مجله‌های علمی دسترسی آزاد و الگوهای مالی نشر آنها

مقدمه  

تا پیش از قرن هفدهم میلادی، ارتباط علمی میان دانشمندان عموماً بر مکاتبه‌های شخصی متکی بود. در کنار کتاب که دستاوردهای درازمدت دانشمندان را به کندی به دیگران انتقال می‌داد، ارتباطات فردی و مکاتبه‌های شخصی، فرایند بهتری برای آگاهی سریع دانشمندان از فعالیتها و دستاوردهای یکدیگر به شمار می‌رفت. اما بتدریج بر شمار دانشمندان افزوده شد. پژوهشگران علاقه‌مند به رسمیت شناخته شدن از سوی همتایان خود، خواهان ارائه راهکاری برای ایمن ساختن اندیشه‌های خود از سرقت، و نیز مجرایی برای مطلع شدن از اخبار و دستاوردهای علمی حوزه خود بودند. شیوة سنتی ارتباط علمی، جوابگوی این نیازها نبود. در چنین بستری بود که نشریه‌های علمی پا به عرصه حیات نهادند و نیز انجمنهای علمی بتدریج شکل گرفته و گسترده شدند. اولین نشریة علمی، هفته‌نامه‌ای بود به نام «مجله دانشوران»[1] که در پنجم ژانویه سال 1665 در فرانسه منتشر شد و از سال 1816 نام آن تغییر یافت (فتاحی و منصوریان,1381، ص14). این نشریه در ابتدا صرفاً سیاهه‌ای از کتابهای مهم بود. اما اولین نشریه علمی به معنای صحیح‌تر مجلة Philosophical Transactions of Royal Society بود که در ششم مارس 1665 در انگلستان منتشر شد. انتشار هر دو نشریه مذکور هنوز ادامه دارد (Brown & Smith, 1980, p. 4).

از سال 1665 که می‌توان آن‌ را آغاز رسمی ارتباطات علمی به شیوه مدرن نامید، پیوسته بر تعداد دانشمندان، مقاله‌ها و نشریه‌های علمی افزوده شده است                       (Tenopir & King, 2000). افزایش چشمگیر انجمنهای علمی، بهبود خدمات پستی و نیز توسعه علوم و تقسیم آنها به زیرشاخه‌های متعدد طی سده‌های بعد،  تأثیر بسزایی بر رشد تعداد نشریه‌های علمی داشت. هم‌اکنون انتشار نشریه‌های علمی تکامل یافته و  به بلوغ رسیده است. امروزه شاهد نشر هزاران نشریه علمی ـ  تخصصی در حوزه‌های مختلف علمی هستیم. نمودار 1 نشان دهندة روند انتشار نشریه‌های علمی جدید در فاصله سالهای 1910 تا 2004 بر اساس آمار بانک اطلاعاتی راهنمای بین‌المللی نشریه‌های ادواری اولریخ (Ulrich’s, 2005) است[2]. انتشار مجله‌های علمی جدید پس از جنگ جهانی دوم شتاب گرفت و تا سال 1994 روند صعودی داشت به طوری که تنها در این سال 1050 عنوان به جمع نشریه‌های علمی افزوده شد. پس از آن، این روند سیر نزولی یافته است. در حال حاضر (شهریور 1384) تعداد نشریه‌های ادواری که تحت عنوان «علمی ـ دانشگاهی» در پایگاه اولریخ فهرست شده‌اند، به 53692 عنوان می‌رسد که از این میان 23181 عنوان از نوع «مجله» هستند و از میان این مجله‌ها نیز 7372 عنوان به صورت آنلاین قابل دسترس می‌باشند. نشریه‌ها  از 1800 میلادی تاکنون دارای رشد ثابت 46/3 درصدی بوده‌اند   (Mabe, 2003, p. 196).

نمودار1. تعداد نشریه‌های ادواری علمی جدید، منتشر شده در هر سال

بر حسب تاریخ آغاز نشر (2004- 1910)

این روند افزایش تعداد دانشمندان، مقاله‌ها و مجله‌ها به مدت سه سده ادامه یافت، تا اینکه در نیمه دوم قرن بیستم نشانه‌های بحران بتدریج ظهور کرد. با وجود رشد متون علمی و تعداد دانشمندان که متقاضی دسترسی به این متون بودند، بودجه کتابخانه‌ها از رشد کافی برخوردار نبود و بسیاری شروع به لغو اشتراک برخی نشریه‌های خود کردند. این وضعیت در متون کتابداری و اطلاع‌رسانی به «بحران نشریه‌ها» معروف است (Manna, 2003). مقاله حاضر با توضیح بحران موجود در بازار مجله‌های علمی بویژه از منظر کتابداران و متخصصان اطلاع‌رسانی، سعی خواهد کرد نشر مجله‌های علمی رایگان موسوم به «مجله‌های دسترسی آزاد» را به عنوان یکی از راهکارهای به کارگرفته شده برای فایق آمدن بر این بحران و تسهیل ارتباطهای علمی تشریح نماید. روشهای مورد استفاده برای تأمین مالی این شیوة نشر مجله‌های علمی و چشم‌اندازهای آینده آنها نیز در بخشهای بعدی مقاله مورد بحث قرار می‌گیرند.

بحران نشریه‌های علمی

طی سالهای اخیر، مطالب بسیاری در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی درباره بحران نشریه‌ها منتشر شده است (برای نمونه نگاه کنید به: Geleijnse, 1999;  Manna, 2003; Macgregor, 2005). این بحران که به مشکل فراروی کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی برای اشتراک نشریه‌های علمی اشاره دارد، دارای دلایل مختلفی است و در حقیقت معرّف شکاف موجود میان میزان منابعی است که کتابخانه‌ها قادر به تهیه آنها هستند و میزان منابعی که پژوهشگران نیاز دارند. جوهره این بحران این است که از یک سو حجم مقاله‌ها و مجله‌های علمی و هزینه اشتراک نشریه‌های علمی افزایش یافته و می‌یابد و از سوی دیگر کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی با بودجه محدود و انتظارهای رو به افزایش مراجعان برای تدارک نشریه‌های علمی بیشتر، مواجه هستند. در نتیجه، بیم آن می‌رود که کتابخانه‌ها قادر به همگامی با مخاطبان خود و برآوردن نیازهای اطلاعاتی آنان که همانا وظیفه اصلی کتابخانه‌هاست نباشند و این شکاف روز به روز عمیق‌تر شود.

