نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار و عضو هیئت علمی گروه آموزشی علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه قم. قم، ایران
2 دانش آموخته کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه قم
3 دانشجوی کارشناسی ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی دانشگاه قم
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
یکی از ابزارهای مهم و کلان اطلاعاتی که همه‌ساله دانشجویان و استادان، وقت و انرژی زیادی را صرف تحویل آن به جامعه علمی میکنند «پایاننامه» است. چنانکه «اکرامی» (۱۳۷۱) اظهار میدارد، پایاننامهها از سه جهت اهمیت دارند: 1. بهعنوان منابع اطلاعاتی مورد نیاز پژوهشگر 2. ارائه نتایج علمی‌ـ پژوهشی 3. جلوگیری از دوباره‌کاری. دانشجویان کارشناسی ارشد و دکتری موظف به تدوین پایاننامه هستند. این در حقیقت نخستین تلاش جدی و بابرنامه دانشجو در طول دورۀ خاصی از تحصیل است. چون فعالیت پژوهشی دانشجو زیر نظر استاد راهنماست، احتمال لغزشها کاهش مییاید و در نتیجه پایاننامه از اعتبار و وجهۀ علمی برخوردار میشود. تعداد زیادی از پژوهشهای انتشاریافته در مجله‌های علمی، برگرفته از پایاننامههای دانشجویی است. اصل در پایاننامهها این است که سخنی نو عرضه شود و علیالقاعده اجازۀ کارهای تکراری داده نمیشود، مگر اینکه مسئلهای قدیمی از دیدگاههای متفاوت بررسی شود. با توجه به نظارتهایی که در نگارش پایاننامه اعمال میشود، ماهیت مسئله مورد پژوهش، پیشینۀ پژوهش، روش تحقیق، یافتههای پژوهش و مأخذ پایاننامه، منبع آموزنده و جهتدهنده برای پژوهشهای آتی است (حرّی، 1372).
حرفۀ کتابداری و اطلاعرسانی، همانند بسیاری از حوزههای دانش بشری، در تعامل مستقیم و غیرمستقیم با جامعه است. به‌همین دلیل، از تحولات گوناگون عصر خود تأثیر می‌پذیرد و بر آنها تأثیر میگذارد. در دو دهۀ اخیر که دامنه و سرعت تغییرات و تحولات ناشی از فناوریهای نوین افزایش یافته است، کتابداران نیز در پاسخ به این تحولات در مسئولیتها و کارکردهای خود بازنگری کردهاند. البته این امر رویدادی منطقی و طبیعی برای تداوم تعامل با جامعه و راهکاری برای پویایی و بقا بهشمار میآید. نظر به راه‌اندازی مقطع دکتری در این رشته، تبیین چارچوبهای مهمّ نظری و کاربردی برای توسعۀ دانش بیش از پیش اهمیت یافته است. بدیهی است، فعالیتهای دانشجویان مقطع دکتری باید بهگونهایی باشد که بتوانند از نظر علمی، به‌ویژه از بُعد نظری و فلسفی، دستاوردهای نوینی را ارائه کنند (فتاحی، 1382). هم‌اکنون، با گذشت چندین سال، ضرورت دارد رسالههای ارائه‌شده در این حوزه به‌منظور مدیریت هدفمندِ محتوای پایاننامهها و جلوگیری از انجام کارهای پژوهشیِ تکراری، بررسی و تحلیل شوند. اگرچه همواره نقدها و یادداشتهای کوتاهی در این‌باره در صفحات مجازی و سخنرانیهای همایشها ارائه شده، این سوأل ممکن است پیش آید که آیا تاکنون پژوهش دقیق و جامعی در قالب تحلیل محتوای رسالههای دکتری از آغاز شکلگیری این رشته در دانشگاههای دولتی و آزاد ارائه شده است؟
«فتاحی» (1393) سعی کرد مباحث نظریِ عمدهای چون چگونگیِ شکل‌گیریِ حوزۀ کتابداری و اطلاعرسانی از آغاز تاکنون و سیر تحولیِ تعداد دانشآموختگان در مقاطع مختلف را در قالب انتشار یک عنوان کتاب ارائه کند، اما ارائه تصویری دقیق از وضعیت پژوهشهای این حوزه، پژوهشهای مستقلی را می‌طلبد. از طریق تحلیل محتوا میتوان لایه‌های پنهان و زیرینِ پدیده‌های مرتبط با موضوعِ پژوهش را به‌دست آورد و به هدف‌هایی که پژوهش در راستای آنها انجام میشود، نزدیک شد (بوردن[1]، 1991). بدیهی است، با آگاهی از چگونگیِِ نگارش رسالهها، میتوان کیفیت ایجاد تغییرات در محتوای متون خاصّ این حوزه را ارتقا داد و بر روی اهدافی چون چگونگیِ زیستِ موضوعی، روش تحقیق، تعداد دانشآموختگان زن و مرد به تفکیک گروههای آموزشی، متمرکز شد.
بدینترتیب، هدفِ اصلیِ پژوهش حاضر، تحلیل محتوای چکیده رسالههای دکترای علم اطلاعات و دانششناسی ایران بین سالهای ۱۳۷6 - ۱۳۹۳ در سه دانشگاه دولتی تهران، فردوسی مشهد، شهیدچمران اهواز و دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران است. در راستای این هدف، پرسش‌های زیر در نظر گرفته شد:
در زمینۀ تحلیل محتوای پایاننامههای کتابداری تحقیقهای متعددی صورت گرفته است. از آن جمله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
«شرفی و نورمحمدی» (1391) در پژوهشی به‌منظور تعیین فرایند زیست موضوعات پایاننامههای کتابداری و اطلاعرسانی موجود در پایگاه پروکوئست طی سالهای 2006-2010، اظهار داشتند که بیشترین کار تحقیقی در موضوعات کتابداری با میانگین 37/28% و بازیابی اطلاعات با میانگین 23/42% بوده است و به موضوع موتورهای جستجو اصلاً توجهی نشده است. همچنین بیشترین تعداد پایاننامه در سال 2010 (75 عنوان) و کمترین آن در سال 2006 (12 عنوان) ذکر شد.
«شرفی، نورمحمدی و علیپورحافظی» (1391) با هدف کمک به دانشجویان فعلی و آتی در انتخاب و جلوگیری از انجام پژوهشهای تکراری، مدلی پیشنهادی را ارائه کردند. مدل آنها شامل 6 ردۀ اصلی (کتابداری، کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی، مدیریت اطلاعات، ذخیره و بازیابی اطلاعات، فهرستنویسی و ردهبندی، و روشهای کمّی و کیفی اندازهگیری اطلاعات) و 70 رده فرعی بود. پژوهشگران برای تعیین موضوعهای فرعی، از سرعنوانهای موضوعیِ فارسی و کنگره، اصطلاحنامههای فرهنگی یونسکو و اصفا و نما و طرحهای ردهبندی دیویی و کنگره استفاده کردند. این مدل باوجود تلاشهای پژوهشگران، جامع و مانع است. از جمله اشکالات این مدل میتوان به تفکیک نادرست مقولههای اصلی و فرعی اشاره کرد. بهعنوان مثال، حوزۀ کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی، خدمات فنی و مدیریت هر کدام ابتدا بهعنوان مقولۀ فرعی مطرح شدهاند و در ردۀ پایینتر بهعنوان مقولۀ اصلی با چندین زیرمقوله معرفی شده است. همچنین موضوع کتابداری صرفاً به آموزش و برنامۀ درسی و دو موضوع دیگر محدود شده و به بحثهای نظریِ مطرح‌شده در نتیجهگیری مقاله، به‌درستی پرداخته نشده است و در این دستهبندی حضور ندارند. ذکر روشهای پژوهش از جمله «تحلیل استنادی و تحلیل محتوا» بهعنوان مقولههای فرعی، بسیار نادرست است.
