طراحی، آزمون، اجرا و ارزیابی درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی

مقدمه

ظهور عصر اطلاعات، از ‌عظیم‌ترین چالشهایی است که امروزه جوامع مختلف را تحت تأثیر خود قرار داده است. رشد غیرقابل پیش‌بینی اطلاعات و فناوریهای مربوط به ذخیره، سازماندهی، بازیابی و دسترسی به اطلاعات، دگرگونیهایی فراوانی ایجاد کرده است (Council of Australian University Librarians 2001; Webber & Johnston 2003; Odlyzko [2000]; Bruce 1997; Kemp 1976; Hurd 2000)

رشد کمّی حجم اطلاعات، تنوع محملها یا قالبهای فیزیکی منابع اطلاعات و افزایش میزان دسترس‌پذیری به اطلاعات و ... از جمله مواردی است که به عنوان برخی از مشخصه‌ها و تأثیرهای عصر اطلاعات در بسیاری از متون مرتبط به آنها اشاره شده است. نظری (1384) این مشخصه‌ها را همراه با تأثیرهای خاص هر مشخصه بر ابعاد مختلف اطلاعات و نیاز به قابلیتهای جدید، به تفکیک  در قالب شش گروه اصلی دسته‌بندی نموده‌ است. این مشخصه‌ها به این شرح هستند:

•  ظهور فناوریهای نوین در حوزة اطلاعات
•  ظهور فناوریهای نوین در حوزة ارتباطات
•  افزایش منابع اطلاعات
•  تنوع منابع اطلاعات
•  تخصص‌گرایی
•  جهانی شدن.

بدون تردید، همگامی با تغییر و تحولات این عصر، نیازمند ‌فراگیری توانمندیها و سوادی نوین متناسب با تغییرات یاد شده بود که افراد را در همگام شدن با این تغییرات یاری رساند. برخی از این توانمندیها ـ با عنوان سواد ـ متناسب با نیازهای مختلف این عصر با عناوینی مانند سواد تجارت[1]، سواد رایانه‌ای[2]، سواد تندرستی[3]، سواد فناوری[4]، قابلیت اطلاعاتی[5]، سواد رسانه‌ای[6]، سواد دیداری[7]، سواد متنی[8]، سواد شمارشی[9]، از سوی صاحب‌نظران مطرح شده‌اند (National Forum on Information Literacy [2000]; Shapiro & Hughes 1996).  لیکن، با توجه به اینکه «تغییر» مشخصه بارز این عصر به شمار می‌آید، شرط موفقیت‌ در این عصر برخورداری از پاره‌ای قابلیتهاست که فرد بتواند به واسطة آنها به تشخیص نیاز اطلاعاتی بپردازد، از میان انبوه اطلاعات مناسب‌ترین منبع اطلاعات را برای نیاز اطلاعاتی خاص خود انتخاب کند، اطلاعات موردنیاز خود را جایابی، ارزیابی و سرانجام مورد استفاده مؤثر قرار دهد (Council of Australian University Librarians 2001, Koch 2001) و به عبارتی خود را با تغییرات سریع این قابلیتها که فراتر از «سواد سنتی»[10] یعنی خواندن و نوشتن ـ و سایر سوادهایی هستند که قبلا" به آنها اشاره شد ـ  در قالب سواد اطلاعاتی در متون مطرح شده‌اند (نظری 1384)  در واقع سواد اطلاعاتی به مجموعه توانمندیهایی اطلاق می‌شود که فرد را قادر می‌سازند نیاز به اطلاعات را تشخیص دهد و پس از جایابی و ارزیابی منتقدانه اطلاعات، آنها را مورد استفاده مؤثر و مسئولانه قرار دهد (Rader [2002]; Hayden [no date]; Bawden 2001; Shapiro & Hughes 1996; Humes 1999; Loertscher & Woolls [1998]; Moore 1997; Council of Australian University Librarians 2001; McLaren [1997]; Vitolo & Coulston 2002; Kokkonen 1997; Bundy 2001; ACRL 2003)                               

تعریف مسئله

ضرورت فراگیری توانمندیهای سواد اطلاعاتی و داشتن جامعه‌ای باسواد اطلاعاتی ـ به عنوان یک ضرورت کلی در عصر اطلاعات ـ و فراگیری این توانمندیها،‌ برای دانشجویان تحصیلات تکمیلی که ماهیت کار و فعالیت آنها با پژوهش و حل مسئله عجین شده است ـ به عنوان یک ضرورت ویژه ـ از یک‌سو (Shapiro & Hughes 1996) و نبود برنامه‌های آموزشی مدوّن و یکپارچه‌ برای تربیت افراد باسواداطلاعاتی در کشور، از دیگر سو به طرح‌ریزی و اجرای پژوهشی در خصوص طراحی، آزمون، اجرا، و ارزیابی درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی کشور منجر گردید که این مقاله به ارائه یافته‌ها و نتایج آن می‌پردازد. در مجموع، در این پژوهش تلاش شد تا به این پرسشها پاسخ داده شود:

• طرح درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی، دربرگیرندة چه اجزا و عناصری باید باشد؟
• طرح درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی کشور دربرگیرنده چه اجزا و عناصری است؟
• وضعیت توانمندیهای سواد اطلاعاتی دانشجویان دوره‌‌های تحصیلی کشور پیش از اجرای این درس چگونه است؟
• وضعیت توانمندیهای سواد اطلاعاتی دانشجویان دوره‌‌های تحصیلی کشور پس از اجرای این درس چگونه و تا چه حد مؤثر است؟

روش

برای طراحی درس سواد اطلاعاتی ابتدا مبانی، مدلها، استانداردها و روشهای آموزش سواد اطلاعاتی مطالعه شد(نظری 1384) و تجارب برخی از کشورهای جهان مورد بررسی قرار گرفت (ریدر 2002)؛ سپس با درنظرگرفتن امکانات و وضعیت خاص کشور از نظر منابع اطلاعات، منابع جایابی و بازیابی اطلاعات، زیرساختهای موجود (بیگدلی و قاضی‌زاده 1383، زهراوی 1374، شاهسون 1372، کیانی 1383) برنامه تحصیلی فعلی دانشجویان تحصیلات تکمیلی و نیاز این گروه از دانشجویان به توانمندیهای سواد اطلاعاتی (پریرخ 1378، بختیاری‌زاده 1381، پریرخ و مقدس‌زاده 1378، پریرخ و عباسی 1383، قاسمی 1383)  طرح درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی مبتنی بر استانداردهای سواد اطلاعاتی «انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی» (ALA 2003) برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی طراحی شد.