آمار انجمن کتابخانه‌های پژوهشی آمریکا (ARL) نشان می‌دهد که در فاصله سالهای 1986 تا 2003، در حالی که شاهد افزایش 260 درصدی هزینه اختصاص یافته به نشریه‌ها در کتابخانه‌ها هستیم، میزان نشریه‌های خریداری شده تا سال 2001 تقریباً سیر نزولی داشته و پس از آن قدری افزایش یافته است. میزان نشریه‌های خریداری شده در سال 2001 حدود 5 درصد کاهش داشته است (ARL, 2003). نمودار 2 به خوبی نمایی از وضعیت بحرانی نشریه‌ها  را در کتابخانه‌ها نشان می‌دهد. کاهش هزینه یک واحد نشریه در سال 2001 به این علت است که در این سال ناشران بیشتری اقدام به ارائه اشتراک الکترونیک دسته جمعی نشریه‌های خود در قالب قراردادهای معروف به «قرارداد بزرگ» (Big Deal) نمودند(توضیح این قراردادها در ادامه ارائه می‌شود). همچنین، آمار نشان می‌دهد که هزینه صرف شده برای نشریه‌های الکترونیکی در کتابخاهای دانشگاهی آمریکا در فاصله سالهای 1994 تا 2003 بیش از هجده برابر شده است که نشان‌دهنده روند رو به افزایش گرایش کتابخانه‌ها به اشتراک نسخه الکترونیکی نشریه‌ها  و نیز روند رو به افزایش هزینه اشتراک نشریه‌هاست (Young & Kyrillidou, 2004). در انگلستان نیز در حالی که در سالهای اخیر سهم ادواریها از بودجه کتابخانه‌های دانشگاهی حدود 50 درصد افزایش یافته، اما کتابخانه‌ها نتوانسته‌اند تعداد نشریه‌های مورد اشتراک خود را ثابت حفظ کنند واین تعداد کاهش یافته است (House of Commons, 2004). این وضعیت قاعدتاً در سایر کشورها که اقتصاد ضعیف‌تری دارند، بدتر است.

نمودار2. تغییر قیمت نشریه‌ها  و میزان نشریه‌های خریداری شده در کتابخانه‌های دانشگاهی

و تخصصی آمریکا ازسال 1986 تا 2003 به درصد (برگرفته ازآمار ARL)

عوامل متعددی در ایجاد این شرایط بحرانی دخالت دارند که می‌توان آنها را در قالب سه گروه عمده  دسته بندی کرد:

الف) عوامل ناشی از سیاستهای ناشران

طی دهه‌های گذشته شاهد کاهش تدریجی مجله‌های علمی منتشر شده توسط دانشگاهها و انجمنهای علمی و استیلای ناشران خصوصی بر بازار نشر بوده‌ایم. بسیاری از دانشگاهها و انجمنهای علمی به دلیل مشکلات مالی و فنی، نشریه‌های علمی خود را به ناشران خصوصی فروخته و یا انتشار آنها را به این ناشران واگذار کرده‌اند. این‌گونه تصرف تدریجی مجله‌های علمی توسط ناشران خصوصی، گاه با اعتراض اعضای هیئت تحریریه نیز مواجه می‌شود. به عنوان مثال، در اکتبر 2001 چهل نفر از اعضای هیئت تحریریه مجله Machine Learning از انتشارات Kluwer برای حمایت از نشریه الکترونیکی  Journal of Machine Learning Research (JMLR)   استعفا دادند. همچنین در 1999، 14 نفر از 26 عضو هیئت تحریریه مجله Journal of Academic Librarianship در اعتراض به فروش آن به انتشارات الزویر استعفا دادند (Booth et al., 2002).

مشکل دیگر، نوع قراردادهای اشتراک مجله‌هاست که ناشران به کتابخانه‌ها و دیگر خریداران تحمیل می‌کنند. قراردادهای اشتراک گروهی مجله‌ها موسوم به «قرارداد بزرگ» که بویژه با گسترش دسترسی الکترونیک به مجله‌ها رواج بسیار یافته، منتقدان بسیاری دارد. به عنوان مثال، فالک در مقالة خود به شرح اعتراض کتابخانه‌های دانشگاهی علیه ناشران مجلات و قیمتهای آنها پرداخته است (Falk, 2004). طی این نوع قراردادها، کتابخانه یا گروهی از کتابخانه‌ها به عنوان یک کنسرسیوم با پرداخت مبلغی به ناشر، از حق دسترسی الکترونیک به تمامی نشریه‌های آن ناشر برخوردار می‌شوند. حق محدود کتابخانه‌ها برای گزینش نشریه‌های مورد نیازشان و نیز محدودیت در لغو اشتراک یک نشریه بخصوص در صورت عدم تمایل یا نیاز کتابخانه به آن نشریه، از جمله انتقادهای وارد است. (برای اطلاع بیشتر در مورد این قراردادها نگاه کنید به Ball, 2004; Van Orsdel & Born, 2003).