«کشمیری و همکاران» (1390) نیز محتوای پایاننامههای مقطع کارشناسی‌ارشد کتابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات و تهران شمال را در سالهای 80-86 تحلیل کردند. نتایج پژوهش آنان نشان داد از لحاظ روششناسی پژوهش، بیشتر پایاننامهها از روش پیمایشی استفاده کردهاند و ابزار گردآوری اطلاعات در بیشتر آنها پرسش‌نامه بوده است. همچنین گرایش موضوعیِ غالب در چکیدۀ پایاننامههای مورد بررسی، مربوط به «فناوری اطلاعات» و «ارتباط اطلاعاتی» و ضعیفترین گرایش مربوط به «مدیریت» است.
«سیدین و باب الحوائجی» (1388) در تحلیل محتوای 524 پایاننامه تحصیلات تکمیلی رشته کتابداری و اطلاع رسانی موجود در دانشگاههای آزاد اسلامی کشور دریافتند از روش پیمایشی بیشتر از سایر روشها استفاده شده است و پراستفاده‌ترین ابزار گردآوری اطلاعات در پایاننامهها، پرسش‌نامه و پرکاربردترین روش آماری، آمار توصیفی و نرم‌افزار SPSS بوده است. مقوله «کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی» بیش از سایر مقوله‌ها و مقوله «حفاظت و نگهداری» از همه کمتر بهکار گرفته شده است.
یافتههای پژوهش «پاکدامن» (1388)، سهم کاربرد روش پیمایشی در پایاننامههای کارشناسی‌ارشد کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال (1384-1371) را 6/66% از بین 11 مورد گزارش میدهد. وی همچنین اظهار میدارد که استفاده از چهار روش میدانی، تاریخی، تجربی و کتابسنجی با هم 5/2% است. نتایج وی حاکی از آن است که چگونگیِ رشد و افول روند کاربرد روشها در مقاطع زمانی مختلف، متفاوت بوده است.
«آذرانفر» (1385) در تحلیل محتوای 240 پایاننامۀ موجود در پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی کشور نشان داد که بیشترین و کمترین فراوانیِ موضوعی مربوط به کتابخانه و مراکز منابع و رسانه است. همچنین زیرگروهِ کتابخانههای دانشگاهی بیش از سایر کتابخانهها بررسی شده‌است. روش پیمایشی نیز بیش از سایر روشها استفاده شده است.
بررسی سیر گرایش موضوعی پایاننامههای کارشناسی‌ارشد دانشگاههای دولتی شهر تهران در بازۀ زمانی 1385-1389 توسط «حسینپناه» (1386) نیز بیشترین گرایش را «خدمات و استفاده» (43/21%) و کمترین گرایش را موضوع «سازماندهی» (4%) نشان داد. همچنین یافتهها نشان داد دانشگاه تهران بیشترین سهم را در تولید پایاننامه داشته و در سال 1380 نیز بیشترین تعداد پایاننامه (30 عنوان) نوشته شده است.
«علومی» (1379) در تحلیل پایاننامههای کارشناسی‌ارشد علوم کتابداری و اطلاعرسانی در بازۀ زمانی 1365-1373 نشان داد انتخاب موضوع غالباً بر اساس نیاز و مسائل و مشکلات حوزه کتابداری نبوده، بلکه بر مبنای گرایشهای ارائه شده در گروهها و سلیقهای بوده است.
«حری» (1378) برای تحلیل محتوای پایاننامهها و مقالات کتابداری، از آغاز 1347 تا سال 1377، از ردهبندی لیزا و نیز لحاظ‌کردن عنوان‌های درس‌های مصوب رشتۀ کتابداری استفاده کرد. وی براساس تحلیل عنوان‌ها و کلیدواژهها، 13مقولۀ اصلی و یک مقولۀ متفرقه را برگزید. نتایج «حری» نشان داد موضوعات پایاننامهها بیشتر به سمت موضوع «کتابخانهها» گرایش داشته و پس از آن موضوعاتی چون اطلاعرسانی، استفاده و خدمات، فناوری، چاپ‌ونشر، آموزش‌وتحقیق، مبانی کتابداری، مجموعهسازی، مدیریت و نسخه‌شناسی، بیشترین میزان فراوانی را به خود اختصاص دادهاند. نکتۀ قابل توجه، رشد پژوهشهای فناوری از صفر درصد در سالهای آغازین به 31% بود.
در بین پژوهشهای خارجی نیز «کاولک» (2013)[2] در پژوهشی، گرایشهای تحقیقاتیِ انتشارات علوم کتابداری و اطلاعرسانی اسپانیا بین سالهای200 تا2010 را بررسی و پس از مقایسۀ انواع تقسیم‌بندیهای موضوعی، ردهبندی جیتا[3] را مناسب‌ترین گزینه برای تحلیل محتوا انتخاب کرد. وی اظهار داشت که این نوع ردهبندی موضوعی همخوانی بیشتری با گرایشهای تحقیقاتی حوزه کتابداری در دهۀ اخیر دارد. نتایج وی نشان داد بیشترین گرایش موضوعی بهترتیب به حوزه فناوریهای اطلاعاتی (47%)، کارکردهای مدیریتی (32%) و سپس مباحث نظری و عمومی اطلاعات (18%) تعلق دارد. در بین مؤلفههای فرعی نیز مجموعهسازی منابع اطلاعاتی، پشتیبانیها و کانالها (24%) و سپس عملکردها و خدمات اطلاعاتی؛ صنعت حرفه و آموزش و پرورش؛ کاربرد اطلاعات و جامعهشناسی اطلاعات هریک بهطور مساوی (13%) در صدر توجه محققان بوده است.
نتایج تحلیل محتوای رسالههای دکترای علوم کتابداری و اطلاعرسانی توسط «رانا»[4] (2011) در دانشگاه پنجاب هند (1957-2009) نشان داد گرایش موضوعی غالب آنها عبارت است از نیازسنجی کاربران، کتابخانههای عمومی و دانشگاهی، ذخیره و بازیابی، رضایتمندی کارکنان و کتابسنجی و موضوع کتابخانههای دیجیتال به‌تازگی مورد توجه آنان قرار گرفته است.
«لین و لیو»[5] (2011) در پژوهشی برای تعیین گرایشهای تحقیقاتی تایوان با توجه به تحلیل عنوان‌ها و کلیدواژه‌های هر تحقیق، آنها را در قالب نه دسته معرفی کرد: کتابخانه و کتابداری، مدیریت کتابخانه، خدمات فنی، خدمات کاربران، نظریه و بنیان علوم کتابداری و اطلاع رسانی، علوم کتابداری و اطلاعرسانی و فناوری، کتابها، آرشیو و سایر تحقیقات میانرشتهای.