برای آزمون، اجرا و ارزیابی این درس، از یکی از روشهای تجربی یعنی پیش آزمون ـ پس آزمونِ یک گروهی استفاده گردید (Creswell 2003). بدین ترتیب که ابتدا پرسشنامه چهارگزینه‌ای طیف لیکرت شامل 42 توانمندی ـ که براساس استانداردهای «انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی» آمریکا طراحی شده بود ـ تنظیم گردید. برای طراحی این پرسشنامه لازم بود توانمندیهای سواد اطلاعاتی به عنوان مفاهیمی انتزاعی به مقیاسهایی قابل اندازه‌گیری تبدیل شوند. بدین منظور، خروجیها و شاخصهای عملکرد[11] استانداردهای سواد اطلاعاتی «انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی» در قالب عبارتهایی تنظیم و در مقابل هر عبارت، پاسخ چهارگزینه‌ای درج گردید. این پاسخها، نظر پاسخگویان را در خصوص میزان برخورداری یا آشنایی آنان با توانمندیهای سواد اطلاعاتی نشان می‌داد و با محاسبه میانگین پاسخها امکان اندازه‌گیری این توانمندیها فراهم می‌آمد.

پس از طراحی پرسشنامه چهارگزینه‌ای طیف لیکرت، گروهی از دانشجویان علاقه‌مند به شرکت در این دوره به روش غیراحتمالی مشخص (Benis 2004, 105) و در یک کارگاه آموزشی به مدت 15 ساعت دعوت شدند. در مجموع 38 دانشجوی تحصیلات تکمیلی دعوت در این کارگاه را پذیرفتند که از این تعداد 25 نفر در دوره حضور یافتند. از مجموع 25 نفر شرکت‌کننده در این آزمون 21 نفر زن و 4 نفر مرد بودند که از این تعداد 16 نفر در مقطع کارشناسی ارشد و 9 نفر در مقطع دکتری مشغول به تحصیل بودند. بیشتر شرکت‌کنندگان از دانشگاه تهران در این آزمون حضور یافتند (19 نفر) و مابقی از دانشگاههای شهید بهشتی (3 نفر)، تربیت مدرس (2 نفر)،‌ و شهید چمران اهواز (1 نفر). قبل از اجرای درس،‌ پرسشنامه یادشده برای اندازه‌گیری میزان برخورداری یا آشنایی دانشجویان با توانمندیهای سواد اطلاعاتی، در اختیار آنان قرار گرفت.

برای محاسبه میزان برخورداری یا آشنایی دانشجویان با توانمندیهای سواد اطلاعاتی، چهار گزینه یاد شده به ترتیب زیر ارزش‌گذاری شد:  زیاد: 4 ؛ متوسط: 3؛     کم: 2؛ اصلاً: 1

انتخاب گزینه «زیاد» نمایانگر برخورداری یا آشنایی کامل هر فرد از توانمندی مطرح شده است  و انتخاب گزینه «اصلاً» عدم برخورداری یا آشنایی هر فرد با توانمندی مطرح شده را مشخص می‌‌نمود. گزینه «متوسط» نشانگر آشنایی یا برخورداری نسبی افراد از هر توانمندی و بالاخره گزینه «کم» بیانگر آشنایی یا برخورداری اندک افراد از هر توانمندی بود. نمره نهایی مربوط به هر عبارت نیز پس از شمارش تعداد پاسخها، در ارزش رقمی آنها یعنی 1، 2، 3، و 4 محاسبه شد و پس از محاسبه میانگین نمرات هر عبارت، میزان آشنایی یا برخورداری هر فرد از هر کدام از توانمندیهای مندرج در پرسشنامه مشخص گردید. میانگین پاسخهای هرعبارت ازحاصلضرب نمره پاسخها در تعداد پاسخهای آن پرسش تقسیم بر کل پاسخها، به دست ‌آمد. بنابراین، به عنوان مثال محاسبه میانگین پاسخهای یک جامعه پژوهش 25 نفری درباره توانمندی شمارة 1 به ترتیب زیر صورت پذیرفت:      

ج

با توجه به اینکه نمره 4 بالاترین امتیاز برای هر عبارت به شمار می‌آمد و به عبارتی بیانگر برخورداری یا آشنایی کامل هر فرد با توانمندیهای سواد اطلاعاتی بود، عباراتی که میانگین پاسخهای آنها بیشتر از 2 بود، بیانگر آشنایی با برخورداری افراد از توانمندیهای سواد اطلاعاتی در سطح متوسط و زیاد بود و نمرات 2 و پایین‌تر از آن، برخورداری یا آشنایی اندک یا عدم برخورداری یا آشنایی افراد با توانمندیهای سواد اطلاعاتی نشان می‌داد (اوپنهایم، بی‌تا).

پس از اجرای پیش‌آزمون و گردآوری پرسشنامه‌های پیش‌آزمون و قبل از ارائه درس، پرسشهایی در خصوص میزان آشنایی افراد با انواع منابع اطلاعات، ابزارهای جایابی و بازیابی اطلاعات، نحوه دسترسی و گردآوری اطلاعات موردنیاز برای انجام پژوهشها و پروژه‌های درسی، و نیز نحوه مستندسازی، سازماندهی و مدیریت اطلاعاتی که برای پژوهش گردآوری می‌کنند مطرح و وضعیت توانمندیهای دانشجویان در خصوص پاره‌ای از توانمندیهای سواد اطلاعاتی بررسی شد. این گفتگوی اولیه، فضا را برای معرفی درس و ایجاد انگیزه در دانشجویان مهیا ساخت. بنابراین، پس از معرفی هدفهای درس و پیش‌نیازهای دانش فراگیری مهارتهای مربوط به هر سطح از توانمندیهای سواد اطلاعاتی، سرفصلهای درس در اتاقی مجهز به وایت برد، رایانه متصل به اینترنت و نرم‌افزار PowerPoint ، اسلایدهای از پیش طراحی شده درس ارائه شد. برای آموزش این درس از انواع منابع اطلاعاتی برای آشنایی دانشجویان و سایتهای مختلف اینترنتی که از قبل به همین منظور گرد‌آوری و سازماندهی شده بودند استفاده شد و تمرینهایی هم برای اندازه‌گیری میزان پیشرفت سواد اطلاعاتی دانشجویان طراحی و پس از آموزش هر بخش از درس ارائه و با مشارکت دانشجویان پاسخ داده شد[12] (نظری و علیدوستی 1383).

