نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
عضو هیئت علمی دانشگاه شاهد، گروه علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی ـ دانشکده علوم انسانی ـ تهران
چکیده
کلیدواژه‌ها
قیمت مجله‌ها همواره یکی از مهم ترین جنبه‌های اقتصادی نشر مجلههای علمی ـ پژوهشی بوده است. در طول سالیان دراز الگوهای متفاوتی از قیمت شکل گرفته و آزمایش شده است. کتابخانه‌های سراسر جهان هر چند وقت با مشکل کاهش بودجه مواجه بوده اند. کاهش قابل توجه بودجه کتابخانه ها در جهان، به بروز یک بحران بین المللی منجر شده است، لذا ارزیابی مجدد الگوهای قیمت ارائه شده توسط ناشران ضروری به نظر می‌رسد. مطالعه مقایسه‌ای بین دو گروه عمده ناشران مجلههای علمی ـ پژوهشی (تجاری و غیرتجاری ) می تواند تصویر بهتری از قیمتهای ارائه شده از سوی آنها برای کتابخانه‌ها به دست دهد.
تحقیق حاضر با هدف ارزیابی الگوهای قیمت مجله‌ها از سوی ناشران عمده در سطح جهان انجام گرفته است. ناشران مورد مطالعه، بخش اعظم منابع موردنیاز کتابخانه‌های جهان را تولید می کنند و کتابخانه ها برای تأمین نیاز کاربران خود، ناگزیر از داد و ستد با آنها هستند. شناسایی و ارزیابی بیشتر این ناشران، تصویر واضح تری از واقعیت موجود در زمینه اقتصاد مجلههای علمی ـ پژوهشی در اختیار کتابداران قرار خواهد داد و در تصمیم گیری بهتر به آنان کمک خواهد کرد.
بررسی تحقیقات گذشته
مجلههای علمی – پژوهشی در جهان سابقه انتشاری بیش از سیصدسال دارند. اولین مجله علمی ـ پژوهشی دنیا به نام Philosophical Transactions of the Royal Society of London در سال 1665 میلادی توسط جامعه سلطنتی لندن در انگلیس منتشر شد. هدف از چاپ این مجله انتشار نتایج پژوهش اعضای جامعه سلطنتی لندن برای تعداد بیشتری از پژوهشگران بود که قبلاً توسط نامه‌های شخصی با یکدیگر تبادل نظر می‌کردند. پس از آن، جایگاه مجله‌ها به سرعت در میان پژوهشگران تثبیت شد و کتابخانه‌ها خرید و آرشیو کردن آنها را آغاز کردند.
از آن زمان تاکنون انتشار این مجله‌ها و ساختار نشر آنها تغییرات اندکی داشته است. با وجود تغییرات شدید قیمت و تورم در زمینه تبادلهای ارزی کشورها در دهه 1970 و 1980 میلادی، ساختار اصلی مجله‌ها و سیستم اشتراک آنها تقریباً ثابت مانده و آنها در محیط جدیدی که به سمت جهانی شدن پیش می رفت، شروع به رشد نمودند. اکنون مجلههای علمی ـ پژوهشی در حال انتقال از یک محیط چاپی به محیط الکترونیکی هستند که از طریق اینترنت قابل دسترسی است.
در حالی که پیشرفت در عرصه فناوری اطلاعات و اینترنت کاهش قیمت را برای مجله‌ها نوید می‌دهد، اما ناشران این مجله‌ها ادعا می کنند که هزینه های نشر حتی در محیط الکترونیکی نیز نمی تواند بیش از 30% کاهش یابد. آنها ادعا می کنند که علت بالا بودن قیمت مجلههای علمی ـ پژوهشی، بالا بودن هزینه تولید «اولین نسخه» از این قبیل مجله‌هاست. Bergstrom (2001) «هزینه اولین نسخه» مجله‌ها را این گونه توصیف می‌کند: هزینه هایی که لازم است تا اولین نسخه یک مجله تولید شود و این هزینه ها را مستقل از تعداد مشترکان مجله می داند.
او معتقد است بخشی از این هزینه‌ها، به هزینه مدیریت اداره ویراستاری، دستمزد ویراستاران و کارمندان و هزینه حروفچینی و بخشی دیگر به هزینه چاپ و حمل و نقل و توزیع مجله‌ها مربوط است.