طبقهبندی موضوعیِ دیگری در یک مجله اسپانیایی بهنام"Anuario ThinkEPI" در سال 2011 با دسته‌بندی‌های: آموزش، حرفه، کتابخانهها، منابع اطلاعاتی و بازاریابی، شبکههای اجتماعی و وب 2.0، نمایهسازی و بازیابی اطلاعات، انتشارات علمی، فناوریها و نظامهای کتابخانه ارائه شد. این طبقهبندی با وجود آنکه یکی از جدیدترین طبقهبندیهای عصر حاضر بهشمار میرود، خیلی کلی بهنظر میرسد (نقل در کاولک، 2013).
«عبدولایه»[6] (2002) نیز در بررسی گرایشهای عمدۀ پایاننامههای ارشد این حوزه طی سالهای 1996-2000 دریافت که موضوعات فناوری اطلاعات، نیازهای اطلاعاتی و مدیریت کتابخانه در رتبههای نخست تحقیقات قرار دارند و موضوعاتی از قبیل فهرستنویسی و ردهبندی، نمایهسازی و چکیدهنویسی و دکومانتاسیون جزءِ ضعیفترین گرایشهای محققان بوده است.
سام[7] (2008) در تحلیل محتوای مجله‌های کتابداری غنا دریافت که بررسی «کتابخانههای دانشگاهی» موضوع اصلی پژوهشگران در فاصلۀ زمانی 200-2006 بوده است.
«کانو» (1999)[8] مدل موضوعی خویش را در قالب 11 مؤلفه: تخصصگرایی در علوم کتابداری و اطلاعرسانی، تاریخچه کتابخانه، انتشارت (تاریخچه کتاب)، تحصیل علوم کتابداری و اطلاعرسانی، روششناسی، تجزیه‌وتحلیل علوم کتابداری و اطلاعرسانی، فعالیتهای خدمات علوم کتابداری و اطلاعرسانی، ذخیره و بازیابی اطلاعات، جستجوی اطلاعات، ارتباط‌های علمی و حرفهای و سایر حوزههای علوم کتابداری و اطلاعرسانی ارائه داد.
بهطورکلی، درخصوص تحلیل محتوای آثار تحقیقاتیِ حوزۀ علم اطلاعات و دانششناسی تحقیقات متعددی صورت گرفته است که از آن جمله میتوان به لیو و مک کینی[9] (2015)، چو[10] (2015)، تیومالا، جارولین و واکری[11]، (2014)، کوفوگیناکیس و کروملی[12] (2004)، یوزون[13] (2002)، ، کومار[14] ، (1995)، سلک و بزرگی (1389)، باب الحوائجی و یزدیان راد (1389)، شادمانفر و سپهر (1388) و... اشاره کرد.
با نگاهی به پیشینههای داخلی و خارجی ارائه‌شده میتوان دریافت نتایج حاکی از این است که در حوزۀ علوم کتابداری و اطلاعرسانی، سیرِ موضوعیِ تحقیقات از روند منطقی پیروی نکرده است و نوعی پراکندگی موضوعی را در بیشتر موارد شاهد هستیم. غالب گرایش موضوعی در ایران ابتدا مقولۀ کتابخانه و خدمات بوده و سپس بهصورت تدریجی به سمت موضوعات ذخیره و بازیابی اطلاعات در قالب فناوریهای نوین جدید سوق یافتهاند. بیشتر محققان، کتابخانههای دانشگاهی را بهعنوان جامعۀ هدف خویش انتخاب کردهاند. شیوۀ پیمایشی نیز بهعنوان پرکاربردترین شیوه پژوهشی ذکر شده است.
روشتحقیق
پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کاربردی است که با استفاده از روش تحلیل محتوا صورت گرفته است. تحلیل محتوا یک روش تحقیق بهطور اعم در بیشتر رشتهها و بهطور اخص در حوزه علوم کتابداری و اطلاعرسانی است. این روش منظم، عینی و کمّی برای آشکارسازی مفاد اسناد و مدارک با استفاده از روشهای آماری قابل اجراست (وینر و دومینیک[15]، 2005). معمولاً از شش واحد ثبت برای تحلیل محتوا استفاده میکنند. یکی از شکل‌های مهمّ واحد ثبت در تحلیل محتوا موضوع است که در پژوهش حاضر، مضمون چکیده‌های رسالههای دکترای علم اطلاعات و دانششناسی بههمراه مقولههای فرعی بهعنوان واحد ثبت در نظر گرفته شد. برای تعیین گرایشهای موضوعیِ پایاننامهها بر اساس مطالعۀ مبانی نظری و پیشینههای تحقیق، دسته‌بندی‌های مختلفی از جمله دستهبندی لیزا (صدیق‌بهزادی، ۱۳۷۸)، حرّی (1377)، شرفی، نورمحمدی، علیپورحافظی(1393) ارائه شد. با توجه به اینکه هر کدام از آنها ناظر به اهداف خاصی بوده و بر روی تعداد خاصی از منابع انجام شده و برخی از مباحث جاری و جدید که محققان آنها را در پایاننامههای خود به بحث گذاشته بودند در این دسته‌بندی‌ها جای نمی‌گرفتند،همچنین به اشکالات برخی از آنها نیز در بخش پیشینهها اشاره شد، لذا به ناچار محققان مجبور شدند از ردهبندی با عنوان جیتا استفاده کنند، زیرا همخوانی بیشتری با عناوین و موضوعات این حوزه داشت. این مدل از ادغام طرحهای ردهبندی «مایک کین»[16] (دانشگاه آبریستویث در شهر ولز[17]، 1998) و «دیگوبرت سورگل»[18](دانشگاه مریلند[19] که هم اکنون منقضی شده است) بهوجود آمد. جیتا علامت اختصاری برای اسامی کوچک چهار نویسنده آن یعنی جوز، ایما، توماس و آنتونلاست که در سال 2002 طراحی شد.[20] باوجود گذشت 15 سال از ارائه این طرح تا زمان انجام تحقیق حاضر، هنوز در بسیاری از پژوهشهای تحیل محتوا از آن استفاده میشود و به 15 زبان زنده دنیا نیز ترجمه شده است. [21] با این اوصاف، بنا به شناخت پژوهشگران از موضوعات علم اطلاعات و دانششناسی در این تحقیق نیز ترجیح داده شد از آن بهره برده شود. بدینترتیب، کلیه آثار در سه دستۀ کلی دستهبندی شدند:
1) مباحث نظری و عمومی
2) کارکردهای مدیریتی (مسائل اجتماعی، اقتصادی و قانونی، مشتری مداری و هدایت فکری)
3) فناوری اطلاعات.
هر کدام از این سه موضوع کلی دارای شاخه‌های فرعی و فرعیتر بودند که در جدول‌های دستهبندی موضوعی قابل مشاهده است (جدول‌های 3 ،4 و 5). ابزار گردآوری اطلاعات، سیاهۀ وارسی محقق‌ساخته است. برای تجزیه‌وتحلیل اطلاعات نیز از آمار توصیفی استفاده شد. جامعۀ آماری پژوهش شامل 49 رساله مقطع دکترای علم اطلاعات و دانششناسی در دانشگاههای دولتی و 76 مورد در دانشگاه آزاد اسلامی است. شایان ذکر است، تاکنون رسالههای دکتری این رشته در سه دانشگاه دولتی تهران، فردوسی مشهد و شهیدچمران اهواز و دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات تهران دفاع شدهاند. دانشگاههای دیگر در ساله‌های اولیۀ تأسیس این رشته هستند، اما هنوز به مرحله دفاع از رساله نرسیده‌اند.