ارزیابی میزان تأثیر آموزش توانمندیهای سواد اطلاعاتی روی جامعه پژوهش با برگزاری مجدد آزمون ابتدای دوره (پرسشنامه چهارگزینه‌ای طیف‌ لیکرت) و محاسبه میانگین پاسخها و مشاهده تفاوت میانگین پاسخها در دو مرحله پیش‌آزمون و پس‌آزمون، اندازه‌گیری شد (به بند 6 پیشنهادها مراجعه شود).

یافته‌ها

1. طراحی درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی

الف) مدلهای طراحی آموزشی سواد اطلاعاتی

در مجموع، برنامه آموزشی به عنوان طرح اصلی یک فعالیت آموزشی تبیین شده است (Wentling 1993, 15). با توجه به رواج آموزش سواد اطلاعاتی، سه مدل برای طراحی و ایجاد این درس مطرح شده‌ که عبارتند از:

 (Middle States Commission on Higher Education [no date])

آموزش مجزا یا بخش‌بندی شده[13]

در این مدل، سواد اطلاعاتی به عنوان یک درس[14] مجزا و مستقل آموزش داده می‌شود و می‌تواند در برنامه آموزشی سطوح پایین‌تر یا بالاتر دانشگاهی نیز تدریس شود.

آموزش یکپارچه یا گسترده[15]

در این مدل، برای رشته‌های مختلف تحصیلی، مجموعه‌ای هسته از مهارتهای سواد اطلاعاتی ارائه می‌شود و آموزش سواد اطلاعاتی را در زمینه رشته تحصیلی جای می‌دهد و به تبع آن درک دانشجویان از اهمیت سواد اطلاعاتی در رشته تحصیلی انتخابی‌شان عمیق‌تر می‌شود.

آموزش در قالب برنامه‌های فوق برنامه

در این مدل، سواد اطلاعاتی به عنوان مهارتها و توانمندیهایی برای ارتقای سطح مهارتهای افراد در زمینه پیشرفت شغلی، اجتماعی، و ... به صورت فوق‌برنامه از سوی مؤسسه‌ها و سازمانها برگزار می‌شود.

ب) مراحل طراحی درس

هرچند رویکرد دوم یعنی یکپارچه‌سازی درس سواد اطلاعاتی در برنامه آموزشی کاراتر و مؤثرتر است و نتیجة به مراتب عمیقتر و وسیعتری در خصوص تربیت افراد باسواد اطلاعاتی به دست می‌دهد، لیکن به دلیل تمهیدها و الزامهای خاص خود در این پژوهش مدنظر قرار نمی‌گیرد. با توجه به توصیفی که از مدلهای آموزش سواد اطلاعاتی ارائه شد و با توجه به فضای خاص نظام آموزش عالی کشورـ نو بودن درس سواد اطلاعاتی و نبود استادان متبحر در این زمینه ـ در این پژوهش، رویکرد نخست یعنی طراحی درس سواد اطلاعاتی به عنوان درسی در کنار سایر درسهای دوره‌های تحصیلات تکمیلی، مدنظر قرار گرفت.

طراحی این درس بر اساس فرایندها و مراحلی صورت پذیرفته است که «ایان فورسیث»[16]، «آلن جولیف»[17] و «دیوید استونز»[18] در کتابی با عنوان «برنامه‌ریزی یک دوره آموزشی: استراتژیهای عملی برای معلمان، سخنرانان، و مربیان آموزشی» در سال 1995 به رشته تحریر درآورده‌اند (Forsyth, Jolliffe, and Stevens 1995).

در این کتاب فرض بر آن است که ایده‌هایی برای تهیه و تولید مواد یادگیری[19] وجود دارد و تبدیل شدن آن به یک درس، نیازمند لحاظ کردن جزئیات خاص خود است. در مجموع، کل فرایند توسعه یک درس در چهار مرحله اصلی تبیین شده که عبارتند از: طراحی، آماده‌سازی، ارائه و تدریس (اجرا)، و ارزیابی. در مجموع، طراحی محتوا و سرفصلهای درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی بر پنج فرض عمده استوار است که عبارتند از:

فرض اول:محیط اطلاعاتی، بسیار پیچیده و به سرعت در حال تغییر است؛ به طوری که نمی‌توان از دانشجویان انتظار داشت سواد اطلاعاتی را بدون یک برنامه آموزشی مدون، نظام‌مند، و جمعی کسب کنند. فرایند آزمون و خطا که قبلا" برای دانشجویان و محققان اثربخش و کارآمد بود، امروزه دیگر جواب نمی‌دهد. رشته‌های تحصیلی در حال تغییرند و از دانشجویان انتظار می‌رود تکنیکهای پیشرفته گردآوری اطلاعات را برای موفقیت در درسهای خود به کار گیرند.

فرض دوم:میان مؤثرترین نوع یادگیری استفاده از کتابخانه و اطلاعات و  نیاز اطلاعاتی،  ارتباطی تنگاتنگ وجود دارد و این نیاز اغلب بین رشته‌ای است. تهیه یک مقاله پژوهشی برای یک واحد درسی، گردآوری مستنداتی برای برگزاری یک سخنرانی، بررسی متون و تهیه ادبیات موضوع مربوط به یک پایان‌نامه کارشناسی ارشد یا رساله دکتری، انتخاب یک دانشگاه برای ادامه تحصیل در مقاطع تحصیلات تکمیلی، یافتن یک شغل پاره وقت برای تابستان، همگی مبیّن نمونه‌های نیاز اطلاعاتی بین رشته‌ای هستند.

فرض سوم:دانشجویان باید تفکر انتقادی و مهارتهای پژوهش را در رشته تحصیلی خود فراگیرند، به طوری که برای تغییر نیازهای اطلاعاتی تمام عمر خود، مهیا و آماده شوند.

فرض چهارم:سبکهای یادگیری دانشجویان متفاوت است و از راههای متفاوتی اطلاعات کسب می‌کنند. هر برنامه سواد اطلاعاتی باید با بکارگیری طیف متنوعی از رویکردها که تمرینی برای این مهارتها به شمار می‌آیند، منطبق شود.