Teropir وKing (1996) مطالعه جامعی روی اقتصاد مجلههای علمی ـ پژوهشی انجام داده اند. آنها تخمین می‌زنند که هزینه تولید اولین نسخه از یک مقاله، بین 2تا4 هزار دلار است. بخش اعظم این هزینه ها، هزینه کارمندان و بیشتر از همه هزینه کارهای اداری مربوط به فرستادن مقاله، مرور و بررسی، تایپ و ویرایش آن می باشد (Tenopir & King, 1996) . Odlyzko در سال 1995 تخمین زد که هزینه نشر یک مقاله در یک مجله علمی ـ پژوهشی از 900 تا 8700 دلار متفاوت است و میانگین هزینه 4000 دلار می‌باشد. او خاطر نشان کرد که اگر فقط 20 پژوهشگر یک مقاله را به طور کامل بخوانند، میانگین هزینه برای خواندن مجله 200 دلار خواهد بود. اگر مقاله توسط 200 نفر خوانده شود، هزینه هر مقاله فقط 20 دلار خواهد بود.
King, Tenopir در کتاب خود به نام Toward Electronic Journals صنعت نشر مجلههای پژوهشی را مورد بررسی و تحلیل قرار دادند. آنها معتقدند که بسیاری از فعالیتهای مربوط به نشر در محیط چاپی و الکترونیکی مشترک است. با این حال، در مورد مجلههای الکترونیکی هزینه باز تولید و نشر مجله می تواند بسیار اندک باشد. نویسندگان به این نکته پرداختند که قیمت مجلههای علمی بین سالهای 1975 تا 1995 به میزان 260% افزایش داشته است. تعداد مشترکان بویژه مشترکان فردی /شخصی کاهش یافت، در حالی که هزینه اشتراک افزایش یافت. اگر تعداد مشترکان یک مجله کاهش یابد، هزینه تولید اولین نسخه مجله افزایش می یابد. از آنجا که 60% از مجلههای علمی کمتر از 2500 نفر مشترک داشتند، بخش اعظم هزینه تولید مجله‌ها به هزینه اولین نسخه اختصاص می یافت.
نویسندگان نتیجه گیری کردند که میانگین هزینه اشتراک یک مجله از 70 دلار برای مجله ای با 10 هزار مشترک تا 775 دلار برای مجله ای با فقط 500 مشترک، متفاوت است. همچنین «هزینه به ازای هر مشترک» نیز همان حداقل هزینه‌ای است که کلیه هزینه‌های مربوط به نشر یک مجله را براساس تعداد مشترکان پوشش می‌دهد. آنها مقایسه‌ای بین ناشران انجام دادند و به این نتیجه رسیدند که ناشران تجاری از لحاظ میانگین هزینه اشتراک در صدر جدول قرار دارند و بالاترین هزینه به ازای هر مشترک (441 دلار) را دارند.
به نظر می رسد اولین مطالعه در زمینة تفاوت بین ناشران تجاری و غیرتجاری در حدود دو دهه قبل در ادبیات کتابداری پدیدار شده باشد. در سال 1986، Barschall استاد فیزیک در دانشگاه Wisconsin ، هزینه نمونه کوچکی از مجلههای فیزیک (20 مجله) و نیز نمونه کوچکتری از مجلههای فلسفه و ریاضی را بررسی کرد. این محقق روشی را برای مطالعه خود به کار برد که قبلاً توسط جامعه ریاضی آمریکا و دیگران مورد استفاده قرار گرفته بود و عبارت بود از «مقایسه هزینه به ازای 1000 نویسه» و نتیجه‌گیری کرد که:
«در حالی که متوقع هستیم مجلههای منتشر شده توسط ناشران غیرانتفاعی ارزان تر از ناشران انتفاعی باشد، اما نسبت تفاوت هزینه به ازای 1000 نویسه بیش از آن چیزی است که انتظار می رود. به عنوان مثال «هزینه به ازای نویسه برای گران ترین ناشر تجاری از 31/. دلار در 1000 تا007/. دلار در 1000 نویسه برای ارزان ترین ناشر غیرانتفاعی متفاوت است».
نتایج مشابهی برای مجلههای ریاضی و فلسفه به دست آمد (Barschall, 1986). دو سال بعد Barschall مطالعه دیگری را روی تعداد بیشتری از مجلههای فیزیک (200 مجله) انجام داد که نتایج به دست آمده، نتایج مطالعه قبلی را تأیید کرد (Barschall, 1988).