یافتههای پژوهش
پرسش اول: توزیع فراوانی پایاننامهها طی سالهای مختلف دفاع، به تفکیک دانشگاهها چگونه است؟
جدول 1. توزیع فراوانی پایاننامهها به تفکیک سال/دانشگاه
|
جمع نهایی |
شهید چمران |
فردوسی مشهد |
تهران |
علوم و تحقیقات |
دانشگاه سال |
|
|
درصد |
فراوانی |
فراوانی |
فراوانی |
فراوانی |
فراوانی |
|
|
۳/۲ |
4 |
_ |
_ |
_ |
4 |
1376 |
|
۸ |
10 |
_ |
_ |
_ |
10 |
1377 |
|
۴ |
5 |
_ |
_ |
_ |
5 |
1378 |
|
۲/۴ |
3 |
_ |
_ |
_ |
3 |
1379 |
|
۱/۶ |
2 |
_ |
_ |
_ |
2 |
1380 |
|
۸/ |
1 |
_ |
_ |
_ |
1 |
1381 |
|
۲/۴ |
3 |
_ |
_ |
_ |
3 |
1382 |
|
۴ |
5 |
_ |
_ |
_ |
5 |
383 |
|
۱/۶ |
2 |
_ |
_ |
_ |
2 |
1384 |
|
۴ |
5 |
0 |
4 |
0 |
1 |
1385 |
|
۸ |
10 |
0 |
1 |
5 |
4 |
1386 |
|
۸ |
10 |
0 |
0 |
0 |
10 |
1387 |
|
۴ |
5 |
1 |
3 |
0 |
1 |
1388 |
|
۷/۲ |
9 |
3 |
2 |
3 |
1 |
1389 |
|
۹/۶ |
12 |
2 |
3 |
0 |
7 |
1390 |
|
۲۰ |
25 |
8 |
5 |
1 |
11 |
1391 |
|
9/6 |
12 |
2 |
1 |
4 |
5 |
1392 |
|
۱/۶ |
2 |
0 |
0 |
1 |
1 |
1393 |
|
۱۰۰ |
125 |
16 |
19 |
14 |
76 |
جمع |
چنانکه داده‌های جدول ۱ نشان میدهد، دفاع اولین پایاننامههای دکتری علم اطلاعات و دانششناسی از سال ۱۳۷۶ در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات و در سال ۱۳۸۵ اولین رسالههای دکتری دانشگاههای دولتی در دانشگاه فردوسی مشهد آغاز شد. اولین رساله دکتری در دانشگاه شهید چمران اهواز در سال ۱۳۸۸ دفاع شد. بیشترین تعداد رساله دفاع شده در سال 1391 (25 مورد) و کمترین آن هم در سال 1381 (1 مورد) بوده است. در مجموع، میتوان گفت توزیع رسالهها در سالهای اخیر روند صعودی داشته است.
پرسش دوم: توزیع فراوانی رسالههای نوشته شده به تفکیک جنسیت برحسب دانشگاهها چگونه است؟
جدول 2. توزیع فراوانی رسالههای نوشته شده به تفکیک جنسیت
|
دانشگاه
جنسیت |
تهران |
فردوسی |
شهیدچمران |
علوم و تحقیقات |
جمع |
|||||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
|
|
مرد |
7 |
50% |
13 |
42/68 |
11 |
75/68 |
38 |
50% |
69 |
2/55 |
|
زن |
7 |
50% |
6 |
57/31 |
5 |
25/31 |
38 |
50% |
56 |
8/44 |
|
جمع |
14 |
100 |
19 |
100 |
16 |
100 |
76 |
100 |
125 |
100 |
چنانکه داده‌های جدول 2 نشان میدهد، در دانشگاههای تهران و علوم و تحقیقات، میزان دانش‌آموختگی بین زنان و مردان به نسبت مساوی (50%) است، ولی در دانشگاه فردوسی مشهد و شهید چمران اهواز، سهم دانشآموختگان مرد از زن بیشتر بوده است. در مجموع، طی سالهای 1376-1393 بیشترین تعداد دانشآموختگان مقطع دکتری این رشته را مردان با 2/55% در مقابل 8/44% زنان تشکیل می‌دهند.
پرسش سوم: توزیع فراوانی پایاننامهها در زمینه مباحث نظری و عمومی چگونه است؟
جدول 3. توزیع فراوانی پایان نامهها در مباحث نظری و عمومی[22]*
|
ردهبندی اصلی |
رده بندی فرعی |
رده بندی فرعیتر |
فراوانی |
درصد |
|
مباحث نظری و عمومی |
جنبههای نظری 0% |
تاریخچه و سیر تحول کتابخانه و کتابداری، نظریههای اطلاعاتی و تئوری کتابخانه، رابطه علوم کتابداری و اطلاعرسانی با رشته های دیگر |
0 |
0 |
|
کاربرد اطلاعات و جامعهشناسی اطلاعات 6/29%
|
جامعه اطلاعاتی، استفاده و تاثیر اطلاعات، اطلاعات در جامعه، سیاست اطلاعات |
0 |
0 |
|
|
کتابسنجی، علمسنجی و وبسنجی |
14 |
2/11 |
||
|
اقتصاد اطلاعات |
2 |
6/1 |
||
|
انتشار و توزیع اطلاعات |
4 |
2/3 |
||
|
نیازهای اطلاعاتی و تحلیل نیازمندیهای اطلاعاتی |
15 |
12 |
||
|
رابطهای کاربری |
2 |
6/1 |
||
|
جمع |
37 |
6/29 |
||
چنانکه داده‌های جدول 3 نشان میدهد، ۳۷ پایاننامه (۸/۱۸%) در سطح عمومی ردهبندی جیتا، یعنی مباحث نظری و عمومی رشته، تدوین شده است. از این تعداد، بیشترین میزان (12%) به مباحث «نیازهای اطلاعاتی و تحلیل نیازمندیهای اطلاعاتی» کاربران اختصاص دارد و پس از آن حوزه «کتابسنجی، علم سنجی و وبسنجی» با ۱۴ عنوان (۲/۱۱%) در رتبه دوم قرار دارد. این دو حوزه، حوزه‌هایی هستند که بیشترین تعداد پایاننامهها را به خود اختصاص دادهاند.