ب) عوامل مربوط به کتابخانه‌ها

کتابخانه‌های تخصصی و دانشگاهی به عنوان عمده‌ترین خریداران مجله‌های علمی، اهمیت زیادی در اقتصاد این صنعت دارند. با این حال، کاهش بودجه یا ناکافی بودن آن از مشکلات همیشگی کتابخانه‌هاست. برخی عوامل اقتصادی نیز گاه بر این مشکلات می‌افزایند. به عنوان مثال، نوسان نرخ برابری دلار در برابر یورو و پوند، گاه قدرت خرید کتابخانه‌های واقع در حوزة جغرافیایی یکی از این واحدهای پولی را کاهش می‌دهد. این مشکل در مورد کشورهای در حال توسعه نیز صدق می‌کند. روز به روز فشار بیشتری بر کتابخانه‌ها برای همگامی با روند علمی دانشگاهها یا سازمانهای مادر وارد می‌آید. کاربران لزوماً آگاهی چندانی از محدودیتهای مالی کتابخانه‌ها ندارند و ناتوانی آنها در تأمین به موقع مجله‌ها و کتابهای علمی را ممکن است ناشی از ضعف مدیریتی و خدماتی کتابخانه‌ها و کتابداران تلقی کنند. از این‌‌رو، شیوه‌های جدید و کارآمد تأمین منابع مانند دسترسی آزاد به مجله‌های الکترونیکی، اغلب از سوی کتابخانه‌ها و دیگر مراکز اطلاعاتی مورد استقبال قرار می‌گیرند.

ج) عوامل مربوط به خوانندگان

در میان منابع علمی، مقاله‌های نشریه‌های علمی برای دانشمندان و پژوهشگران اهمیت ویژه‌ای دارد. (Tenopir et al., 2005; Tenopir & King, 2002, p. 259). افزایش تعداد دانشمندان و آثار علمی آنان از یک سو عامل رشد نشریه‌های علمی بوده و از سوی دیگر تقاضا برای نشریه‌های علمی را افزایش داده است. این تقاضا عمدتاً در کتابخانه‌های دانشگاهی و تخصصی تجلی یافته، زیرا پژوهشها (Tenopir, 2003; Tenopir & King, 2001, p. 117) نشان داده که دانشمندان امروزه تمایل کمتری برای اشتراک نشریه‌ها  به صورت شخصی دارند و بیشتر مقاله‌های مورد نیاز خود را از کتابخانه‌ها تأمین می‌کنند که یکی از دلایل آن می‌تواند هزینه‌های بالای اشتراک نشریه‌ها  باشد.

همچنین برخی دانشمندان از کندی سرعت چرخه نشر در برخی مجله‌ها گلایه دارند و معتقدند با به‌ کارگیری تسهیلات نشر الکترونیکی، می‌توان این فرایند و اجزای آن از جمله بررسی تخصصی[3] را تسریع کرد. ذکر این نکته نیز حایز اهمیت است که نشر «دسترسی آزاد» به دلیل مزایای آن دارای جذابیت زیادی برای مؤلفان است. نتایج بررسیها (Lawrence, 2001, p. 521; Antelman, 2004) نشان می‌دهد که مقاله‌های برخوردار از دسترسی آزاد، بیشتر خوانده شده و مورد استناد قرار می‌گیرند و طبعاً هر   مؤلفی خواستار دسترس‌پذیری بیشتر و آسان تر به آثار خود است. تنها نکته در مورد مجله‌های دسترسی آزاد که بنا بر پیمایشهای انجام شده (Rowlands et al., 2004) به نظر می‌رسد موجب نگرانی مؤلفان و پژوهشگران شده، احتمال حذف یا افت کیفیت فرایند بررسی تخصصی در این نوع نشر و در نتیجه افت کیفیت مقاله‌های علمی است. این نگرانی نیز بیشتر از کمبود آگاهی در مورد این نوع نشر و از این سوء تفاهم ناشی می‌شود که مجله‌های دارای دسترسی آزاد فاقد فرایند بررسی تخصصی هستند. در حالی که مجلات دسترسی باز نیز همانند سایر مجلات علمی دارای گروه ویراستار و مراحل ویراستاری و گزینش مقالات می‌باشند.

تمامی این مشکلات در دسترسی دانشمندان به مجله‌های علمی، موجب شده گروهی در جستجوی شیوه‌ای دیگر برای دسترس‌پذیرکردن مقاله‌های علمی برآیند. در میان شیوه‌های مطرح و عملی شده می‌توان به ایجاد آرشیوهای نسخه‌های پیش از چاپ مقالات[4]، مجموعه‌های سازمانی[5] و انتشار نشریه‌های علمی به شیوه دسترسی آزاد اشاره کرد.

مجله‌های علمی دسترسی آزاد و پیشینه آنها

تاکنون تعاریف متعددی برای نشر دسترسی آزاد از سوی این  نشریه‌ها  و یا در نشستها و همایشهای بین‌المللی ارائه شده است (برای مروری کلی بر نشر دسترسی آزاد، نگاه کنید به Suber, 2004). با وجود تعدد تعاریف موجود، جوهرة اکثر آنها  یکسان است. در اینجا به عنوان نمونه، تعریف ارائه شده در بیانیه «بتسدا»[6]  در مورد نشر دسترسی آزاد، ارائه می‌شود:

«نشر دسترسی آزاد»، نشریه‌ای  است که ازدو ویژگی برخوردار باشد:

الف) نویسندگان و دارندگان حقوق پدیدآورنده، اختیار همیشگی و قطعی دسترسی به اثر و نیز تکثیر، استفاده، توزیع، انتقال و نمایش آن اثر به دیگران و تولید و گسترش اقتباسهایی از آن به هر شکل دیجیتال برای مقاصد مجاز را به همه خوانندگان واگذار می‌کنند، مشروط بر آنکه این استفاده و توزیع با استناد کامل به نام پدیدآورندگان باشد. همچنین، خوانندگان می‌توانند تعداد محدودی نسخه چاپی آن اثر را برای استفاده شخصی تکثیر نمایند.

ب) نسخه‌ای کامل از آن نوشته همراه با تمام مواد پیوست به آن از جمله آگهی اعلام دسترس‌پذیری آزاد اثر، در دست کم یک بانک اطلاعاتی پیوسته (مانند کتابخانه‌های دیجیتال) نگهداری شود که این بانک یا مخزن می‌تواند متعلق به یک نهاد آموزشی، انجمن پژوهشی، نهاد دولتی یا هر سازمان معتبر دیگری باشد که به دنبال دسترسی آزاد، توزیع نامحدود و نگهداری طولانی مدت آثار است»(Bethesda, 2003).

نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، تمایز میان نشریه‌های علمی دسترسی آزاد و سایر موارد برخوردار از دسترسی آزاد است. به عنوان مثال، مجموعه‌های سازمانی نیز عموماً دارای دسترسی آزاد هستند اما بحث ما در اینجا تنها به مجله‌های علمی با دسترسی آزاد محدود می‌شود. مجموعه‌های سازمانی معمولاً دربرگیرنده نسخه‌های پیش از چاپ مقالات و یا گزارشهای پژوهشی هستند. این مواد لزوماً مورد بررسی تخصصی قرار نمی‌گیرند.

راهنمای مجله‌های دارای دسترسی آزاد[7]، مجلة دسترسی آزاد را مجله‌ای تعریف کرده که «برای انتشار از الگویی استفاده می‌کند که در آن هیچ هزینه‌ای از خواننده دریافت نمی‌شود و خواننده از حق خواندن، چاپ کردن، بارگذاری کردن، ارسال به دیگران و پیوند دادن به آن برخوردار است».

تعاریف فوق گویای چگونگی تولید و بهره‌گیری از مجله‌های دسترسی آزاد است. اما از آنجا که تأکید ما در اینجا بر نشریه‌های علمی است و از آنجا که کنترل کیفی مقاله‌های علمی اهمیت بسیاری دارد، باید اصل کنترل کیفی یا بررسی تخصصی را نیز به ویژگی این مجله‌ها افزود. به طور خلاصه، ویژگیهای مجله‌های علمی دسترسی آزاد را می‌توان چنین برشمرد:

• دارای دسترسی نامحدود پیوسته روی اینترنت هستند.
• خواننده از حق خواندن، چاپ کردن، بارگذاری کردن، ارسال به دیگران و پیوند دادن به آنها برخوردار است.
• برخلاف نشریه‌های دیگر که مؤلف معمولاً پیش از نشر مقاله با امضای موافقتنامه‌ای بخش زیادی از حقوق خود را به ناشر منتقل می‌کند؛ در مجله‌های دسترسی آزاد، مؤلف معمولاً صاحب حقوق خود باقی می‌ماند.
• پذیرش مقاله‌ها برای نشر در این مجله‌ها منوط به تأیید چند داور و گذراندن فرایند بررسی تخصصی است.

 پیشینه ایدة دسترسی آزاد به متون علمی حتی به پیش از همگانی شدن اینترنت و رشد نشریه‌های الکترونیکی آزاد برمی گردد. پل گینسپارگ[8]، فیزیکدانِ آزمایشگاه فیزیک لوس آلاموس[9] در 1991 اقدام به تأسیس یک آرشیو پیوسته از نسخه پیش چاپ مقاله‌های فیزیک کرد تا دسترسی فیزیکدانان به مقاله‌های یکدیگر را تسهیل کند (Schaffer, 2004). اما در سالهای اخیر، توجه بیشتری به دسترسی آزاد به متون علمی معطوف گردیده است و علاوه بر دانشمندان و برخی ناشران و مؤسسه‌های حامی پژوهش، دولتها نیز وارد این عرصه شده‌اند. به عنوان نمونه، کمیته علم و فناوری مجلس عوام انگلستان در 2003 اقدام به تفحص در مورد نشر مجله‌ها و مطالب علمی و پدیده دسترسی آزاد در این حوزه کرد (House of Commons, 2004). همچنین، بر اساس قانون آزادی اطلاعات انگلیس که در 30 نوامبر 2000 به تصویب رسیده و از اول ژانویه 2005 به اجرا درآمده است، نهادها و مؤسسه‌های عمومی (نظیر نهادهای دولتی، دانشگاهها، مدارس و ...) موظفند تا اطلاعات خود را به رایگان در دسترس عموم قرار دهند. ایده اصلی این نوع قوانین این است که چون هزینة نهادهای عمومی از بودجه عمومی یعنی در حقیقت از مالیات پرداخت شده توسط خود مردم تأمین می‌شود، همه مردم باید به اطلاعات به صورت رایگان دسترسی داشته باشند. این استدلال در مورد برخی حوزه‌های علمی نیز برای پشتیبانی از دسترسی آزاد، به کار می‌رود. به عنوان مثال، مؤسسه ملی بهداشت آمریکا[10]  که یک نهاد عمومی وابسته به دولت است، تأمین کنندة مالی بخش بزرگی از پژوهشهای پزشکی این کشور است. به طور کلی، دولت آمریکا تأمین کننده مالی حدود 56 درصد از فعالیتهای پژوهشی این کشور است (Falk, 2004, p. 527).از این‌رو، بسیاری معتقدند مقاله‌هایی که دانشمندان در نتیجه این پژوهشها ـ که با مالیات مردم پشتیبانی مالی شده‌اند ـ منتشر می‌کنند، باید برای عموم مردم به طور رایگان دسترس‌پذیر باشند. اینکه یک مؤسسه ـ عموماً دولتی ـ مبالغ هنگفتی برای پژوهش هزینه کند و نتیجه پژوهش پژوهشگران آن بدون پرداخت هزینه ای به نویسندگان یا مؤسسه آنها توسط یک ناشر خصوصی منتشر شود، و پس از انتشار مقاله، آن پژوهشگر و یا مؤسسه وی برای دسترسی به همان مجله مجبور به پرداخت مبلغ زیادی به عنوان حق اشتراک باشد، از سوی بسیاری از پژوهشگران و دانشمندان پذیرفته نیست. برخی مطالعات نشان می‌دهند که پژوهشگران و دانشمندان نمی‌توانند دلیل قیمت بالای نشریه‌های علمی را درک کنند. یک پیمایش بین‌المللی که به منظور سنجش میزان آگاهی مؤلفان درباره نشریه‌های دسترسی آزاد و نیز انتشار نشریه‌های علمی انجام شده مؤید این ادعاست. برخی از مؤلفان طی این پیمایش اذعان داشته‌اند که نمی‌توانند علت قیمت بالای نشریه‌ها را دریابند چرا که این روزها تایپ مقاله‌ها را عموماً خود مؤلفان انجام می‌دهند، داوران مجله‌ها حقوقی دریافت نمی‌کنند، و تنها پرداخت هزینه‌های چاپ و صحافی بر عهده ناشران است.               