فرض پنجم:امکان دسترسی تمام دانشجویان به کتابخانه‌ها وجود ندارد و مدرسان نیز قادر به رفع تمام نیازهای آموزشی موردنیاز آنها نیستند. مؤثرترین راه برای ایجاد امکان دسترسی همه دانشجویان به نیازهای سواد اطلاعاتی‌شان از طریق همکاری کتابخانه‌ها، گروههای آموزشی، دانشکده‌ها و اعضای هیئت علمی آنها قابل حصول است.

 (Assessment Planning Committee, Indiana University, Bloomington Libraries 1996).

برای طراحی سرفصلها و محتوای درس از راهبردهای پیشنهادی «انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی» استفاده شده است. این انجمن با مدنظر قرار دادن رویکردی معکوس به فرایند طراحی درس، به سه گام برای طراحی محتوای این درس اصلی اشاره می‌کند که عبارتند از: (ACRL 2003a)

1. تبیین نتایج مورد انتظار

2. تعیین شواهد قابل قبول

3. طرح‌ریزی دستورعمل یادگیری

براین اساس، ابتدا نتایجی که انتظار می‌رود پس از گذراندن این درس باید به دست آیند، مشخص و سپس شواهدی که بتوانند دستیابی به نتایج موردانتظار را تثبیت نمایند، تعیین می‌شوند. بخش پایانی نیز به روشهای تدریس و ارزیابی دانشجویان اشاره دارد. در مجموع، سرفصلها، محتوا و منابع درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی ایران با در نظر گرفتن امکانات، منابع و شرایط خاص کشور[20] طراحی و تنظیم شده‌‌اند، به طوری که دانشجویان با فراگیری این درس بتوانند منابع بالقوه و پتانسیلهای موجود را مورد استفادة مؤثر قرار دهند و به نیازهای اطلاعاتی خود پاسخ گویند.

ج) طرح درس

طرح درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی مبتنی بر استانداردهای سواد اطلاعاتی «انجمن کتابخانه‌های دانشکده‌ای و تحقیقاتی» در قالب ده قسمت به این شرح طراحی گردید:

1.اطلاعات درس

2. مشخصات مدرس

3. مخاطبان

4. توصیف درس و محتوای کلی آن

بقا در عصر اطلاعات نیازمند فراگیری دانش و مهارتهایی است تا افراد بتوانند به تشخیص نیاز اطلاعاتی، جایابی، ارزیابی و استفاده مؤثر اطلاعات بپردازند. برخورداری از این توانمندیها برای دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی که قرار است در آینده در پستهای اجرایی، آموزشی، و پژوهشی در نقشهایی مانند مدیر، مدرس، و محقق در جامعه ایفای نقش نمایند، جایگاه ویژه‌ای دارد. این درس قصد دارد با آموزش دانش و مهارتهای سواد اطلاعاتی به دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی دانشگاهها و مؤسسه‌های آموزشی کشور، به تربیت دانش‌آموختگانی باسواد اطلاعاتی بپردازد.

«باسواد اطلاعاتی» به فردی اطلاق می‌شود که:

در مجموع، دانشجویان پس از فراگیری این درس می‌توانند به ارزش اطلاعات پی ببرند و در زندگی شخصی، شغلی، و دانشگاهی خود تصمیمهای آگاهانه‌ و مبتنی بر اطلاعات بگیرند؛ بدین ترتیب که دانش‌آموخته باسواد اطلاعاتی، به اطلاعات موجود در منابع مختلف اطلاعات در زمینه‌های گوناگون به شکل مؤثری دسترسی می‌یابد، و پس از ارزیابی، سازماندهی، تلفیق اطلاعات به دست آمده، آنها را به شکل مسئولانه و اخلاقی مورد استفاده قرار می‌دهد و با توجه به اینکه ماهیت این درس با فراگیری و ارزیابی اطلاعات سروکار دارد، یادگیری تمام عمر را میسر می‌سازد.

محتوای این درس در مجموع در پنج بخش مجزا قابل تعریف است:

5. روش ارائه درس

ـ سخنرانی

ـ حل مسئله

ـ آموزش مبتنی بر منابع

ـ آموزش مبتنی بر پروژه

6. هدفها و خروجیها

7. توانمندیهای موردانتظار

• ·  تعیین نیاز اطلاعاتی و حدود آن
• ·  تحلیل پرسش پژوهش و نیاز اطلاعاتی
• ·  استفاده از انواع ابزارها و سیستمهای بازیابی اطلاعات
• ·  جایابی و دسترسی به انواع منابع اطلاعات
• ·  ارزیابی ساختار و محتوای انواع منابع اطلاعات
• ·  استفاده مؤثر و مسئولانه از انواع منابع اطلاعات
• ·  ثبت و مدیریت مؤثر اطلاعات 
• ·  تلفیق اطلاعات و تولید اطلاعات جدید

8. روشها و ملاکهای ارزشیابی

• ·  شرکت فعال در کلاس

مشارکت فعال در کلاس و گفتگوهای کلاسی از ملزومهای اساسی این درس به شمار می‌آید و در صورت غیبت، مسئولیت انجام تکالیف و سایر فعالیتهای کلاسی، برعهدة دانشجو خواهد بود.

• ·  انجام تکالیف و پروژه درسی

به دلیل وجود ارتباط سلسله‌وار میان تکالیف و پروژه درسی درنظرگرفته شده در این درس،‌ تمام تکالیف و پروژه درسی باید در تاریخ و زمان مقرر در برنامه، به مدرس تحویل داده شوند. به ازای اولین روز تأخیر 5% نمره و به ازای هر روز تأخیر پس از روز اول 1% از نمره مقرر کاسته خواهد شد.

دانشجویان می‌توانند تا یک هفته پس از تحویل تکالیف از سوی مدرس برای اصلاح و بازنگری آنها جهت ارتقای نمره مربوط به آن اقدام کنند. در این صورت، دانشجویان متقاضی این امر باید با مدرس هماهنگی لازم را به عمل آورند.

• ·  تهیه یک راه‌یاب

قبل از تهیه راه‌یاب،‌ موضوع پیشنهادی دانشجو باید به تأیید مدرس برسد. بنابراین پس از انتخاب موضوع موردعلاقه خود، دربارة‌ آن با مدرس مشورت و پس از تأیید وی برای شروع کار اقدام کنید.