پرسش چهارم: توزیع فراوانی پایاننامهها در زمینۀ مباحث کارکردهای مدیریتی چگونه است؟
جدول 4. توزیع فراوانی پایان نامهها در مباحث کارکردهای مدیریتی
|
ردهبندی اصلی |
رده بندی فرعی |
رده بندی فرعی تر |
فراوانی |
درصد |
|
کارکردهای مدیریتی (مسائل اجتماعی، اقتصادی و قانونی، مشتری مداری و هدایت فکری و عملی) |
مدیریت دانش 4% |
بازاریابی، امور مالی، روابط عمومی، مدیریت شخصی، منابع مالی، دولت محلی، مهندسی مجدد |
0 |
0 |
|
اشتراک دانش |
5 |
4 |
||
|
صنعت ، حرفه و آموزش و پرورش 4 % |
صنعت اطلاعات، صنعت نرم افزار، کامپیوتر و مخابرات، سازمانها، شرح حالها، تحصیل |
0 |
0 |
|
|
کارکنان |
2 |
6/1 |
||
|
جنبههای برنامه های درسی |
1 |
8/0 |
||
|
آموزش مجازی |
2 |
6/1 |
||
|
کاربران، سواد و خواندن 4 % |
استفاده از مطالعات |
0 |
0 |
|
|
مطالعات کاربر |
1 |
8/0 |
||
|
دستهبندی های کاربران: کودکان، جوانان و سایر اقشار |
2 |
6/1 |
||
|
سواد اطلاعاتی |
1 |
8/0 |
||
|
خواندن و قصه گویی |
1 |
8/0 |
||
|
کتابخانه بهعنوان مکان فیزیکی
6/17% |
کتابخانه های جهانی، کتابخانه های ملی، کتابخانه های آموزشگاهی، کتابخانه های تخصصی، آرشیو، |
0 |
0 |
|
|
کتابخانههای عمومی |
1 |
8/0 |
||
|
کتابخانههای دانشگاهی |
9 |
2/7 |
||
|
کتابخانههای تخصصی |
1 |
8/0 |
||
|
کتابخانههای وابسته به مراکز بهداشت و درمان |
4 |
2/3 |
||
|
کتابخانههای مساجد |
1 |
8/0 |
||
|
کتابخانههای روستایی |
1 |
8/0 |
||
|
کتابخانههای کودکان و نوجوانان |
1 |
8/0 |
||
|
کتابخانههای دیجیتال |
3 |
4/2 |
||
|
موزهها |
1 |
8/0 |
||
|
انتشار و مسائل حقوقی 6/1 % |
رسانههای جمعی، چاپ و نشر الکترونیکی، مالکیت معنوی |
0 |
0 |
|
|
فروش کتاب |
1 |
8/0 |
||
|
سانسور |
1 |
8/0 |
||
|
جمع |
39 |
2/31 |
چنانکه داده‌های جدول ۴ نشان میدهد، تعداد ۳۹ عنوان (۴/۳۰%) در سطح میانی ردهبندی جیتا یعنی حوزه «کارکردهای مدیریتی» (مسائل اجتماعی، اقتصادی و قانونی، مشتری مداری و هدایت فکری و عملی) دفاع شده است. در این میان، بیشترین پژوهشها در حوزۀ فرعی «کتابخانه بهعنوان مکان فیزیکی» (8/16%) انجام گرفته است. «کتابخانههای دانشگاهی» با ۹ عنوان، «اشتراک دانش» با ۵ عنوان، «کتابخانههای وابسته به مراکز بهداشت و درمان» با ۴ عنوان و «کتابخانههای دیجیتالی» با ۳ عنوان موضوعات پرکاربرد در مباحث این حوزه بهشمار می‌روند. بقیۀ مباحث یا تعداد بسیار اندکی را به خود اختصاص دادهاند و یا هیچ پایان‌نامه‌ای در آن حوزه نوشته نشده است.
پرسش پنجم: توزیع فراوانی پایاننامهها در زمینۀ مباحث فناوری اطلاعات چگونه است؟
جدول 5. توزیع فراوانی پایان نامهها در مباحث فناوری اطلاعات
|
رده اصلی |
ردههای فرعی |
ردههای فرعی تر |
فراوانی |
درصد |
|
دستورالعملهای اجرایی، عملگرایی، فنون و فناوریهای جدید |
مجموعه سازی منابع اطلاعاتی، پشتیبانی ها و کانال ها 2/11 % |
منابع خاکستری، ریزنگاشت ها، منابع غیر چاچی، مواد سمعی و بصری، رسانههای الکترونیکی، پایگاه دادهها، میزبان آنلاین، اپک، پورتال، مخازن دانش |
0 |
0 |
|
نشریات ادواری |
3 |
4/2 |
||
|
مواد آرشیوی |
1 |
8/0 |
||
|
نسخ خطی |
2 |
6/1 |
||
|
کتابهای کودکان و نوجوانان |
1 |
8/0 |
||
|
سی دی رام |
1 |
8/0 |
||
|
منابع الکترونیکی |
2 |
6/1 |
||
|
صفحات وب |
4 |
2/3 |
||
|
خدمات اطلاعاتی، عملکردها و فنون اطلاعاتی( ذخیره و بازیابی) 2/11 % |
ابرداده، ساختار داده، فیلتر کردن، نمایهسازی و چکیدهنویسی، فهرستنویسی منابع چاپی و غیرچاپی، فهرستنویسی، استانداردها و پروتکلها، ردهبندی |
0 |
0 |
|
|
کنترل کتاب‌شناختی |
3 |
4/2 |
||
|
زبانهای نمایهسازی |
1 |
8/0 |
||
|
پروتکلها و فرمتهای انتقال اطلاعات |
1 |
8/0 |
||
|
طراحی سیستمها و خدمات اطلاعاتی |
2 |
6/1 |
||
|
قواعد فهرستنویسی |
1 |
8/0 |
||
|
برگه آرایی |
1 |
8/0 |
||
|
سرعنوانهای موضوعی |
2 |
6/1 |
||
|
کاتالوگها |
1 |
8/0 |
||
|
اصطلاحنامهها |
1 |
8/0 |
||
|
ردهبندی دانش |
1 |
8/0 |
||
|
خدمات فنی در کتابخانه ها، آرشیو ها و موزهها 8/4٪ |
بایگانی رکوردها، دیجیتالی کردن، حفاظت از منابع دیجیتالی، گردش مواد، تحویل سند |
0 |
0 |
|
|
فراهمآوری |
3 |
4/2 |
||
|
مدیریت نشریات ادواری |
1 |
8/0 |
||
|
حفاظت از منابع کاغذی |
1 |
8/0 |
||
|
امانت بین کتابخانهای |
1 |
8/0 |
||
|
فنآوری اطلاعات 6/9 % |
شبکه کامپیوتری، کامپیوترها، اسکنرها، دوربینهای دیجیتال، دستگاه کپی، امنیت شبکه، نرم افزارها، پردازش زبان خودکار، مدیریت پایگاه داده ها، شیء گراها، |
0 |
0 |
|
|
ارتباطات راه دور |
7 |
6/5 |
||
|
اینترنت |
1 |
8/0 |
||
|
نرم افزارهای کتابخانهای |
1 |
8/0 |
||
|
ذخیره و بازیابی متن به صورت خودکار |
2 |
6/1 |
||
|
موتورهای جستجو |
1 |
8/0 |
||
|
ساختمان و تجهیزات کتابخانه %0 |
ساختمان کتابخانهها و موزهها، وسایل و تجهیزات کتابخانهها، معماری کتابخانه، وسایل و تجهیزات ایمنی کتابخانه |
0
|
0 |
|
|
جمع |
۴۶ |
2/39 |
||
چنانکه داده‌های جدول5 نشان میدهد، تعداد ۴۶ عنوان (۲/۳۹%) از پایاننامهها در سطح خاصّ ردهبندی جیتا، یعنی حوزه «فناوری اطلاعات» نوشته شده است. این مورد در حالی است که «فناوری اطلاعات» در مقایسه با دو حوزه دیگر بیشترین تعداد پایاننامهها را به خود اختصاص داده است. در این بین، مباحث مربوط به فنّاوری‌های «ارتباطات از راه دور» با ۷ عنوان در رتبه اول، «صفحات وب» با ۴ عنوان در رتبه دوم و فناوریهای مربوط به «مجموعهسازی و پشتیبانی از کانال‌های اطلاعرسانی نشریات ادواری» و «کنترل کتاب‌شناختی« و «فراهم آوری منابع» با ۳ عنوان در رتبههای بعدی قرار گرفتند.
نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل گرایشهای موضوعی به تفکیک هر یک از دانشگاهها در جدول 6 نیز ارائه شد:
جدول6. فراوانی و درصد ردههای اصلی موضوعات پایاننامهها به تفکیک دانشگاهها
|
دانشگاه
ردهبندی اصلی |
آزاد |
چمران |
مشهد |
تهران |
جمع |
|||||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
|
|
مباحث نظری و عمومی |
15 |
7/19% |
8 |
0/50% |
6 |
6/31% |
8 |
1/57% |
37 |
6/29% |
|
کارکردهای مدیریتی |
30 |
5/39% |
1 |
3/6% |
6 |
6/31% |
2 |
3/14% |
39 |
2/31% |
|
فناوری اطلاعات |
31 |
8/40% |
7 |
8/43% |
7 |
8/36% |
4 |
6/28% |
49 |
2/39% |
|
جمع |
76 |
100% |
16 |
0100% |
19 |
100% |
14 |
100% |
125 |
100% |
چنانکه در جدول 6 مشاهده میشود، در دانشگاه آزاد بیشتر پایاننامهها در موضوعات «کارکردهای مدیریتی» و « فناوری اطلاعات» است. این درحالی است که در دانشگاه چمران بیشتر به دو موضوع «مباحث نظری» و «فناوری اطلاعات» پرداخته شده است. در دانشگاه مشهد، تقریبا همه موضوعات به یک میزان بررسی شده است، اما در دانشگاه تهران موضوعات مرتبط با «مباحث نظری و عمومی» از اقبال بیشتری برخوردار بوده است.
پرسش ششم: روشهای پژوهشی بهکار گرفته شده در رسالههای علم اطلاعات و دانششناسی طی سالهای مورد بررسی چگونه بوده است؟
جدول7.دستهبندی انواع روشهای پژوهشی
|
روش پژوهش
دانشگاه |
پیمایشی |
تجربی |
تحلیل محتوا |
تحلیل استنادی |
کتابسنجی |
|||||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
|
|
تهران |
4 |
57/28 |
0 |
0% |
1 |
14/7 |
5 |
71/35 |
0 |
0% |
|
فردوسی |
8 |
10/42 |
0 |
0% |
3 |
78/15 |
0 |
0% |
0 |
0% |
|
شهیدچمران |
7 |
75/43 |
1 |
25/6 |
3 |
75/18 |
2 |
5/12 |
1 |
25/6 |
|
علوم و تحقیقات |
57 |
75 |
2 |
63/2 |
4 |
26/5 |
2 |
63/2 |
1 |
31/1 |
|
جمع |
76 |
8/60 |
3 |
4/2 |
11 |
8/8 |
9 |
2/7 |
2 |
6/1 |
بر اساس یافتههای جدول 7، در مجموع، حدود 8/60% رسالهها از شیوه پیمایشی (پیمایشی توصیفی، پیمایشی تحلیلی، پیمایشی و ارزشیابی) بهره بردهاند. علاوه بر روشهای خاص، بعضی مواقع محققان به استفاده از روشهای ترکیبی نیز تمایل دارند. داده‌های آماری مربوط در جدول8 نشان داده شده است.
جدول 8. روش ترکیبی روش ترکیبی بهکار رفته در در رسالههای علم اطلاعات و دانششناسی
|
رهیافت |
مسئله/سؤال‌های پژوهش |
گردآوری دادهها |
تحلیل دادهها/ رویهها |
تفسیر دادهها |
|
|
کمی |
تبیینی/ تأییدی |
ابزارها، مشاهدات، اسناد، نمرات، سؤال های بسته، فرضیه های ازپیش تعیین شده |
آماره های توصیفی آماره های استنباطی |
تعمیم، پیش بینی مبتنی بر تفسیر و تأیید نظریه |
|
|
کیفی |
اکتشافی |
مصاحبه‌ها، اسناد، مشاهدات، داده‌های تصویری متنی، سؤال‌های باز و عمیق |
توصیف، شناسایی تمها و مقولات و رابطه بین آنها به طور عمودی و افقی |
تخصیص وبسترمندسازی، تفسیرهای عام / تفسیرهای شخصی |
|
|
ترکیبی |
تبیینی/اکتشافی |
روشهای کمّی و کیفی گردآوری دادهها |
رویّه‌های کمی و کیفی تحلیل دادهها |
تعمیم و تخصیص؛ تببین و تفهم |
|
|
روش ترکیبی به کار رفته در در رسالههای علم اطلاعات و دانششناسی |
|||||
|
دانشگاه |
فراوانی |
درصد |
|||
|
تهران |
4 |
57/28 |
|||
|
فردوسی |
8 |
10/42 |
|||
|
شهیدچمران |
2 |
5/12 |
|||
|
علوم و تحقیقات |
10 |
15/13 |
|||
|
جمع |
24 |
2/19 |
|||
گاهی محققان به انجام هر دو نوع تحقیق کمّی و کیفی علاقمندند و از رویکردهای نظری متفاوت، طرحهای متنوعِ ترکیبی و همچنین روشهای گوناگونِ گردآوری و تحلیل دادهها استفاده میکنند که در روششناسی جدید به «روش ترکیبی»[23] موسوم است. برخی از محققان برجسته روشهای تحقیقِ ترکیبی نظیر مورگان (1998)، تشکری و تدلی (1998)، گرین و همکاران (1989)، کرسول و همکاران (2003)، نیز بر این باورند که ترکیب روشهای کمّی و کیفی را میتوان در چهار مرحله از تحقیق ـ شامل طرح مسئله یا سؤال‌های تحقیق، گردآوری دادهها یا روشها، تحلیل دادهها یا رویّهها و تفسیر نتایج ـ با یکدیگر ترکیب نمود. جزئیات این ترکیب در جدول 5 بهطور خلاصه ارائه شده است (محمدپور، صادقی و رضایی، 1389). به‌همین‌منظور، برای تعیین روششناسی تحقیقات حاضر، نتایج در دو جدول جداگانه (7 و 8) ارائه شد. استفاده از روش ترکیبی به میزان 2/19% جزءِ پرکاربردترین روشهای تحقیقی بود که از مهم‌ترین آنها میتوان به ترکیب مطالعۀ موردی با روش پیمایشی، اسنادی با پیمایشی، مطالعه موردی با تحلیل محتوا، روش اکتشافی با طراحی سیستم اشاره کرد.
پرسش هفتم: نوع چکیده‌های بهکارگرفته شده در رسالههای علم اطلاعات و دانششناسی در طی سالهای مورد بررسی چگونه بوده است؟
جدول 9. توزیع فراوانی چکیدهها به تفکیک ساختاریافته یا غیرساختاریافته
|
دانشگاه
نوع چکیده |
تهران |
فردوسی |
شهیدچمران |
علوم و تحقیقات |
جمع |
|||||
|
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
فراوانی |
درصد |
|
|
ساختار یافته |
1 |
42/7 |
6 |
57/31 |
0 |
0% |
0 |
0% |
7 |
6/5 |
|
غیرساختاریافته |
13 |
85/92 |
13 |
42/68 |
16 |
100 |
76 |
100 |
118 |
4/94 |
|
جمع |
14 |
100 |
19 |
100 |
16 |
100 |
76 |
100 |
125 |
100 |
چنانکه داده‌های جدول 9 نشان میدهد، از مجموع 125 چکیده، 4/94% به صورت غیرساختاریافته و 6/5% به صورت ساختاریافته نوشته شده است که این تفاوت در ساختار چکیدهنویسی، در نوع خود قابل توجه است. البته،شایان ذکر است، تمام اجزای چکیده (شامل: هدف، روششناسی، یافتهها و نتایج و در برخی موارد اصالت پژوهش) در چکیدۀ غیرساختاریافته ارائه شده بود.