(Rowlands et al., 2004, p. 10).

مجله‌های الکترونیکی و دسترسی آزاد به آنها

با توجه به تفاوتهای اساسی که بین نشر سنتی (چاپی) و نشر الکترونیکی وجود دارد، به نظر می‌رسد مجله‌های الکترونیکی از شانس بیشتری برای دسترس‌پذیری آزاد برخوردار باشند. مجله‌های الکترونیکی به صورت عمده بر روی وب پراکنده اند. در مقایسه با نشریه‌های چاپی، مجله‌های الکترونیکی هزینه‌های کمتری دارند، زیرا نیاز به کاغذ، چاپ، صحافی و ارسال ندارند. مطالعات انجمن کتابخانه‌های پژوهشی (ARL) نشان می‌دهد که در سال 1993 کمتر از 250 مجله الکترونیکی در اینترنت وجود داشته است که این تعداد در سال 1997 به حدود 3500 نشریه رسیده است(Mogge, 1999, p. 23). نمودار 3، رشد مجله‌های الکترونیکی را در دهه 90 نشان می‌دهد. از نیمه دوم دهه 90 و با مقبولیت یافتن و رشد سریع مجله‌های الکترونیکی، پای ناشران خصوصی نیز به این عرصه باز شده و به همین علت شاهد افزایش شدید تعداد مجله‌های الکترونیکی غیر رایگان از سال 1996 به بعد هستیم.

نمودار 3. مقایسه رشد کل مجله‌های الکترونیکی با مجله‌های الکترونیکی

غیر رایگان بین سالهای 1991 تا 1997 (منبع: Mogge, 1999,p. 23)

در حالی که در سال 1997 حدود 70 درصد نشریه‌های الکترونیکی، رایگان بوده‌اند؛ این میزان به 25 درصد در سال 2003 کاهش یافته است (Hovav & Gray, 2004, p. 80). این نکته نشان می‌دهد که به هرحال نشریه‌های علمی الکترونیکی نیز همانند نشریه‌های علمی چاپی، تابع شرایط تجاری هستند و باید به گونه‌ای انتشار و نگهداری آنها توجیه اقتصادی داشته باشد. اما با توجه به گسترش فراوان فناوری اطلاعات و تفاوت آشکار هزینه‌های نشر الکترونیکی و نشر کاغذی، می‌توان گفت که بیشترین گروه مجله‌های دارای دسترسی آزاد یا رایگان، آنهایی هستند که تنها به شکل الکترونیکی منتشر می‌شوند. این نکته را باید در نظر داشت که مجله‌های علمی بسیار زیادی در اصل به صورت چاپی منتشر می‌شوند اما ناشران نسخه الکترونیکی آنها را نیز از طریق وب در دسترس مشترکان قرار می‌دهند. اکثر مجله‌های علمی غیر رایگان امروزه به هر دو شکل چاپی و الکترونیکی دسترس‌پذیر هستند.

الگوهای مالی نشر مجله‌ها

الف) الگوی سنتی

در نظام سنتی، اقتصاد نشر مجله‌های علمی مبتنی بر درآمد ناشی از حق اشتراک است. ناشر با سرمایه گذاری خود فرایند نشر را مدیریت و هدایت می‌کند و محصول نهایی یعنی نشریه را به فروش می رساند تا علاوه بر بازگشت سرمایه، سودی نیز حاصل شود. در این سیستم مؤلفان مقاله‌ها  عموماً پولی بابت نشر مقاله شان دریافت نمی‌کنند و حتی بخشی از حقوق معنوی خود به عنوان مؤلف را (که میزان آن بنا بر ناشران مختلف تفاوت می‌کند) به ناشر واگذار می‌کنند. در این نظام، تمام هزینه‌ها به خوانندگان یا کتابخانه‌ها که وظیفه تدارک دسترسی به نشریه‌ها برای خوانندگان خود را بر عهده دارند تحمیل می‌شود و درآمدهای مادی و نیز کلیه حقوق و اختیارات نشر و بهره‌برداری از مجله و مقاله‌های آن در اختیار ناشر است. نظام مبتنی بر حق اشتراک بیش از 200 سال است که اعمال می‌شود، اما اکنون برخی معتقدند که این روش بیشتر مانع ارتباطات علمی است تا اینکه تسهیل‌کننده آن باشد (Tamber et al., 2003, p. 1575). شکل 1 ساختار تأمین هزینه‌ها در نظام سنتی نشر مجله‌های علمی را نشان می‌دهد. همان‌طور که در شکل ترسیم شده، مؤلفان زیر مجموعه‌ای از جامعة وسیعتر خوانندگان هستند.

شکل1. جریان هزینه‌ها در نشر مجله‌های علمی به شیوه سنتی با اتکا بر حق اشتراک

ب) الگوی دسترسی آزاد

در نظام نشر دسترسی آزاد، تلاش می‌شود هزینه‌ها از انتهای فرایند نشر یعنی خواننده به نقطه دیگری منتقل شوند تا مجله به‌طور رایگان برای همه دسترس‌پذیر باشد. شکل2، چگونگی تأمین هزینه‌های نشر را در نظام دسترسی آزاد نشان می‌دهد. در نظام نشر دسترسی آزاد، هزینه‌ها از طریق پرداخت هزینة انتشار توسط مؤلف، درج آگهی‌های تبلیغاتی، حمایتهای سازمانی، و منابع احتمالی دیگر تأمین می‌شود اما خوانندگان، رایگان به مجله‌ها و مقاله‌های آنها دسترسی دارند. در این نظام، کتابخانه‌ها ناگزیر از پرداخت حق اشتراک به منظور تدارک دسترسی به مجله‌ها برای مراجعان خود نیستند.