Loughner در سال 1999 مطالعه ای روی بودجه کتابخانه در دانشگاه Georgia انجام داد و از تحلیل داده ها نتیجه گرفت که بخش عمده‌ای از بودجه کتابخانه به تعداد اندکی از ناشران عمده اختصاص داده می شود. کتابخانه 76% از بودجه مجلههای علمی را تنها به ده ناشر برتر تخصیص داده بود. این رقم 54% نسبت به سال 1990 افزایش داشت. ده ناشری که بخش اعظم بودجه کتابخانه را در سالهای دهه 90 میلادی به خود اختصاص داده بودند، عبارت بودند از:
Elsevier, Springer, Wiley, Harcourt, Taylor& Francis, Blackwell, Kluwer , Plenum, Gordon Breach and Marcel Dekker, (Loughner, 1999).
Bergstrom مطالعه‌ای بر روی مجلههای علوم اقتصادی انجام داد. نتایج نشان داد که هر شش مجله برتر علوم اقتصادی در «نمایه استنادی علوم اجتماعی» به ناشران غیرانتفاعی اختصاص داشت و هزینه اشتراک آنها برای کتابخانه به طور میانگین 180 دلار در سال بود. فقط 5 مجله از 20 مجله برتر به ناشران انتفاعی اختصاص داشت که میانگین هزینه اشتراک این 5 مجله در حدود 1660 دلار در سال بود. میانگین «قیمت به ازای هر صفحه» منتشر شده توسط ناشران تجاری 6 مرتبه گرانتر بود و «میانگین قیمت به ازای هر استناد» 16 مرتبه گرانتر از مجلههای منتشر شده توسط ناشران غیرانتفاعی بود. این تفاوت قیمت بین ناشران تجاری و غیرانتفاعی در مورد مجلههای کم پرستیژ نیز مشابه بود (Bergstrom, 2001).
الگوی مشاهده شده در قیمت مجلههای علوم اقتصادی، در مورد مجلههای سایر رشته ها نیز قابل مشاهده است. مجلههای ناشران تجاری بسیار گرانتر از مجلههای ناشران غیرانتفاعی یا جوامع تخصصی است، در حالی که پراستنادترین و مؤثرترین مجله‌ها تقریباً آنهایی هستند که با قیمت کمتر توسط جوامع تخصصی به چاپ می رسند. برای مثال، Wilder در سال 1998 دریافت که 50% از کل استنادها در رشته شیمی از مجلههای منتشر شده توسط جوامع تخصصی است، در حالی که بودجه صرف شده برای این مجله‌ها فقط 25% کل بودجه مربوط به اشتراک مجلههای شیمی کتابخانه را شامل می شود (Wilder, 1998).
مطالعه دیگری در سال 2004 توسط Bergstrom وBergstrom نشان داد که تفاوت چشمگیری بین قیمت ارائه شده به کتابخانه‌های دانشگاهی از سوی ناشران تجاری و ناشران دانشگاهی و جوامع تخصصی وجود دارد. به عنوان نمونه، در رشته اکولوژی و علوم اقتصادی «میانگین قیمت اشتراک مجلههای به ازای هر صفحه» برای ناشران تجاری 5 مرتبه گرانتر از مجلههای ناشران دانشگاهی و جوامع تخصصی بوده است. این تفاوت قیمت نشان دهندة تفاوت در کیفیت مجله‌ها ـ که با شمارش تعداد استنادها به مجله اندازه گیری می‌شود‌ـ نیست. برای مجلههای ناشران تجاری «میانگین قیمت به ازای هر استناد» در حدود 15 مرتبه گرانتر از ناشران دانشگاهی و جوامع تخصصی بود. تفاوت قیمت مشابهی در بسیاری از رشته های علمی مشاهده شد. این تفاوتها حتی ظرف 15 سال بیشترهم شده بود. با توجه به نرخ تورم «میانگین قیمت واقعی به ازای هر صفحه» برای مجلههای متعلق به ناشران تجاری از سال 1985 تاکنون 300% افزایش یافت، در حالی که برای ناشران غیرانتفاعی (ناشران دانشگاهی و جوامع تخصصی) فقط 50% افزایش دا شته است (2004 Bergstrom and Bergstrom,).
در مطالعه ای که در مجله Publishers Weekly منتشر شد، مطرح شده است «در حالی که بسیاری از کتابخانه های دانشگاهی با کاهش بودجه مواجه اند، ناشران بزرگ تجاری در دنیای نشر مجله‌ها سود زیادی نصیب خود کرده اند. به عنوان نمونه، در سال 2002 سرمایه آنها 26% افزایش داشته و Elsevier به عنوان بزرگترین ناشر مجلههای علمی، تکنولوژی و پزشکی، 25% سود داشته است» (Publishers Weelky, 2003).