پرسش هشتم: استادان پرکار در راهنمایی و مشاورۀ رسالههای دوره دکتری در طی سالهای مورد بررسی چه کسانی بوده‌اند؟
جدول 10. توزیع فراوانیِ استادان راهنما و مشاور
|
جمع |
استاد مشاور |
استاد راهنما |
نام و نام خانوادگی |
ردیف |
|
۳۴ |
۱۶ |
18 |
علی شکویی |
1 |
|
34 |
20 |
14 |
عباس حری |
2 |
|
۲۶ |
۱۶ |
10 |
فهیمه باب الحوائجی |
3 |
|
۲۴ |
۱۴ |
10 |
نجلا حریری |
4 |
|
۲۳ |
۱۴ |
9 |
یحیی دوستدار |
4 |
|
۱۲ |
۳ |
9 |
رحمت اله فتاحی |
5 |
|
۱۲ |
۸ |
4 |
محمدحسین دیانی |
۶ |
|
۱۱ |
۸ |
3 |
زهرا اباذری |
۷ |
|
۷ |
۳ |
4 |
محمدرضا داورپناه |
۸ |
|
۶ |
۰ |
6 |
غلامرضا فدایی عراقی |
۹ |
|
۶ |
۲ |
4 |
فریده عصاره |
۱۰ |
|
5 |
1 |
4 |
عبدالحسین فرج پهلو |
11 |
|
5 |
1 |
4 |
مرتضی کوکبی |
12 |
|
4 |
0 |
4 |
زاهد بیگدلی |
13 |
|
4 |
3 |
1 |
مهری پریرخ |
14 |
چنانکه داده‌های جدول 10 نشان میدهد، پرکارترین استادان راهنما و مشاور در رسالههای دکترای علم اطلاعات و دانششناسی، بهترتیب «علی شکویی» با راهنمایی 18 رساله، «عباس حری» با ۱۴ رساله، «فهیمه باب‌الحوائجی» و «نجلا حریری» هر دو با راهنمایی ۱۰ رساله بوده‌اند و بیشترین سهم را در راهنمایی رسالهها برعهده داشته‌اند. «یحیی دوستدار» و «رحمتالله فتاحی» در رتبههای بعدی هستند. «دیانی»، «اباذری» و «داورپناه» هر چند تعداد پایاننامههای راهنمایی‌شده توسط آنها از «فدایی عراقی» کمتر است، اما به لطف تعداد مشاوره‌های بیشتر، بالاتر از «فدایی عراقی» قرار گرفتند. در بخش مشاوره نیز «حرّی» (20 مورد) و «باب‌الحوائجی» (16 مورد) بیشترین سهم را به خود اختصاص دادهاند.
بحث و نتیجهگیری
یافتههای پژوهش نشان داد از مجموع 125 رساله، بیشترین تعداد متعلق به سال 1391(20%) و کمترین آن مربوط به سال 1381 (8%) است. تا زمان انجام پژوهش حاضر 2/55% رسالهها را مردان و 08/44% را زنان نوشته‌اند. پرکاربردترین شیوۀ پژوهشی، «روش پیمایشی» با 8/60 % بود. «شیوه ترکیبی» نیز با 2/19% جزءِ روشهای پرکاربرد تحقیقی بود. همچنین، بیشترین گرایش موضوعی بهترتیب در حوزۀ «فنون و فناوریهای اطلاعاتی» (2/39%)، «کارکردهای مدیریتی» (2/31%) و سپس «مباحث نظری و عمومی اطلاعات» (6/29%) گزارش شد. در بین زیرمجموعههای موضوعی نیز مقولۀ «مدیریت انواع کتابخانهها» (6/11%) بیشتر مورد اقبال پژوهشگران واقع شده است. از نظر ساختار چکیدهنویسی، 4/94 % بهصورت غیرساختاریافته و 6/5% هم بهصورت ساختاریافته نوشته شدهاند. همچنین «علی شکویی» و «عباس حرّی» پرکارترین استادان راهنما و مشاور شناخته شدند.
دربارۀ توزیع فراوانی رساله، بیشترین تولید آن در سالهای اخیر گزارش شده است که میتواند حاکی از رشدِ نسبی و ارتقای گروههای آموزشیِ مختلف در حوزۀ کتابداری باشد. همچنین، شاهد رشد روند گرایش مردان به تحصیل در مقطع دکترای این حوزه هستیم که البته این موضوع میتواند به نحوی برگرفته از سیاست‌‌های خاص وزرات علوم، تحقیقات و فناوری در جهت توزیع نیروی انسانی باشد.
یافتههای به‌دست آمده از تحلیل محتوا، گرایشهای غالب و خلأهای موضوعیِ هر یک از حوزههای اطلاعاتی را آشکار ساخت و نشان داد که در دانشگاههای مختلف، توزیعِ فراوانی ردۀ اصلیِ موضوعات پایاننامهها با هم متفاوت است. در مجموع، یافتههای حاصل از تحلیل موضوعی با یافتههای پژوهش حرّی (1378)، آذرانفر (1385)، حسینپناه (1386)، شرفی و نورمحمدی(1391) نیز مغایرت دارد زیرا حوزۀ موضوعی پایاننامههای کتابداری بیشتر به سمت موضوع «کتابخانهها» گرایش داشته است. نگاهی به تاریخ نشر این دو پژوهش حاکی از آن است که بین ۷ یا ۸ سال با زمان این پژوهش فاصله دارد و طی سالهای اخیر، تحولات عمدهای در این حوزه‌ها بهوجود آمده است میتوان بیان داشت که پایاننامههای ارشد کتابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات و تهران شمال طی سالهای 80-86 در مقطع ارشد و دکترای این حوزه در سالهای اخیر هردو به سمت مباحث فناوری اطلاعات پیش رفتهاند؛ اگر چه در مباحث مدیریتی، جامعۀ آماری وی اقبال چندانی به آن نداشته‌اند. همچنین با پژوهش «سیدین و باب الحوائجی» (1388) به‌سبب اقبال پژوهشگران از مقولۀ «کتابخانهها و مراکز اطلاعرسانی» نیز همخوانی دارد. در بین پژوهشهای خارجی نیز با پژوهش «رانا» (2011)، سام (2008)، یوزون (2004)، عبدولایه(2002) و کوفوگیناکیس و کروملی(2002) به سبب مشابهت در پرکاربردترین مقولههای فرعی و فرعیتر توسط پژوهشگران همانند «فناوری اطلاعات»، «کتابخانهها»، «مراکز اطلاعرسانی» و «نیازسنجی کاربران» نیز همخوانی دارد. اما با پژوهشهای تیومالا، جارولین و واکری (2014)، توزیع فراوانی گرایشهای موضوعی با پژوهش حاضر کاملا متفاوت است. در واقع، پراکندگی موضوعی و تفاوت در علایق پژوهشی پژوهشگران مختلفِ داخلی و خارجی بهخوبی در این تحلیل آشکار میشود که به‌نوعی از شرایط پذیرش یا عدم پذیرش فناوری و شرایط جغرافیایی حاکم بر آن حوزه نشأت میگیرد.