9. فهرست منابع درس

- University Libraries, The Pennsylvania State University. "Dewey Decimal Classification System" http://www.mctc.mnscu.edu/ Library/tutorials/infolit/tablesversion/lessons/dewey.pdf(17Jan.2004).

- University Libraries, The Pennsylvania State University. "Library of Congress Classification System" http://www.mctc.mnscu .edu/Library/tutorials/infolit/tablesversion/lessons/lcclass.pdf (17Jan.2004).

- The Regents of the University of Michigan, School of Information. 1995. "Sub-Headings of Business" http://www.ipl.org/ div/subject/browse/bus00.00.00/  (19 Jan. 2004).

- Ohio State University, University Libraries. 2004. "General Resources for All Subjects: Useful Sources for Information in a Search Strategy Format" http://www.lib.ohio- state.edu/gateway/bib/ general.html  (17 Jan. 2004).

- University of Bristol, the Institute for Learning and Research Technology (ILRT). 2002. "Business Tour: Resource Types" http://www.vts.rdn.ac.uk/tutorial/business-manager/?sid=1114211&op =preview&manifestid=79&itemid=6774  (17 Jan. 2004).

- "Types of Internet Resources" http://airweb.org/links/reports/ types.html (24 Jan. 2004).

- Barker, Joe 1995. "Things to know befor you begin searching Berkeley: University of California the library. http://wwwlib.berkeley.  edu/TeachingLib/Guides/Internet/ThingsToKnow.html  (26 Jan.2004).  

- Barker, Joe. 1995."Glossary of Internet & Web Jargon". Berkeley:  University of California, the Library.http://www.lib.berkeley.edu/ TeachingLib/Guides/Internet/Glossary.html#PersonalPage (26Jan.2004).

- Barker, Joe. 1996."The Best Search Engines". Berkeley: University of California, the Teaching Library. http://www.lib.berkeley.edu/ TeachingLib/Guides/Internet/SearchEngines.html  (26 Jan. 2004).

- Barker, Joe. 1995."The Best Stuff on the Web: Web Page Evaluation Checklist". Berkeley: University of California, the Teaching Library. http://www.lib.berkeley.edu/TeachingLib/Guides/Internet/EvalForm.pdf   (26 Jan. 2004).

- In-struction Commons, Iowa State University Library. 1999." Evaluating Information on the Web"  http://www.lib.iastate.edu/

commons/resources/evaluation/index.html  (27 Jan. 2004).

- The Trustees of Indiana University. 2003."Evaluating Web Sites". http://www.indiana.edu/~libugls/Publications/webeval.html               (31 Jan. 2004).

- The Trustees of Indiana University. 2003."Evaluating Information". http://www.indiana.edu/~libugls/Publications/evaluating.html           (31 Jan. 2004).

- University of Alberta. 2002. " Guide to Plagiarism and Cyber-Plagiarism" http://www.library.ualberta.ca/guides/plagiarism/  (19 Jan. 2004).

- University of Maryland University College. 1996."Copyright and Fair Use in the Classroom, on the Internet, and the World Wide Web" http://www.umuc.edu/library/copy.html  (17 Jan. 2004).

- The Trustees of Indiana University. 2003."Using Outlines". http://www.indiana.edu/~wts/wts/outlines.html  (31 Jan. 2004).

10. سرفصلهای درس

2. آزمون، اجرا و ارزیابی درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی

جدول شماره 1  و نمودارهای 1 تا 4  اطلاعات مقایسه‌ای نشانگر میانگین پاسخهای دانشجویان درباره  میزان توانمندیهای سواد اطلاعاتی آنها قبل و بعد از اجرای درس سواد اطلاعاتی است. براساس مندرجات این جدول و نمودارها، 80 درصد پاسخهای شرکت‌کنندگان، پیش از اجرای درس سواد اطلاعاتی درباره میزان برخورداری یا آشنایی آنها با توانمندیهای سواد اطلاعاتی دارای میانگینی کمتر از 2 است. بدین مفهوم که عموماً پاسخها به سمت گزینه «کم» و «اصلاً» گرایش داشته دانشجویان از نظر ‌توانمندیهای ‌سواداطلاعاتی‌ وضعیت مطلوبی ندارند.

جدول 1. مقایسه میزان برخورداری یا آشنایی دانشجویان با توانمندیهای

سواد اطلاعاتی پیش و پس از اجرای درس سواد اطلاعاتی

در مجموع، مندرجات جدول شماره 2 و نمودارهای 1 تا 4 در زمینه وضعیت برخورداری یا آشنایی دانشجویان با توانمندیهای سواد اطلاعاتی، به تفکیک هر گروه از توانمندیها این‌گونه قابل توصیف است:

از نظر توانمندیهای تشخیص و تعیین نیاز اطلاعاتی، توانمندی شماره 4 یعنی بهره‌گیری از منابع عمومی اطلاعات برای افزایش پایه دانشی خود در زمینه موضوع موردنظر  با میانگین 56/2 از بیشترین امتیاز، و توانمندی شماره 8 یعنی آشنایی با فرمتهای مختلف اطلاعات مانند چاپی، الکترونیکی، و ... با میانگین 8/1 از کمترین امتیاز برخوردار است.

نمودار1. مقایسه میزان برخورداری دانشجویان از توانمندیهای

تشخیص و تعیین نیاز اطلاعاتی پیش و پس از اجرای درس

از نظر توانمندیهای جایابی و دسترسی به اطلاعات موردنیاز، توانمندی شماره 41 یعنی تعیین کلیدواژه‌های تحقیق و واژه‌های اعم، اخص، و هم‌ارز  با میانگین 88/1 از بیشترین امتیاز و توانمندی شماره 24 یعنی آشنایی با موتورهای جستجو و کارکرد آنها با میانگین 23/1 از کمترین امتیاز برخوردار است.

از نظر توانمندیهای ارزیابی اطلاعات، توانمندی شماره 28 ارزیابی محتوایی اطلاعات  با میانگین 32/1 از بیشترین امتیاز و توانمندی شماره 27 یعنی ارزیابی منابع اطلاعات چاپی با میانگین 2/1 از کمترین امتیاز برخوردار است.

از نظر توانمندیهایاستفاده مؤثر و مسئولانه اطلاعات، توانمندی شماره 32 یعنی استخراج و تلخیص اطلاعات موردنیاز از منابع اطلاعات گردآوری شده  با میانگین 44/1 از بیشترین امتیاز و توانمندی شماره 42 یعنی انتشار اطلاعات حاصل از پژوهش از طریق رسانه‌ها و در قالبی مناسب با میانگین 12/1 از کمترین امتیاز برخوردار است.