Shulenburger, Edward در سال 2003 نگاهی به تاریخچه نشر داشته‌اند. آنها مطرح کردند که به طور سنتی پژوهشگران در مؤسسه‌های پژوهشی حاصل تحقیقات خود را از طریق پدیده ای به نام «تبادل هدایا» یا Gift Exchange منتشر می‌کردند. آنها نتایج تحقیقات خود را برای چاپ می فرستادند و مجبور بودند برای ویرایش و چاپ مقاله، پولی را پرداخت کنند. این روند در اواخر 1960 و اوایل 1970 دیگر کارآمد نبود. تعداد خیلی کمی از ناشران تجاری متوجه این وضعیت نامطلوب شدند و بدون اینکه هزینه‌ای از نویسنده دریافت کنند، به انتشار مجله‌ها پرداختند. تا قبل از این، اکثر مجلههای علمی توسط جوامع علمی و با بودجه آنها منتشر می‌شد، ولی هدف کسب درآمد و پول نبوده است. برعکس، در دنیای امروز بازار مجلههای علمی توسط چند ناشر عمده قبضه شده است؛ ناشران اندکی که به شرکتهای بین المللی بزرگ مبدل شده‌اند و در همه زمینه‌های علمی مجله منتشر می کنند. این دو نویسنده عقیده دارند که الگوی قدیمی که براساس «تبادل هدایا» و با هدف توزیع مجلههای علمی انجام می شد، اکنون مغلوب مجلههای علمی به عنوان یک کالای عمومی شده است. در الگوی جدید، این مجله‌ها برای کسب درآمد منتشر می شوند و ناشران تجاری می گویند اگر می خواهید به مجله‌ها دسترسی داشته باشید، پول بدهید؛ ما همه چیز را برای شما مهیا می کنیم. (Edward and Shulenburger, 2003)
مطالعه بر روی قیمت مجله‌ها در رشته های مختلف علمی نیز انجام و در متون گزارش شده است. به عنوان مثال، Kean مطالعه‌ای بر روی قیمت سالانه مجله‌ها به مدت 18 سال انجام داده است. وی در هجدهمین مطالعه سالانة قیمت مجلههای علمی و پزشکی که در سال 2005 منتشر شد، گزارش کرد که میانگین قیمت 251 مجله مورد مطالعه 11/326 دلار و «میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» 83/43 بوده است. قیمت مجله‌ها برحسب موضوع متفاوت بود. مجلههای فیزیک و شیمی با میانگین قیمت 56/1879 دلار در سال، گرانترین موضوعات بودند (Kean, 2005).
اهداف و متدلوژی تحقیق حاضر
هدف از مطالعه حاضر، بررسی تفاوت موجود میان ناشران تجاری و غیرتجاری به لحاظ قیمت مجلههای علمی‌ـ پژوهشی الکترونیکی بود. نخستین گام برای انجام تحقیق، انتخاب ناشران بود. ناشران مجله‌ها برحسب ماهیت کارشان به دو گروه کلی دسته بندی شدند؛ گروه نخست ناشران انتفاعی یا تجاری هستند که با هدف کسب درآمد به انتشار مجلههای علمی ـ پژوهشی می پردازند. گروه دوم ناشران دانشگاهی یا جوامع تخصصی علمی هستند که هدف اصلی آنها از انتشار مجلههای علمی کسب درآمد و پول نیست و از این بعد در این مقاله به نام ناشران غیرانتفاعی از آنها نامبرده می شود.
اصولاً تشخیص ناشران تجاری از غیرانتفاعی مشکل بود. این نکته قابل ذکر است که در این تحقیق ناشران دانشگاهی نیز در گروه ناشران غیرتجاری یا غیرانتفاعی قرار گرفته اند. برای شروع تحقیق 124 ناشر تجاری و 90 ناشر غیرانتفاعی شناسایی شدند. این فهرست برای مطالعه اولیه تنظیم شد و برای مطالعه دقیق تر محقق مجبور بود تعداد ناشران را به 8 مورد (4 ناشر از هر گروه) کاهش دهد. 4 ناشر برتر تجاری که بیشترین تعداد مجلههای الکترونیکی پژوهشی را تولید می کردند و برای انجام تحقیق در نظر گرفته شدند، عبارتند از:
Elsevier (Including Academic Press), Taylor & Francis, Kluwar Academic Publishers, Blackwell Publishing
Elsevier در سال 2003 با ناشر دیگری به نام Academic Press ادغام شده بود. همچنین در سال 2003 Springer- Verlagو Kluwer دو ناشر مجزا بودند، ولی اکنون در هم ادغام شده و به یک ناشر تبدیل شده اند.