در واقع، خلأهای موضوعیِ فراوانی در مقولههای اصلی و فرعیِ رسالههای دکترای علم اطلاعات و دانششناسی گزارش شد. بهعنوان مثال، در مباحث «تاریخچه و سیر تحول کتابخانه و کتابداری»، «نظریههای اطلاعاتی و تئوری کتابخانه»، «رابطه علوم کتابداری و اطلاع رسانی با رشتههای دیگر»، «ابرداده»، «ساختار داده»، «فیلترکردن محتوا»، «نمایهسازی و چکیدهنویسی»، «فهرستنویسی منابع چاپی و غیر چاپی»، «فهرستنویسی»، «استانداردها و پروتکلها»، «ردهبندی»، «بایگانی رکوردها»، «دیجیتالی‌کردن»، «حفاظت از منابع دیجیتالی»، «گردش مواد»، «تحویل سند»، «کتابخانهها و موزهها»، «وسایل و تجهیزات کتابخانهها»، «معماری کتابخانه»، «وسایل و تجهیزات ایمنی کتابخانه» اصلا موضوع رسالهها نبودهاند. شاید بتوان گفت فناوری تأثیر چشمگیری در تبدیل خدمات ایستا به خدمات پویا داشته و پژوهشگران به نوزایی موضوعی تمایل نشان دادهاند. نتایج نشان میدهد روند شکل‌گیریِ موضوعیِ رسالههای دکتری در ایران نیز متأثر از فناوری اطلاعات است و تحقیقات در راستای ارائه راهکارهایی برای بهبود زیرساختهای نظری و عمومی، مدیریتی و عملکرد فنون و فناوریهای اطلاعاتی گام برداشتهاند.
همچنین، استفاده از روش پیمایشی جزءِ پرکاربردترین روشهای مورداستفاده در پژوهشهای مذکور گزارش شد که با پژوهش حاضر همخوانی دارد. البته، استفاده از روش ترکیبی در سطح دوم نیز میتواند حاکی از نوآوری و گرایش به سمت تحقیقات میانرشتهای باشد و اینکه پژوهشگران برای رسیدن به نتایج مطلوب، ناگزیر از ترکیب‌‌کردن انواع خاصی از روشهای پژوهش با هم هستند.
بررسی چکیده‌های رسالههای مورد بررسی نشان داد گرایش به سمت چکیدهنویسیِ غیرساختاریافته در نوع خود شایستۀ توجه است. ممکن است گرایشِ حداکثری چکیدهنویسی بهصورت غیرساختاریافته به‌سبب توجه به راهبرد خاصّ یک حوزۀ علمی، صلاحدید قوانین و آییننامههای دانشگاهی باشد. البته این نکته حایز اهمیت است که در بررسیهای صورت‌گرفته، ساختار تمامِ چکیدهها دارای اجزای اصلی هدف، روش پژوهش، یافته و نتایج و در برخی موارد ذکر اصالت تحقیق بود و سطح مطلوبی داشت. پرکارترین استادان راهنما به ترتیب «شکویی»، «حرّی» و «فتاحی» بودند. پرکارترین استادان مشاور نیز «حرّی»، «باب‌الحوائجی»، «دیّانی» و «اباذری» در حوزۀ علم اطلاعات و دانششناسی شناخته شدند. «حرّی» در هر دو زمینۀ راهنمایی و مشاوره رسالههای دکترای علم اطلاعات و دانششناسی نقش پررنگ و بسزایی داشته است.
بدونشک در روند گرایش تحقیقاتی و حتی ترسیم نقشۀ موضوعی استادان راهنما و مشاور و کسب این یافتهها تأثیر داشته است. چنانکه در نتایح ارائه شد، در دانشگاه‌آزاد اسلامی بیشتر پایاننامهها در موضوعات «کارکردهای مدیریتی» و «فناوری اطلاعات» نوشته شده است. این در حالی است که در دانشگاه شهیدچمران اهواز بیشتر به دو موضوع «مباحث نظری» و «فناوری اطلاعات» پرداخته شده است. در دانشگاه فردوسی مشهد، تقریباً همه موضوعات به یک میزان بررسی شده است اما در دانشگاه تهران موضوعات مرتبط با مباحث نظری از اقبال بیشتری برخوردار بوده است. با این اوصاف، برای تحقق اطلاعات شاخص و تحلیل جامعتر و کشف خلأها، انعکاس بازخورد درک و برداشت فعالان این حوزه از یافتههای تحقیق حاضر، الزامی است.
پیشنهادها
1) با توجه به آمارهای ارائه‌شده، به‌ویژه در زمینۀ تحلیل موضوعی، پیشنهاد میشود هریک از گروههای آموزشی در حوزۀ علم اطلاعات و دانششناسی علاوه بر تشخیص موارد پرکاربرد، خلأهای موضوعی را نیز شناسایی کنند و در جهت رفع آنها بکوشند. پیشنهاد میشود دانشجویانی که در آستانۀ انتخاب موضوع برای پایاننامه هستند، به موضوعات نظری و عمومی «تاریخچه و سیر تحول کتابخانه و کتابداری»، «نظریههای اطلاعاتی و تئوری کتابخانه»، «رابطه علوم کتابداری و اطلاع رسانی با رشتههای دیگر»، «جامعه اطلاعاتی»، «استفاده و تاثیر اطلاعات»، «اطلاعات در جامعه»، «سیاست اطلاعات»، «بایگانی رکوردها»، «دیجیتالی‌کردن»، «حفاظت از منابع دیجیتالی»، «گردش مواد»، «تحویل سند» و همچنین موضوع «ساختمان تجهیزات» با توجه به دیجیتالی‌شدن ساختارهای کتابخانه توجه کنند و از موضعگیری و سبک و سیاق تکراریِ روند گروههای آموزشی بپرهیزند.
استفاده از نگارش چکیده به شیوۀ ساختاریافته میتواند در سرعت بازیابی و ارائه تصویری روشن‌تر از هدف، روششناسی، یافتهها، نتایج و حتی اصالت تحقیق موثر باشد. بنابراین، به گروههای آموزشی پیشنهاد میشود در جهت تعیین سیاستگذاریهای چکیدهنویسی اهتمام داشته باشند.
[1]. Burden
[2]. Kawalec
[3]. JITA Classification
[4]. Rana
[5]. Lin and Lio
[6]. Abdoulaye
[7].Sam
[8]. Cano
[10]. Chu
[11]. Tuomaala, Järvelin and Vakkari
[12]. Koufogiannakis and Crumley
[13]. Uzun
[14]. Kumar
[15]. Werner and Dominik
[16]. Mike Keen
[17]. Wales, Aberystwyth University
[18]. Dagobert Soergel
[19]. Maryland
[20]. JITA Classification System of Library and Information Science (JITA is an acronym of the authors' first names:ose Manuel Barrueco Cruz, mma Subirats Coll, homas Krichel andntonella De Robbio.
[22]. به سبب محدودیت در حجم مقاله و خودداری از جدول‌های طولانی، رده‌بندیهای فرعیتر دارای فراوانی صفر، بهصورت یکجا در سلول مختصّ به ردۀ فرعی خویش گنجانده شدند (این پانویس برای پرسش چهارم و پنجم نیز صدق میکند).
[23]. Mixed methods research
)