در مجموع یافته‌های پیش‌آزمون نشان داد که دانشجویان دوره‌های تحصیلات تکمیلی از نظر توانمندیهای سواد اطلاعاتی در وضعیت مطلوبی قرار ندارند و میانگین پاسخها از 56/2 عدول نکرده است. با نگاهی به طیف تعداد پاسخهای ارائه شده برای هر توانمندی می‌توان به گرایش پاسخها به سمت گزینه‌های کم و اصلاً دست یافت.  در میان پاسخهای ارائه شده عموماً توانمندیهایی بیش از سایر توانمندیها امتیاز کسب نموده‌اند  که به توانمندیهای سطح بینشی و دانشی در ارتباط هستند تا سطح مهارتی.[22]

نمودار2. مقایسه میزان برخورداری دانشجویان از توانمندیهای

جایابی و دسترسی به اطلاعات پیش و پس از اجرای درس

براساس مندرجات جدول و نمودارهای یاد شده، همچنین به وضوح می‌توان تفاوت چشمگیر وضعیت توانمندیهای سواد اطلاعاتی دانشجویان را پس از اجرای درس و انجام تمرینهای آن مشاهده نمود.  بیش از 95 درصد پاسخها میانگینی بالاتر از 2 دارند؛ بدین مفهوم که گرایش پاسخها به سمت گزینه زیاد است و از نظر دانشجویان توانمندیهای سواد اطلاعاتی آنها در حد بسیار مطلوبی افزایش یافته است.  در مجموع، می‌توان میزان برخورداری یا آشنایی دانشجویان با توانمندیهای سواد اطلاعاتی را پس از اجرای درس و با توجه به میانگین پاسخها برای هر گروه از توانمندیها، این‌گونه توصیف نمود:

از نظر توانمندیهای تشخیص و تعیین نیاز اطلاعاتی، توانمندی شماره 2 یعنی توانایی تعیین و تبیین موضوع پروژه درسی یا پایان‌نامه با میانگین 95/3 از بیشترین امتیاز و توانمندی شماره 4 یعنی بهره‌گیری از منابع عمومی اطلاعات برای افزایش پایه دانشی خود در زمینه ‌موضوع‌ موردنظر با میانگین 75/3 از کمترین امتیاز برخوردار است.

از نظر توانمندیهای جایابی و دسترسی به اطلاعات موردنیاز، توانمندی شماره 9 یعنی آشنایی با انواع منابع اطلاعات دست اول، دوم، و سوم با میانگین 91/3 از بیشترین امتیاز و توانمندی شماره 25 یعنی بهره‌گیری از موتورهای مختلف جستجو برای بازیابی اطلاعات موردنیاز با میانگین 3 ، از کمترین امتیاز برخوردار است.

از نظر توانمندیهای ارزیابی اطلاعات، توانمندی شماره 26 یعنی ارزیابی منابع اطلاعات چاپی با میانگین 7/3 از بیشترین امتیاز و توانمندی شماره 28 یعنی ارزیابی محتوایی اطلاعات چاپی با میانگین 54/3 ، از کمترین امتیاز برخوردار است.

از نظر توانمندیهایاستفاده مؤثر و مسئولانه اطلاعات، توانمندی شماره 41 یعنی آشنایی با رسانه‌ها و قالبهای مختلف نشر اطلاعات با میانگین 79/3 از بیشترین امتیاز و توانمندی شماره 36 یعنی بهره‌گیری از دانش قبلی برای تولید دانش جدید با میانگین 59/2، از کمترین امتیاز برخوردار است.

نمودار3. مقایسه میزان برخورداری دانشجویان از توانمندیهای

ارزیابی اطلاعات پیش و پس از اجرای درس

نمودار4. مقایسه میانگین پاسخهای پیش آزمون و پس آزمون درس سواد اطلاعاتی

همان‌گونه که قبلا" اشاره شد، پس از اجرای پیش‌آزمون، پرسشهایی برای آگاهی از وضعیت فعلی سواد اطلاعاتی دانشجویان در خصوص میزان آشنایی افراد با انواع منابع اطلاعات، ابزارهای جایابی و بازیابی اطلاعات، نحوه دسترسی و گردآوری اطلاعات موردنیاز برای پژوهشها و پروژه‌های درسی، و نیز نحوه مستندسازی، سازماندهی و مدیریت اطلاعات گردآوری شده از منابع اطلاعات و ایجاد زمینه و انگیزه در دانشجویان برای ارائه سرفصلهای درس مطرح شد. پاسخهای دانشجویان نشان داد که عموماً دانشجویان رشته‌های علوم انسانی از منابع چاپی موجود در کتابخانه دانشکده خود یا کتابخانه مرکزی دانشگاه برای انجام پروژه‌های درسی استفاده می‌کنند. هر چند به دلیل بسته بودن سیستم مخزن کتابخانه از برگه‌دان استفاده می‌کنند، لیکن با اجزا و عناصر و کارکردهای آن آشنایی کامل ندارند. با منابع جایابی اطلاعات مانند فهرستگانها و راهنماها اصلاً آشنایی ندارند و جستجوی آنها از طریق مراجعه به کتابخانه‌های دانشگاه محل تحصیل یا با مراجعه مستقیم به کتابخانه‌های دیگر صورت می‌پذیرد و اطلاعات مربوط به این کتابخانه‌ها از طریق ارتباطهای غیررسمی مانند دوستان و همکلاسی‌ها به  دست می‌آید.

در مقابل، دانشجویان رشته‌های علوم پایه و فنی مهندسی مراجعه به سایتهای اینترنتی را در درجه نخست و پایگاههای اطلاعاتی تخصصی را در درجه دوم به عنوان منابع اصلی تحقیقات خود معرفی نمودند و منابع موجود در کتابخانه در آخرین اولویت قرار می‌گرفتند.