نشر مقاله‌های علمی‌ـ پژوهشی الکترونیکی: مقایسه‌ای ...
گروه ناشران دانشگاهی یا جوامع تخصصی (ناشران غیرانتفاعی ) عبارتند از:
Oxford University Press, Cambridge University Press, IEEE (Institute of Electrical and Electronic Engineering), American Psychological Association (APA).
علاوه براین 8 ناشر، مطالعه حاضر بر روی 3841 مجله پژوهشی الکترونیکی منتشر شده توسط این 8 ناشر برتر نیز متمرکز بود. این بدان معناست که 3339 مجله از کل 5027 مجله منتشر شده توسط 15 ناشر برتر تجاری و 502 مجله از کل 914 مجله منتشر شده توسط 15 ناشر برتر غیرانتفاعی در جامعه تحقیق حاضر قرار می گیرند. این تعداد مجله (3841 عنوان) برای تحلیل و تعمیم داده ها کافی بود.
به منظور مطالعه و مقایسه الگوهای قیمت ناشران برگزیده، نرخ اشتراک سالانه برای مؤسسه‌ها در سال 2003 برای کلیه ناشران جمع آوری شد. ذکر این نکته ضروری است که تنها «نرخ اشتراک سالانه برای مؤسسه‌ها» برای انجام تحقیق در نظر گرفته شده و کلیه محاسبات براساس دلار آمریکا صورت گرفته است. در موارد خیلی نادر که یک مجله پژوهشی در فرمت الکترونیکی موجود نبود، برای محاسبه میانگین ها در نظر گرفته نشد.
قیمت اشتراک مربوط به سال 2003 برای تعداد 3841 مجله از وب سایت ناشران جمع آوری شد. اطلاعات دیگری مانند عنوان مجله‌ها، تعداد شماره منتشر شده در سال و رده موضوعی آنها نیز جمع آوری شد. داده های حاضر برای محاسبه «میانگین قیمت مجله‌ها» در سال و نیز «میانگین قیمت مجله‌ها به ازای هر شماره مجله» طبق فرمول ذیل مورد استفاده قرار گرفت.
میانگین قیمت مجله‌ها در سال برابر است با جمع هزینه اشتراک کلیه مجلههای یک ناشر تقسیم بر تعداد کل مجلههای منتشر شده در آن سال .
میانگین قیمت مجله‌ها به ازای هر شماره برابراست با میانگین قیمت مجله‌ها در سال تقسیم بر کل شماره‌های منتشر شده کلیه مجله‌ها در همان سال.
میانگین قیمت یک مجله در سال تحت تأثیر عواملی مانند تعداد شماره های منتشر شده در سال قرار دارد. بنابراین، میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله، اطلاعات دقیق‌تری از قیمت به دست می‌دهد و به همین دلیل برای تحلیل قیمتها محاسبه و مورد استفاده قرار گرفته است. ذکراین نکته ضروری است که «میانگین قیمت مجله‌ها» یاAverage Subscription Price (ASP) با علامت اختصاری ASP و «میانگین قیمت مجله‌ها به ازای هر شماره مجله» یا Average Subscription Price Per Iuuse (ASPPI) با علامت اختصاری ASPPI در جداول نشان داده شده‌اند.
تحلیل کلی قیمتها
جدول 1 «میانگین قیمتها» و «میانگین به ازای هر شماره مجله» را برای کلیه ناشران نشان می دهد. همان گونه که ملاحظه می شود، Elsevier گران ترین ناشر تجاری در سال 2003 بود با میانگین قیمت 1589 دلار در سال. از میان ناشران غیرانتفاعی IEEE بیشترین میانگین قیمت در سال را داشت (529 دلار).
Blackwell ارزان ترین ناشر تجاری و Oxford University Press نیز ارزان ترین ناشر غیرانتفاعی در سال 2003 بود. این ارقام نشان می دهد که تفاوت قابل ملاحظه‌ای بین ناشران تجاری و غیرانتفاعی در مورد قیمت مجلههای علمی ـ پژوهشی وجود دارد.
