربران نرمافزار سیمرغ تمایل چندانی به استفاده از راهنمای نرمافزار سیمرغ ندارند. از دلایل این امر میتوان به ناکارآمدی راهنما در حل مشکلات این گروه از کاربران در هنگام استفاده از نرمافزار، دشواری درک محتوای راهنما، دشواری یافتن اطلاعات مورد نیاز در راهنما، مناسب نبودن میزان کمک و راهنمایی ارائه شده در هر صفحه راهنما، ارائه نکردن کمک مناسب برای انجام جستجو در نرمافزار و سایر موارد اشاره کرد. بدین منظور، پیشنهاد میشود رابط کاربر راهنمایی راهبردی فراهم کند که نخست توجه کاربران را به موارد جاری در فرایند جستجو متمرکز نماید و ثانیاً برای آنها ابزار و مفاهیمی فراهم کند که آنان را برای اتخاذ راهبردهای بهتر یاری کند. به هر حال، تصمیم گیری راجع به چگونگی ارائه راهنمای راهبردی به کاربران توسط یک رابط کاربر، اهمیت بسیاری دارد. براژنیک و همکارانش (Branjnik and others, 2001) معتقدند که تصمیمگیری درباره نحوه ارائه راهنمای راهبردی به کاربران نهایی از طریق رابط کاربر نظامهای اطلاعاتی رایانهای (از جمله فهرستهای رایانهای) ـ که شامل شکلدهی نحوه ارائه و بازنگری فرایند حلّ مشکل اطلاعاتی و تعیین بهترین شیوه انجام یک جستجو می باشد ـ کار ساده ای نیست. تهیه راهنمای پیوسته به شکل صفحات دستنامهای (همان حالتی که در نرمافزار سیمرغ نیز وجود دارد) ممکن است راه حل مناسبی دراین زمینه باشد، اما این صفحات اغلب به دلیل موجز گویی و دارا بودن ساختاری ثابت وغیر قابل تغییر چندان کارا به نظر نمی آیند. آنچه کاربران نیاز دارند، راهنمایی راهبردی است که در طول فرایند حل مشکل (فرایند جستجو) به آنها یاری کند و بر پایه تصمیمات خودکار نظام رایانهای فراهم شده باشد. این پژوهشگران با توجه به این نکته که یک فهرست رایانهای و کاربر هر یک به تنهایی قادر به حل مشکل اطلاعاتی نیستند، رویکردی دو سویه را پیشنهاد میکنند که در آن فهرست رایانهای و کاربر با یکدیگر همکاری می کنند. در این روش کاربر کنترل جلسه جستجو را در دست گرفته و فهرست رایانهای، رهنمودهایی برای وی فراهم می کند.
به هر حال، به نظر میرسد طراحان نرمافزار سیمرغ نیز باید به سمت و سوی تهیه راهنمایی راهبردی حرکت کنند تا بدین وسیله به کاربران در مهمترین و حساسترین عملیات خود در نرمافزار یعنی فرایند جستجو ـ بویژه جستجوی موضوعی ـ بیشترین کمک و راهنمایی ارائه شود. راهنما باید ازحالت ثابت و غیر قابل انعطاف کنونی خارج شود و با توجه به موقعیتهای مختلف فرایند جستجو، کمکهای مؤثر و راهبردی را ارائه کند. بدون شک، در این صورت، رضایت کاربران نیز از راهنمای نرمافزار، بیش از پیش افزایش خواهد یافت.
پیشنهادهای کاربردی پژوهش
- پیشنهادهای مربوط به صفحه نمایش اطلاعات
- استفاده از فونتهای متنوع فارسی و استفاده نکردن از فونتهای عربی
- استفاده بهینه از فضاهای خالی صفحههای نمایش اطلاعات و قرار دادن متن در مرکز صفحه نمایش اطلاعات
- استفاده معقول از ابزارهای جلب توجه کننده کاربران در صفحههای نمایش (مانند نویسههای چشمک زن، درخشندگی واژه ها، تصاویر متحرک و...)
- قرار دادن گزینه «تعداد سطر» در صفحه نمایش خلاصه رکوردها در حالت نمایش ساده به منظور تسهیل امکان محدود کردن تعداد رکوردهای نمایش داده شده
- گنجاندن گزینه " بازگشت " و یا «Back» در گوشهای از صفحههای نمایش اطلاعات این نرمافزار
- استفاده از رنگهای شادتر و جذابتر در صفحههای نمایش این نرمافزار
- استفاده بیشتر از نمادهای تصویری متنوع و رسا به منظور انتقال سادهتر معانی پیچیده به کاربران
- پیشنهادهای مربوط به واژگان و پیامهای نرمافزار
- استفاده از واژگان سادهتر و قابل فهم تر برای تمام کاربران نرمافزار
- بازنگری در برخی واژگان به کار رفته برای گزینههای این نرمافزار مانند واژه بازنشانی که میتوان به جای آن از واژه جایگزینی که قابل فهمتر است استفاده کرد.