در مجموع، سازماندهی و مدیریت اطلاعات براساس سیستم مشخصی مانند استفاده از فیش تحقیق صورت نمی‌گرفت. برای این منظور عموماً دانشجویان پس از مطالعه یک منبع، مطالب موردنیاز خود را در دفترچه یا محلی به صورت پراکنده یادداشت می‌نمودند. اطلاعات مربوط به منبع مورداستفاده به صورت کامل یادداشت‌برداری نمی‌شد و عموماً در حد نام کتاب، نام نویسنده و گاه سال انتشار اثر بسنده می‌شد. برای استناد کامل به یک منبع مجدداً به آن مراجعه می‌شد. سیستم ارجاع‌دهی استاندارد و مشخصی مورد استفاده قرار نمی‌گرفت و ملاک اصلی برای ارجاع‌دهی، نمونه‌هایی بود که در کتابهای روش تحقیق یا در پایان مقالات و کتابها مورد استفاده قرار می‌گرفت.

تقریباً تمام دانشجویان در تعیین و دسترسی به کلیدواژه‌های مناسب برای جستجو و طراحی راهبرد جستجوی موفق مشکل داشتند و پس از اتمام تحقیق درمی‌یافتند که منابع به روز و بهتری در حوزه کار آنها وجود داشته است.

بحث و نتیجه

در مجموع، مقایسه میانگین پاسخهای پیش‌آزمون و پس‌آزمون درس سواد اطلاعاتی در هر سطح از توانمندیهای سواد اطلاعاتی، مبیّن اثربخش‌ بودن طرح درس سواد اطلاعاتی و سرفصلهای طراحی شده برای این درس است.  همان‌گونه که در جدول 2 و نمودار 5 نمایش داده شده است، میزان توانمندیهای سواد اطلاعاتی شرکت‌کنندگان در این دوره پس از اجرای درس سواد اطلاعاتی در حد چشمگیری افزایش یافته است. این تغییر بویژه در زمینه توانمندیهای جایابی و دسترسی به اطلاعات موردنیاز، ارزیابی اطلاعات، و استفاده مؤثر و مسئولانه اطلاعات، بیشتر به چشم می‌خورد.

جدول 2. مقایسه میزان برخورداری یا آشنایی دانشجویان با توانمندیهای چهارگانه

سواد اطلاعاتی پیش و پس از اجرای درس سواد اطلاعاتی

در مجموع، مندرجات جدول 1 و نمودارهای 1 تا 4، تفاوت چشمگیر سطح توانمندیهای سواد اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی را قبل و بعد از اجرای این درس نشان می‌دهند. این تفاوت بویژه در سطح دانشی ـ یعنی توانمندیهایی که با واژه «آشنایی» و «درک» شروع می‌شوند ـ بیشتر به چشم می‌خورد تا سطح مهارتی؛ که این امر به دلیل زمان‌بر بودن فرایند یادگیری این سطح است؛ بدین مفهوم که مهارت و ورزیدگی در هر زمینه‌ای نیازمند تمرین بیشتر است که به دلیل کوتاه بودن مدت آزمون و اجرای این درس، این امر امکان‌پذیر نبود.

بنا به اظهارات دانشجویان پیش از اجرای درس، عموماً از شیوه‌های مراجعه مستقیم به منابع کتابخانه دانشکده یا دانشگاه یا مراجعه به سایتهای مرسوم اینترنتی مانند Google و Yahoo! برای دستیابی به اطلاعات موردنیاز استفاده می‌شود. برای تعیین کلیدواژه‌های تحقیق جهت طراحی راهبرد جستجو، تنها به کلیدواژه‌های مندرج در موضوع تحقیق و واژه‌های معادلی که به ذهن می‌رسید، بسنده می‌شود و بهره‌گیری از تزاروسها و واژه نامه‌ها برای این مهم تقریباً هیچ جایگاهی ندارند. علاوه براین، کتاب، نشریه و سایتهای اینترنتی منابع متداول گردآوری اطلاعات موردنیاز پژوهش دانشجویان را تشکیل می‌دهند و روند جایابی و بازیابی اطلاعات هم با مراجعه حضوری به کتابخانه‌ها  ـ و نه منابع مرجع و ابزارهای جایابی و بازیابی مانند راهنماها و فهرستگانها ـ یا سایتهای اینترنتی منبع ـ و نه مرجع مانند دروازه‌ها و درگاههای اطلاعات[23] ـ صورت می‌پذیرد.

برای سازماندهی، نگهداری و بازیابی اطلاعات موردنیاز از سیستم مناسب و آینده‌نگرانه‌ای استفاده نمی‌شود و عموماً به دلیل یادداشت‌برداری ناقص (عدم درج اطلاعات کامل کتاب‌شناختی منبع مورد استفاده روی برگه‌های فیش یا یادداشت) و غیرمنسجم (استفاده از برگه‌های پراکنده، دفترچه، و ... به جای سیستم یادداشت‌برداری آینده‌نگرانه مانند برگه‌های فیش تحقیق) دانشجویان ناگزیر از مراجعه مجدد به منبع مورداستفاده می‌شوند. این امر، بویژه برای منابعی که دانشجویان بیشتر با آن آشنایی دارند، بیشتر به چشم می‌خورد.

هر چند برخی از دانشجویان برای ارزیابی منابع اطلاعات نوع نشریه و اعتبار آن را مدنظر قرار می‌دادند، لیکن از هیچ روند منسجمی برای ارزیابی کامل اطلاعات و منابع اطلاعات پیروی نمی‌شد. در زمینه نشر آثار و تولید مجدد اطلاعات، به جز پایان‌نامه یا رساله که باید به شکل محدود منتشر شوند، عموماً اطلاعات پس از استفاده برای سایر پروژه‌های درسی به شکل و در قالبی رسمی مانند مقاله، کتاب، پوستر و ... منتشر نمی‌شوند.

در واقع، می‌توان این‌گونه نتیجه گرفت که عدم بهره‌گیری دانشجویان از روشها، منابع و ابزارهای مناسب و مفید برای انجام پروژ‌ه‌های درسی و پژوهش نه به دلیل نبود امکانات و منابع اطلاعات، بلکه به دلیل نداشتن آگاهی و دانش کافی در زمینه نحوة سازماندهی منابع اطلاعات در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعات ـ اعم از سنتی و دیجیتالی ـ  ساختار منابع اطلاعات و کارکردهای هر کدام برای مراحل مختلف تحقیق، آشنا نبودن با انواع منابع جایابی و بازیابی اطلاعات، ناآشنایی با سیستمهای استاندارد ارجاع‌دهی مانند MLA، شیکاگو و ...، آشنایی نداشتن با ملاکهای ارزیابی اطلاعات و منابع اطلاعات،‌ نبود آشنایی کافی با سیستمهای کاغذی و الکترونیکی سازماندهی و مدیریت اطلاعات گردآوری شده، و سرانجام عدم آشنایی آنها با رسانه‌ها و قالبهای مختلف نشر و اشاعه اطلاعات و کارکرد هر کدام بوده است.