تحلیل موضوعی قیمتها
به منظور بررسی قیمتهای مجله‌ها به لحاظ موضوعی، مجلههای این 8 ناشر به صورت موضوعی رده بندی شدند و سپس میانگین قیمتها محاسبه شد. از آنجاکه ناشران هر کدام رده بندی موضوعی جداگانه‌ای را برای مجلههای خود مورد استفاده قرار داده بودند، به منظور یکدست کردن و استاندارد کردن رده بندی موضوعی، از رده بندی پژوهشی استاندارد استرالیا یا ASRC (Australian Standard Research Classification) برای انجام تحقیق استفاده شد. این رده بندی توسط کتابخانه دانشگاه Monash استرالیا تدوین شده است. کلیه 3841 مجله در این رده بندی قرار داده شدند و سپس میانگیـن قیـمت در هـر موضـوع و میـانگین قیـمت به ازای هر شماره مجله بـرای هـر
نشر مقاله‌های علمی‌ـ پژوهشی الکترونیکی: مقایسه‌ای ...
موضوع جداگانه محاسبه شد (نگاه کنید به جدول2). همان گونه که قبلاً اشاره شد، تعداد کمی از مجله‌ها در فرمت الکترونیکی موجود نبودند و از محاسبات حذف شدند. بنابراین، ارقام موجود در جدول 2 فقط نشان دهندة مجلههای علمی ـ پژوهشی الکترونیکی در هر موضوع می باشد. همان گونه که از جدول 2 مشاهده می شود، از میان موضوعات مختلف در سال 2003 تعداد مجلههای پزشکی در میان ناشران تجاری بیشتر از سایر مجله‌ها بود. از میان ناشران غیرانتفاعی، فقط یک ناشر یعنی Oxford University Press بیشترین تعداد مجله‌ها را در گروه پزشکی منتشر کرد. این جدول همچنین برتری Elsevier را در زمینه تعداد مجلههای منتشر شده نشان می دهد.
به نظر می رسد Blackwell, Taylor & Francis , Kluwer از میان ناشران تجاری و Oxford University Press و Combridge University Press از میان ناشران غیرانتفاعی جامعیت بیشتری داشته و تقریباً در تمامی زمینه های موضوعی مجله منتشر کرده اند.
میانگین قیمت مجله‌ها در سال و میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله در هر موضوع نیز محاسبه شد و در جدول 3 و 4 نشان داده شده اند.
جدول 3 و 4 نشان می دهد که میانگین قیمت مجله‌ها در مورد Elsevier تقریباً در تمامی گروههای موضوعی بالای هزار دلار در سال قرار دارد. همچنین، مجلههای فیزیک و شیمی بالاترین نرخ میانگین قیمت را داشتند. به عنوان مثال، میانگین قیمت مجلههای فیزیک در مورد Elsevier، 3376 دلار آمریکا، برای Taylor & Francis 2604 دلار، برای Kluwer 1904 دلار، برای Blackwell، 1913 دلار در سال 2003 بود. دومین گروه موضوعی گران‌قیمت، به مجلههای شیمی اختصاص داشت.
گران ترین رده موضوعی برای Oxford University Press به عنوان یک ناشر دانشگاهی یا غیرانتفاعی مجلههای زمین شناسی بودند با میانگین 80 دلار در سال. در مورد Cambridge University Press مجلههای فیزیک با میانگین 6/1 دلار بیشترین میانگین قیمت را داشتند.
نگاهی به جدول 3 نشان می دهد که در مورد Elsevier ، مجلههای فیزیک 2/6 برابر گرانتر و مجلههای شیمی 7/5 مرتبه گرانتر از مجلههای علوم اجتماعی، علوم انسانی و هنر بودند. در مورد Kluwer مجلههای فیزیک 6/3 مرتبه گران تر از مجلههای علوم اجتماعی، انسانی و هنر بودند . در مورد Taylor & Francis مجلههای شیمی 4/8 مرتبه گران تر از مجلههای علوم اجتماعی، انسانی و هنر بودند.
در میان ناشران غیرانتفاعی نیز تقریباً الگوی مشابهی از تفاوت قیمتها قابل مشاهده است. به عنوان مثال، مجلههای فیزیک در مورد Cambridge University Press 4/3 برابر از مجله‌ها علوم اجتماعی، انسانی و هنر گرانتر بودند. بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که در مورد تک تک ناشران به طور کلی مجلههای علوم اجتماعی، انسانی و هنر بطور قابل ملاحظه‌ای ارزان‌تر از مجلههای فیزیک و شیمی هستند.