شکل2. جریان هزینه‌ها در نشر دسترسی آزاد

راههای تأمین هزینه‌های نشر دسترسی آزاد

تاکنون شیوه‌های مختلفی برای تأمین مالی نشر مجله‌های دارای دسترسی آزاد پیشنهاد و آزموده شده است. شیوه‌های اصلی را می‌توان چنین برشمرد:

1. پرداخت هزینه توسط مؤلف

در این شیوه که در حال حاضر از رایجترین شیوه هاست، مؤلفان مبلغی را بابت نشر مقاله خود به مجله می‌پردازند. پرداخت توسط مؤلف در ابتدا شاید قدری عجیب به نظر برسد، بویژه که انتظار عموم این است که مؤلف یک مقاله همانند مؤلف یک کتاب هزینه‌ای به عنوان حق تألیف دریافت کند نه اینکه مبلغی را نیز برای نشر اثرش بپردازد. اما حامیان این شیوه معتقدند این مؤلفان هستند که با انتشار مقاله در جستجوی شناساندن دستاورد علمی خود به دیگران، تأیید اعتبار علمی خود و نیز حفظ اثر خود برای آیندگان هستند و از این‌رو دور از منطق نیست که در ازای نیل به این اهداف، حاضر به پرداخت باشند. هر چند مطالعه (Rowlands et al., 2004, p. 10) نشان می‌دهد که بسیاری از مؤلفان از پرداخت برای انتشار مقاله اکراه دارند، اما باید توجه داشت که در این الگو پرداخت کننده لزوماً خود مؤلفان نیستند؛ بلکه مؤسسه‌هایی که هزینه پژوهشهای آنها را تأمین می‌کنند هزینه نشر مقاله‌ها را می‌پردازند. در مورد دانشگاهها می‌توان تصور کرد هزینه‌های هنگفتی که صرف خرید ادواریها می‌شود، می‌تواند تعدیل‌شده و صرف انتشار مقاله‌های پژوهشگران آن دانشگاه شود که هم دانشگاهیان را حمایت می‌کند و هم به اعتبار علمی دانشگاهها می انجامد. پیشینه پرداخت پول توسط مؤلفان به مجله‌ها نیز به پیش از ابداع نشر دسترسی آزاد برمی گردد. برخی مجله‌ها از گذشته مبلغی را از مؤلفان به عنوان هزینه پردازش مقاله دریافت می‌کردند. شماری از مجله‌ها نیز ـ بویژه در حوزه پزشکی ـ از گذشته هزینه چاپ تصاویر رنگی مربوط به مقاله را از خود مؤلف مطالبه می کردند. به عنوان نمونه، از مجله‌های دسترسی آزاد که مبتنی بر الگوی پرداخت توسط  مؤلف است می‌توان به مجله Optics Express اشاره کرد که 500 دلار برای انتشار یک مقاله کوتاهتر از 6 صفحه و 900 دلار برای مقاله مابین 7 تا 15 صفحه، از مؤلف دریافت می‌کند.

اخیراً برخی ناشران خصوصی نظیر «اسپرینگر»[11] نیز برای آزمون شیوه نشر دسترسی آزاد، به مؤلف حق انتخاب می‌دهند تا میان نشر دسترسی آزاد و نشر مبتنی بر حق اشتراک یکی را انتخاب کند. در صورتی که مؤلف خواهان دسترسی رایگان عمومی به مقاله‌اش باشد، مبلغی را پس از پذیرش مقاله اش توسط داوران مجله به ناشر می‌پردازد و ناشر دسترسی الکترونیکی به آن مقاله را برای عموم آزاد می گذارد. در صورت عدم تمایل نویسنده به پرداخت هزینه، ناشر دسترسی مقاله را تنها به مشترکان مجله محدود می‌کند.

2. درج آگهی‌های تبلیغاتی

درج آگهی تبلیغاتی، چندان با طبیعت مجله‌های علمی سازگار نیست بویژه اگر به افراط صورت پذیرد. اما در بعضی از حوزه ها نشریه‌های علمی رسانه مناسبی برای تبلیغ محصولات به مخاطبان آنها هستند. به عنوان مثال، از گذشته شاهد نشر آگهیهای تبلیغاتی تجهیزات جدید پزشکی در مجله‌های علمی این حوزه بوده‌ایم. تبلیغات در برخی حوزه‌ها می‌تواند منبع درآمد خوبی برای نشر مجله‌های دسترسی آزاد باشد. از نمونه این نشریه‌ها  می‌توان به [12]British Medical Journal  یکی از نشریه‌های معتبر در حوزه پزشکی، اشاره کرد که بخشی از هزینه‌های خود را از طریق آگهی تأمین می‌کند. دسترسی به تمام مطالب این نشریه تا پایان سال 2004 رایگان بود؛ اما از ابتدای 2005 استفاده کنندگان ناچارند برای دسترسی به برخی از مطالب آن (که البته شامل مقاله‌های پژوهشی نمی‌شود) حق اشتراک بپردازند.

3. تأمین مالی توسط یک سازمان

بسیاری از مجله‌های علمی دسترسی آزاد، به یک سازمان یا انجمن علمی وابسته‌اند و هزینه‌های انتشار و توزیع آنها نیز از طریق همان نهاد یا انجمن تأمین می‌شود. برخی مجله‌های دانشگاهی، رایگان در دسترس هستند. به عنوان نمونه، نسخه الکترونیکی مجله علوم پزشکی ایران[13] که به وسیله دانشگاه شیراز به زبان انگلیسی منتشر می‌شود، رایگان بر روی وب در دسترس همگان قرار دارد.