در این پژوهش، تا حد ممکن سعی شد تا درس سواد اطلاعاتی با درنظر گرفتن واقعیات موجود ـ هم ازنظر امکانات و هم زیرساختها و تمام عوامل بیرونی و درونی حاکم بر نظام آموزش عالی ایران ـ طراحی و اجرا شود. از این‌رو، منابع، ابزارها و روشها در هر سطح از توانمندیهای سواد اطلاعاتی با توجه به زمینه خاص ایران، گردآوری، سازماندهی و طراحی شد. بنابراین، آنچه در هر سطح آموزش داده شد، در واقع دربرگیرنده پتانسیلهای موجود ـ اعم از امکانات، منابع اطلاعات، ابزارهای جایابی و بازیابی اطلاعات و ... ـ  و آموزش شیوه تبدیل آنها به وضعیت بالفعل بود.

نتایج این پژوهش به وضوح آشکار ساخت که آموزش توانمندیهای سواد اطلاعاتی به عنوان درسی در کنار سایر درسهای دوره‌های تحصیلات تکمیلی بویژه در کشور ایران که از نظر همکاری بین کتابخانه‌ها و امکان دسترسی متمرکز و شبکه به منابع اطلاعات موجود در کشور دارای نظام منسجم و یکپارچه‌ای نیست، از ضروریات است تا از این طریق دانشجویان بتوانند از امکانات و منابع موجود حداکثر بهره‌برداری را به عمل آورند و با فراگیری نحوه یادگیری و خود راهبری، علاوه بر اجرای پژوهشهای کیفی، سهم خود را در تولیدات علمی جهان نیز ارتقا بخشند.

پیشنهادها

بدیهی است ارزیابی میزان یادگیری واقعی، موضوعی نیست که بتوان در کوتاه مدت به آن دست یافت و درباره‌اش داوری نمود. یادگیری سطوح مختلف دارد: ادعای به یادگیری یک مطلب، حفظ کردن، و در عمل مورداستفاده قرار دادن آموخته‌ها برخی از سطوح یادگیری هستند که هر کدام شرایط ویژه‌ای را می‌طلبند. دستیابی به موضوع تأثیرگذار بودن هر برنامه آموزشی، مستلزم گذر زمان و قرارگیری افراد در شرایطی است که بتوانند آموخته‌های خود را مورداستفاده قرار دهند. این پژوهش با استناد به پژوهشهای پیشین در این زمینه (پریرخ 1378، بختیاری‌زاده 1381، پریرخ و مقدس‌زاده 1378، پریرخ و عباسی 1383) و متون بسیاری که در این مقاله و دیگر مقالات مؤلف به آنها اشاره شده است، می‌تواند مدعی آن باشد که آموزش مهارتها و توانمندیهای سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی مؤثر است و می‌تواند بر خروجی کار آنها تأثیرگذار باشد. لیکن، برای دستیابی به میزان تأثیرگذاری این مهارتها بر اثربخشی کار دانشجویان تحصیلات تکمیلی، محقق دو راه‌حل را می‌توان توصیه کرد:

• اجرای آزمایشی درس سواد اطلاعاتی برای دوره‌های تحصیلات تکمیلی کشور از طریق افزودن این درس در مجموع درسهای پایه این گروه از دانشجویان.
• اجرای پژوهشی به روش طولی بر گروهی از دانشجویان. با این روش، امکان ثبت تغییر رفتاری و مشاهده خروجیهای دانشجویان مانند نوشتن پروژه‌های درسی، مقاله، و سایر تکالیف درسی فراهم می‌شود و در نتیجه می‌توان میزان اثربخشی این مهارتها را با استناد به تغییرات ثبت شده در طول دوره‌ای یک یا چند ساله، مشخص نمود.

همچنین، آموزش فراگیر درس سواد اطلاعاتی، نیازمند ملزوماتی ویژه از قبیل موارد زیر است (Angeley & Purdue [2001]; Webber & Johnston 2003):

• مدرسانی که با سواد اطلاعاتی باشند و بتوانند این توانمندیها را آموزش دهند؛
• کتابدارانی باسواد اطلاعاتی که بتوانند در فرایند پژوهش و پاسخ به نیازهای اطلاعاتی کاربران اطلاعات، با آنها همگام شوند و با ساختار و کارکرد انواع منابع اطلاعات و ابزارهای جایابی و بازیابی اطلاعات آشنا باشند.
• سیاستگذارانی که افزودن چنین درسی را در کنار سایر درسهای دوره‌های تحصیلات تکمیلی رسمیت بخشند و پس از تصویب، آن را از طریق بخشنامه‌هایی به دانشگاهها و مؤسسه‌های آموزش عالی ابلاغ نمایند.
• وجود امکان دسترسی به منابع اطلاعات موجود در کشور به صورت شبکه و در قالبی منسجم.

مبتنی بر ملزومات یاد شده می توان اجرای پژوهشهای زیر را پیشنهاد نمود:

• ·  طراحی، آزمون، اجرا و ارزیابی درس سواد اطلاعاتی برای مربیان و استادان دانشگاهها
• طراحی، آزمون، اجرا و ارزیابی درس سواد اطلاعاتی برای کتابداران
• ·      بررسی نقش و تأثیر آموزش توانمندیهای سواد اطلاعاتی بر رشد اقتصادی، سیاسی، علمی و فرهنگی کشور
• ·  امکان‌سنجی برای طراحی، ایجاد، و راه‌اندازی نظام ملی اطلاع‌رسانی با درنظر گرفتن واقعیات و امکانات موجود کشور
• همچنین، با توجه به اینکه فراگیری توانمندیهای سواد اطلاعاتی از سطوح پایین‌تر تحصیلی مانند دبستان، متوسطه، دبیرستان و مقاطع کاردانی و کارشناسی دانشگاهها ـ به لحاظ تأثیرگذاری خاص آن در سطوح پایه ـ راه را برای رسیدن به جامعه باسواد اطلاعاتی هموار می‌سازد،  اجرای طرحی در زمینه نیازسنجی، اجرا و ارزیابی درس سواد اطلاعاتی برای سطوح مختلف تحصیلی توصیه می‌شود.