- استفاده معقولانه از واژگان تخصصی در این نرمافزار، بدان گونه که میتوان توضیح مختصری برای هریک از واژگان تخصصی (مانند شابک، فروست و...) در راهنمای نرمافزار گنجاند تا کاربران ـ بویژه کاربران مبتدی و غیر متخصص - با آگاهی بیشتر از این نرمافزار و اطلاعات موجود، از آن استفاده کنند.
- تهیة پیامهای خطایی که ضمن روشن کردن ماهیت مشکل پدیدآمده، حالت پیشنهاددهندگی و ارائه راه حل به منظور خروج موفق از موقعیت پیش آمده را نیز داشته باشند.
- تهیة پیامهایی که کاربران را در هر مرحله از جستجوی نرمافزار، از موقعیت جاری و مسیر در پیش رویشان آگاه سازد.
- پیشنهادهای مربوط به بهبود یادگیری چگونگی کار با نرمافزار سیمرغ
- تهیه و تدوین برنامه های آموزشی پیوسته ( همراه با ارائه مثالهای عملی) توسط طراحان نرمافزار سیمرغ و قابل دسترس کردن آن از طریق شبکه جهانی اینترنت به منظور آموزش عملی چگونگی کار با این نرمافزار به کاربران بویژه کاربران مبتدی.
- برگزاری جلسههای منظم آموزشی (برای مثال، ماهانه و یا هر ترم تحصیلی یک بار) توسط کتابداران کتابخانه برای مراجعان که در این جلسات، نحوة استفاده از نرمافزار به صورت عملی آموزش و اشکالهای مربوط به کاربران در استفاده از نرمافزار، پاسخ داده میشود.
- انتخاب قالبی مشخص و یکدست برای عملیات جستجوی پیشرفته تا کاربران به یادگیری چند قالب ارائه شده در این زمینه نیازمند نباشند.
- کوتاهتر کردن مسیر جستجوی کاربران تا رسیدن به پاسخ و کم کردن تعداد مراحل مورد نیاز برای انجام یک جستجو به وسیله حذف برخی صفحههای غیر ضروری موجود در این مسیر و یا قرار دادن صفحه جستجو به عنوان صفحه اول نرمافزار و قرار دادن امکان انتخاب مراکز اطلاع رسانی به عنوان یک گزینه در این صفحه.
- پیشنهادهای مربوط به راهنمای نرمافزار
- ترغیب کاربران به استفاده از راهنمای نرمافزار با معرفی این گزینه در قالب یک پوستر و یا با استفاده از روشهای دیگر در کتابخانه.
- استفاده از واژگان ساده تر و همه فهمتر و ارائه مطالب به زبانی ساده در راهنما، بدانگونه که کاربران مبتدی قادر باشند بیشترین استفاده را از این راهنما ببرند.
- ارائه اطلاعات و مطالب بیشتر راجع به هریک از صفحههای نمایش و کارکردهای مربوط به نرمافزار (برای مثال در راهنمای نرمافزار سیمرغ، توضیحات کاملی راجع به نمایش ساده و نمایش تخصصی در این نرمافزار و تفاوت آنها با یکدیگر ارائه نشده است، که خلأ این اطلاعات کاملا احساس می شود).
- اضافه کردن گزینة راهنما به صفحة جستجوی نرمافزار سیمرغ و تعبیه راهنما به زبانهای عربی ولاتین
- همانگونه که در این فصل نیز توضیح داده شد، بسیاری از کاربران در فرایند جستجو ـ بویژه جستجوهای موضوعی خود ـ با اشکال روبرو هستند. از این رو، پیشنهاد میشود طراحان نرمافزار به فکر تهیه راهنمای راهبردی باشند که کاربران را در شکل دهی عبارتهای جستجو و انجام جستجو یاری می رساند. (توضیحات بیشتر در این باره در صفحه 125 ارائه شده است).
- پیشنهادهای مربوط به قابلیتها و امکانات نرمافزار
- توسعه و گسترش امکانات و قابلیتهای جدید نرمافزار
- افزایش سرعت پاسخگویی نرمافزار
- پیش بینی امکان تصحیح عبارت جستجو و انجام جستجوی مجدد در صفحه نمایش نتایج نرمافزار
- در مورد اشتباهات تایپی نیز پیشنهاد می شود نرمافزار در این حالت استفاده از کلمات مشابه از لحاظ تایپی را به کاربران پیشنهاد کند.