4. عضویت سازمانی

در این الگو، یک نهاد  که معمولاً مسئول نشر چندین مجله علمی با دسترسی آزاد در یک حوزه علمی خاص است، با جذب گروههای دانشگاهی و مؤسسه‌های علمی آن حوزه خاص، از آنها حق عضویت دریافت کرده و متعاقباً خدمات ویژه‌ای به آنها ارائه می‌دهد. باید توجه داشت، دسترسی به این نوع مجله‌ها تنها به سازمانهای عضو محدود نمی‌شود و هر کسی در هر نقطه دنیا به صورت رایگان به مجله دسترسی دارد. به عنوان مثال  [14] BioMed Central که یک ناشر مستقل است حدود 100 مجله علمی رایگان در حوزه علوم زیست پزشکی منتشر می‌کند. هزینه‌های این مجله‌ها اساساً از طریق مبلغی که مؤلفان بابت نشر مقاله خود تحت عنوان «حق پردازش مقاله» می‌دهند، تأمین می‌شود. با این حال، این ناشر دارای بیش از چهارصد عضو است که حق عضویت سالیانه آنان نیز یکی از منابع تأمین مالی نشر مجله‌هاست. در ازای این حق عضویت، سازمانهای عضو از امتیازهای ویژه‌ای برخوردار می‌شوند از جمله اینکه پژوهشگران مؤسسه‌های عضو برای چاپ مقاله خود در مجله‌های این ناشر، از پرداخت هزینه پردازش مقاله معاف هستند                    (Tamber et al., 2003, p. 1576). از میان مجله‌های این ناشر می‌توان به مجله بسیار معتبر [15]Journal of Biology اشاره کرد که هزینه نشر یک مقاله در آن برای مؤلف، در حال حاضر حدود 1645 دلار است.

5. دسترسی نیمه آزاد زمانی

برخی مجله‌ها که توسط انجمنها یا ناشران خصوصی منتشر می‌شوند از شیوه‌هایی نظیر حق اشتراک، عضویت سازمانی و … تأمین مالی می‌شوند. با وجود این، برای جذب مخاطب بیشتر یا به دلایل دیگر،  بخشی از مجموعه خود را رایگان در دسترس عموم قرار می‌دهند. انتخاب این بخش از مجموعه معمولاً مبنای زمانی دارد. برخی مجله‌ها از الگوی دسترسی تأخیری تبعیت می‌کنند؛ بدین صورت که دسترسی به نسخه‌های مجله تا مدت معینی (مثلاً 6 یا 12 ماه) تنها برای مشترکان ممکن است، اما پس از سپری شدن آن مدت، دسترسی به مجله برای همه آزاد می‌شود. معمولاً کسانی این مجله‌ها را مشترک می‌شوند که نیازمند دسترسی به روز و سریع به محتوای مجله هستند. از نمونه این مجله‌ها می‌توان به Learned Publishing و یاBlood  اشاره کرد. تعداد معدودی از مجله‌ها نیز دسترسی به محتوای جدیدترین نسخه خود را برای مدتی محدود (به عنوان مثال تا یک ماه یا یک هفته پس از انتشار) برای همه آزاد می‌گذارند.

6. سایر شیوه‌ها

راههای دیگری نیز برای تأمین مالی مجله‌های علمی رایگان به کار برده می‌شود؛ از جمله حمایت سازمانهای حامی پژوهش که در حوزه پژوهش فعال هستند. به عنوان مثال، کتابخانه عمومی علم[16] که یک سازمان غیر انتفاعی با هدف دسترس‌پذیر ساختن متون علمی حوزه پزشکی برای همگان است، تا به حال چندین میلیون دلار از نهادهای حامی پژوهش برای انتشار مجله‌های دسترسی آزاد دریافت کرده است. یکی از مجله‌های بسیار معتبر این سازمان [17]PLoS Medicine است که انتشار آن در اواخر 2004 و با هدف رقابت با مجله علمی بسیارمعتبر The Lancet آغاز شد.

ذکر این نکته ضروری است، بسیاری از نشریه‌های دسترسی آزاد ترکیبی از شیوه‌های فوق را برای تأمین هزینه‌های خود مورد استفاده قرار می‌دهند. برخی ناشران خصوصی نیز هستند که به نهضت دسترسی آزاد به متون علمی توجه نشان داده و بخشهایی از مجله‌های خود را رایگان برای همه دسترس‌پذیر می‌سازند. به عنوان نمونه، مجله Nucleic Acids Research که توسط انتشارات دانشگاه آکسفورد منتشر می‌شود، به برخی مقاله‌های گزیده خود دسترسی رایگان ارائه می‌کند.

چالشها و چشم‌انداز آینده

نشر مجله‌های علمی با دسترسی آزاد، با چالشهای جدی متعددی روبه‌روست. سؤالهای زیادی در مورد کارایی الگوهای تجاری مورد استفاده و پیشنهادی مطرح است. صنعت جهانی انتشارات علمی یک صنعت چند میلیارد دلاری است (Gooden et al., 2002, p.2) که ناشران خصوصی بخش عمده‌ای از آن را تحت تسلط دارند و طبعاً این ناشران علاقه‌ای به از دست‌ دادن منبع درآمد خود یعنی مجله‌های علمی ندارند.

در مورد الگوی پرداخت هزینه نشر توسط مؤلفان، شک و تردیدهای بسیاری وجود دارد. این احتمال مطرح است که مؤلفان و پژوهشگرانی که از لحاظ مالی در موقعیت بهتری قرار دارند یا در دانشگاهها و مؤسسات پژوهشی ثروتمندتری مشغول به کار هستند شانس بیشتری برای انتشار داشته باشند؛ ممکن است بتدریج میان دانشگاههای معتبر با منابع مالی سرشار و دانشگاهها و مؤسسه‌های فقیرتر شکاف ایجاد شود؛ ممکن است پژوهشگران کشورهای در حال توسعه از شانس انتشار بسیار ناچیزی برای انتشار مقاله‌ها و رقابت در حوزه پژوهش و نشر برخوردار باشند؛ ممکن است مجله‌ها در صورت مواجهه با بحران مالی، کیفیت را قربانی کنند و با پذیرش مقاله‌های بیشتر درصدد کسب درآمد بیشتر برآیند، و چندین و چند احتمال دیگر. حتی برخی پژوهشها مدعی شده‌اند که نشر تمام مجله‌ها به صورت دسترسی آزاد با تکیه بر پرداخت توسط مؤلفان، هزینه بیشتری نسبت به الگوی حق اشتراک به برخی دانشگاهها تحمیل می‌کند. به عنوان مثال، مطالعه‌ای در دانشگاه کورنل (Cornell) نشان می‌دهد که در صورت انتشار تمام مجله‌ها به صورت دسترسی آزاد و با توجه به میانگین پرداخت 1500 دلار توسط مؤلف برای نشر هر مقاله، این دانشگاه سالیانه باید مبلغی حدود پنج و نیم میلیون دلار صرف انتشار مقاله‌های پژوهشگرانش کند، در حالی که در حال حاضر کتابخانه این دانشگاه سالیانه تنها حدود چهار میلیون دلار برای منابع علمی هزینه می‌کند (Davis et al., 2004).