چنانکه قبلاً اشاره شد «میانگین قیمت مجله‌ها» حالت کلی دارد و نمی تواند اطلاعات دقیقی از قیمت واقعی آنها به دست دهد. به همین دلیل، از عامل دیگری به نام «میانگین قیمت مجله‌ها به ازای هر شماره مجله» نیز برای انجام تحقیق حاضر استفاده شد که اطلاعات دقیق تر از قیمت واقعی مجله‌ها و تفاوت آن در میان ناشران به دست می‌دهد. جدول 4 نشان می دهد که در مورد Elsevier تفاوت قابل ملاحظه ای بین «میانگین قیمت مجله‌ها به ازای هر شماره مجله» در بین موضوعات مختلف به جز یک موضوع (روزنامه نگاری و علوم کتابداری ) وجود ندارد. در عین حال، گرانترین «میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» در Elsevier به مجلههای شیمی اختصاص داشت. در مورد دو ناشر Taylor & Francis , Kluwer نیز مجلههای شیمی بالاترین «میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» را بین سایر موضوعات به خود اختصاص داده بودند (به ترتیب 337 و 230 دلار) . بنابراین، برحسب «میانگین به ازای هر شماره مجله» مجلههای شیمی گرانترین مجلههای 3 ناشر از ناشران تجاری بوده‌اند. گرانترین مجله‌ها در مورد Blackwell مجلههای مربوط به رایانه و علوم ارتباطات بود (میانگین 113 دلار در سال).
نشر مقاله‌های علمی‌ـ پژوهشی الکترونیکی: مقایسه‌ای ...
از میان ناشران غیرانتفاعی در مورد Oxford University Press گران ترین «میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» به علوم زمین شناسی اختصاص داشت (با میانگین 80 دلار در سال). گران ترین موضوع در مورد Cambridge University Press مجلههای فیزیک بودند (106 دلار). تفاوت قابل ملاحظه‌ای بین رده های موضوعی برحسب «میانگین به ازای هر شماره مجله» در مورد دو ناشر دیگر غیرانتفاعی یعنی American Psychological Association, IEEE مشاهده نشد.
مقایسه یافته‌ها نشان می دهد تفاوت قیمت مجلههای فیزیک و شیمی و علوم اجتماعی، انسانی و هنر برحسب «میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» به اندازه تفاوت قیمت برحسب میانگین کلی نبود. به عنوان مثال، مجلههای شیمی Elsevier 5/1 برابر گرانتر بودند و برای Taylor & Francis و Kluwer به ترتیب 3/3 و 6/2 برابر گرانتر از مجلههای علوم اجتماعی، انسانی و هنر بودند.
«میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» دربین ناشران تجاری نشان می دهد که مجلههای «علوم، تکنولوژی و پزشکی» یا (STM) گران تر از علوم اجتماعی، انسانی و هنر بودند. از میان مجلههای «علوم، تکنولوژی و پزشکی» مجلههای فیزیک و شیمی ناشران تجاری، از سایر موضوعات گرانتر بودند. در مورد ناشران غیرانتفاعی، تعداد مجلههای منتشر شده در «علوم، تکنولوژی و پزشکی» بسیار اندک بود و نتایج قابل تعمیم نبود.
تحلیل و تفسیر یافته‌ها
به منظور مقایسه بهتر ناشران ، «میانگین قیمت مجله‌ها» و «میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» در جدول 5 خلاصه شده است. این مقایسه به طور کلی میان دو گروه ناشران تجاری و غیرانتفاعی و برای کل مجلههای مورد تحقیق انجام شده است. نتایج نشان می‌دهد میانگین قیمت مجلههای ناشران تجاری 8/2 برابر گران تر از ناشران غیرانتفاعی است. علاوه بر این« میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» در مورد ناشران تجاری 8/1 برابر بیشتر از ناشران غیرانتفاعی است.
این نتایج یک بار دیگر نتایج قبلی در مورد قیمت مجله‌ها مثل مطالعه Wilder را مورد تأیید قرار می‌دهد. Wilder در یافته بود که قیمت مجلههای منتشر شده توسط ناشران تجاری بسیار گران تر از ناشران جوامع تخصصی است. نتایج تحقیق حاضر نشان می دهد این تفاوت در سال 2003 نیز وجود داشته است.
مقایسه بین دو گروه ناشران نشان می دهد که تعداد مجلههای منتشر شده توسط ناشران تجاری به طور قابل ملاحظه ای بیشتر از ناشران غیرانتفاعی است. کوچکترین ناشر تجاری در تحقیق حاضر یعنی Blackwell سه مرتبه از بزرگترین ناشر غیرانتفاعی یعنی Oxford University Press بیشتر مجله منتشر کرده است.
رده بندی موضوعی مجله‌ها نشان می دهد که ناشران تجاری بیشتر بر انتشار مجلههای «علوم، تکنولوژی و پزشکی» تمرکز دارند در حالی که هر دو ناشر با سابقه غیرانتفاعی، یعنی Oxford University Press و Cambridge University Press بیشتر بر انتشار مجله‌ها در علوم اجتماعی، انسانی و هنر تأکید داشته اند. یکی از دلایل تمرکز کمتر ناشران تجاری برعلوم اجتماعی، انسانی و هنر، شاید کوچک بودن بازار تقاضا برای این گروه مجله‌ها باشد.
Oxford University Press هیچ مجله‌ای در موضوع فیزیک و شیمی در سال 2003 منتشر نکرد و Cambridge University Press فقط 4 مجله درموضوع فیزیک منتشر کرده است. در عین حال، هر دو گروه ناشران تعداد قابل ملاحظه‌ای مجله در علوم پزشکی منتشر کرده اند.
توجه به این نکته ضروری است که علوم پزشکی فقط یک رده موضوعی را در استاندارد موضوعی استرالیا به خود اختصاص می دهد، در حالی که علوم پزشکی بسیار گسترده است و رشته های زیادی را در بر می گیرد.
بنابراین، این امر می تواند دلیل بالا بودن تعداد مجلههای منتشر شده در علوم پزشکی تقریباً در میان کل ناشران مورد تحقیق باشد.
نشر مقاله‌های علمی‌ـ پژوهشی الکترونیکی: مقایسه‌ای ...
Elsevier به عنوان بزرگترین ناشر مجلههای علمی ـ پژوهشی، بیشتر بر مجلههای «علوم، تکنولوژی و پزشکی» تمرکز داشته است. در عین حال، مجلههای پژوهشی در سایر موضوعات مثل علوم اقتصادی ، مدیریت و علوم کتابداری نیز منتشر کرده است. از میان موضوعات علوم اجتماعی، ناشران تجاری بیشتر بر موضوع علوم اقتصادی و مدیریت تمرکز داشته اند.
در میان ناشران غیرانتفاعی، American Psychological Association, IEEE از جمله ناشرانی بودند که فقط در موضوعات خاصی مجله منتشر کرده اند.
IEEE یک جامعه علمی تخصصی است که بر مجلههای رشته الکترونیک تمرکز دارد. American Psychological Association نیز جامعه علمی تخصصی دیگری است که تخصص آن مشخص و واضح است و تنها مجلههای مربوط به رشته روانشناسی و روانپزشکی را منتشر می کند.
جدول 3 نشان می دهد که قیمت مجله‌ها در موضوع فیزیک، شیمی و بیولوژی از سایر موضوعات میان ناشران تجاری گرانتر بوده است. این نتیجه با حاصل تحقیق Kean در سال 2005 همخوانی دارد.
تحلیل موضوعی نشان داد برای ناشران غیرانتفاعی علوم زمین شناسی گران ترین رشته در مورد Oxford University Press و مجلههای مهندسی و تکنولوژی، گرانترین موضوع در مورد Cambridge University Press بودند.
نتیجه‌گیری
نتایج تحقیق حاضر نشان داد که در سال 2003 مجلههای منتشر شده توسط ناشران تجاری به طور قابل ملاحظه‌ای از مجلههای منتشر شده توسط ناشران غیرانتفاعی گرانتر بود. «میانگین قیمت مجلههای» متعلق به ناشران تجاری 8/2 برابر گرانتر و «میانگین قیمت به ازای هر شماره مجله» مجلههای ناشر تجاری 8/1 برابر گرانتر از ناشران غیرانتفاعی بود. فیزیک، شیمی و بیولوژی گرانترین رده های موضوعی به لحاظ قیمت مجلههای علمی ـ پژوهشی بودند.
نتایج این تحقیق، این پرسشها را مطرح می سازد که چرا مجلههای ناشران تجاری تا این حد گران هستند؟ آیا آنها به دلیل نیاز ناشران یا تمایل آنها برای به دست آوردن سود منتشر شده اند که تا این حد گران هستند؟ در حالی که پژوهشگران می‌توانند قیمت واقعی نشر توسط ناشران تجاری را تخمین بزنند، ولی حقیقتاً نمی دانند که آنها از تولید مجلههای علمی ـ پژوهشی چقدر سود برده‌اند.
مطالعه حاضر یک تحقیق جامع در سال 2003 بود. تحقیق مشابهی در یک سال دیگر یا طی سالیان متوالی می تواند تصویر روشن تری از قیمت واقعی مجلههای علمی ـ پژوهشی به دست دهد. نویسنده مقاله امیدوار است که سایر پژوهشگران در علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی تحقیقات مشابهی انجام دهند و این موضوع را بیشتر واکاوی کنند.
)