البته، حامیان نشر دسترسی آزاد راهکارهایی را برای پرهیز از این مشکلات پیشنهاد می‌کنند. به عنوان مثال، برای پرهیز از تبعیض میان مؤلفان فقیر و غنی یا پرهیز از افزایش شکاف میان کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه، برخی نشریه‌های دارای دسترسی آزاد، تخفیف ویژه‌ای به مؤلفانی که استطاعت مالی پرداخت برای نشر مقاله شان ندارند، ارائه می‌کنند.اما اینکه این نظام در درازمدت ثبات و پایداری داشته باشد، هنوز مورد سؤال است. در صورت تکیه بر کمک دولتها و مؤسسه های حامی پژوهش نیز تضمینی برای تداوم این کمکها وجود ندارد.

با وجود تمام این امّا و اگرها، روند کنونی نشان دهندة افزایش تعداد نشریه‌های دسترسی آزاد است. هر روز ناشران بیشتری به دسترسی آزاد توجه نشان می‌دهند. پیش‌بینی‌هایی که در مورد آینده نشریه‌های دارای دسترسی آزاد می‌شود نیز نویدبخش به نظر می آیند (Goodman, 2005).در عین حال، باید به این نکته توجه داشت بیشتر اقدامهایی که تاکنون در حمایت از نشر دسترسی آزاد صورت گرفته، به ابتکار خود مؤلفان و یا نهادهای عمومی حامی پژوهش صورت گرفته است و ناشران خصوصی که بازیگران اصلی صنعت انتشارات علمی هستند کمتر به صورت جدی به آن توجه نشان داده‌اند، زیرا همان‌طور که گفته شد، تمایلی به از دست دادن منابع درآمد خود ندارند. در مجموع، از شرایط کنونی می‌توان چنین نتیجه گرفت که اگر چه رسیدن به مرحله‌ای که تمامی نشریه‌های علمی به صورت دسترسی آزاد منتشر شوند بعید به نظر می‌رسد و این نوع نشریه‌ها نخواهند توانست به صورت کامل جایگزین نشریه‌های سنتی شوند، اما همزیستی نشریه‌های دسترسی آزاد و نشریه‌های سنتی مبتنی بر حق اشتراک، بسیار محتمل و سودمند خواهد بود.

کلامی در باب مجله‌های دسترسی آزاد در ایران

ایران کشوری رو به توسعه با دهها دانشگاه دولتی و حدود 60 مؤسسه پژوهشی است که بودجه پژوهشی آن با بهترین تخمین حدود ٤/٠ درصد تولید ناخالص ملی است. تنها در حوزه علوم پایه (شیمی، فیزیک، ریاضی، علوم زیستی و زمینی) در دانشگاههای تحت پوشش وزارت علوم حدود 13750 عضو هیئت علمی دارای مدرک دکتری وجود دارد و 720 دانشجو طی 10 سال گذشته موفق به اخذ مدرک دکتری در این رشته‌ها شده‌اند (Mehrdad et al., 2004, p. 80). بررسیها نشان داده اند که در حال حاضر در این حوزه ها سالانه کمی بیش از 1500 مقاله از مؤلفان ایرانی در نشریه‌های بین المللی منتشر می‌شود و کیفیت آنان پایین‌تر از حد متوسط است (Mehrdad et al., 2004, p. 88).

با توجه به گسترش دانشگاهها و تأکید سیاستگذاران بر ارتقای سطح کیفی دانشگاهها و افزایش فعالیتهای پژوهشی، نیاز مبرمی به بهبود سطح دسترسی پژوهشگران کشور به نشریه‌های علمی احساس می‌شود. متأسفانه، پژوهش جامعی تا به حال در مورد میزان آگاهی اعضای هیئت علمی و دانشجویان مقطع تحصیلات تکمیلی دانشگاهها در سطح کشور از وجود نشریه‌های دسترسی آزاد یا به طور کلی الکترونیکی و سایر اطلاعات علمی رایگان نظیر آرشیوهای الکترونیکی نسخه‌های پیش از چاپ مقالات، انجام نشده است. میزان منابع معتبر علمی که به صورت رایگان در دسترس هستند، در برخی حوزه‌های علمی قابل توجه است، اما این که پژوهشگران کشور ما تا چه اندازه از وجود این منابع آگاه هستند و از آنها بهره می‌برند، مشخص نیست. لذا پیشنهاد می‌شود تا دو وزارتخانه متولی آموزش عالی در کشور برنامه هایی را در زمینه بهبود امکانات دانشگاهها از حیث دسترسی به فناوری اطلاعات و افزایش میزان آگاهی از منابع الکترونیک، به اجرا درآورند.

نکته دیگر، انتشار تعدادی نشریه علمی به زبانهای اروپایی در ایران است که برخی از آنها به صورت الکترونیک و رایگان بر روی اینترنت در دسترس هستند[18]. اما کیفیت نشر الکترونیکی آنها چندان مطلوب به نظر نمی‌رسد. شایسته است وزارت علوم درگاه اینترنتی واحدی را برای نشر الکترونیک این مجله‌ها و ارتقای دسترس‌پذیری الکترونیکی آنها طراحی کند. این امر مطمئناً به افزایش استفاده از این مجلات در میان محققان خارجی منجر خواهد شد.