نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشجوی دکتری، گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان، همدان، ایران.
2 کارشناس بخش محققان کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی، مشهدف ایران.
3 دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه فردوسی مشهد، مشهد، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Purpose: The purpose of this study was to identify factors and barriers in attracting library audience in the Central Library of Astan Quds Razavi. It also aimed atas well as developing a strategic approach to remove barriers and to strengthen factors which can help institutional managers to attract audience..
Methodoloy: In terms of its aim this study was and applied research. We used survey method to collect data. The questionnaire for this study was developed on the basis of a questionnaire with 23 questions regarding the need to attract audience to Astan Qods Razavi Central Library. The second questionnaire covered 23 questions was designed taking into consideration the obstacles in attracting library audience. Based on the sampling method, the research population in this study consisted of 385 patrons as well as 20 employees of the Central Library. The SPSS statistical software was used to analyze data
Results: Among 23 factors regarding the audience, dependence on and faith in the Holy Shrine of Imam Reza (AS) (with an average of 52/14),and the Psychological security of clients (with 46/14) were the most important factors and providing consulting services (with 96/7) was the lowest important factor attracting the audience to the library. Also the crowdiness of reading rooms (with 67/16) was the most and the membership fee of the Library (with 89/5) was the lowest effective barriers in attracting the audience. By doing this research, factors and barriers to identifying and ranking the absorption of Astan Quds Razavi Library The results of which can be useful for other public libraries.
Originality/Value: This study is the first attempt to identify the fundamental factors and barriers to the attraction of library audience from the viewpoint of professionals Librarians. Also factors such as safety and security, reliability of the library, library building, library facilities and services are identified and categorized as some new findings from the viewpoint of members and non-members (guest) which is a new aspect of the problem in attracting audience to the library.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
فلسفۀ وجودی کتابخانه‌ها خدمت به جامعه و کمک به رشد و تعالی افراد با استفاده از منابع اطلاعاتی است. همچنین برآوردن نیازهای اطلاعاتی کاربران در کمترین زمان و به بهترین شیوه، رکن اساسیِ فعالیت‌های کتابخانه‌ها را تشکیل می‌دهد. بهره‌گیری از کتابخانه‌ها زمانی میسر می‌شود که موقعیتی فراهم شود تا مراجعان در نهایت آرامش ذهنشان را متمرکز فعالیت‌های مطالعاتی و تحقیقاتی خود کنند. چنانچه کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نتوانند این موقعیت را برای کاربران خود فراهم آورند، آنها را دچار سردرگمی و اضطراب می‌کنند.
احساس راحتی و امنیت در کتابخانه‌ها که وابسته به طراحی استاندارد فضاهای کتابخانه است، تأثیر مثبتی در روند مراجعۀ کاربران به کتابخانه‌ها دارد. بنابراین، توجه به سالم‌سازی محیط کتابخانه‌ها، به رشد و تعالی جامعه کمک می‌کند و کتابخانه‌ها را که جزء جداییناپذیر جوامع متمدن هستند، محلّ تعامل‌ها و مراودات کاربران می‌سازد. استفادۀ مؤثر و بهینه از منابع اطلاعاتی، دغدغۀ همیشگی مدیران کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی بوده است و هدف آنان فراهم‌آوری امکانات و تسهیلات لازم برای حضور و استفادۀ بهینۀ کاربران از کتابخانه است. بهطور منطقی، عواملی بر این حضور و استفاده تأثیر می‌گذارد.
علاوه بر راحتی و زیبایی، ایجاد فضای جدید باید برای کتابخانه و کاربرانش، شرایط استفاده از پیشرفت‌های سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات را فراهم کند. در واقع، ساختمان کتابخانه را طوری باید طراحی کرد که بتواند بیشتر از فناوری‌های امروزی با پیشرفت‌های آینده هماهنگ باشد (کمیتۀ سیستم‌های اشتراک اطلاعات[1]، 2006).
برای تحقق اهداف باید تمام عوامل و مؤلفه‌های مرتبط با جذابیت و زیبایی را در طراحی ساختمان کتابخانه‌ها در نظر گرفت. معماران ماهر و برنامهریزان به یک توازن بین همه این ویژگی‌ها برای ایجاد ساختمان‌های الهام‌بخش _ که با ویژگی‌های هیجان‌انگیز معماری همراه است _ خواهند رسید، تا بدینگونه ساختمان طراحی شده بتواند ذهن مراجعان و روح مؤسسۀ مادر را تسخیر کند. بسیاری از کتابخانه‌ها، ساختمان‌های برجسته و شاخصی هستند و به‌شدت «حسّ مکان بودن» را منتقل کرده و با تسهیلات فراهم شده، از «تغییر بزرگ» یعنی یادگیری، آموزش و پژوهش حمایت می‌کنند. مراجعان بهطور فزاینده برای مطالعه، آموختن، تفکر، تعامل و تبادل آراء در کتابخانه حاضر می‌شوند. آنها دربارۀ مجموعه‌ها و بازیابی اطلاعات همفکری و از رایانه‌های تهیه‌شده استفاده می‌کنند. آنها به‌دنبال حمایت و کمک به افراد متخصص، آموزش‌دیده و حرفه‌ای هستند و از طیف گسترده‌ای از خدمات ارائه‌شده استفادۀ کامل می‌برند. نکتۀ مهم این است که کتابخانه شرایط را برای دسترسی به اطلاعات باارزش و فناوری اطلاعات به‌جای اطلاعات «بی‌ارزش» فراهم می‌کند. کتابخانه‌ها، اغلب کانون ارائه خدمات شبکه‌ای، خدمات از راه دور، مجموعه‌های رو به رشدِ سنتیِ خانگی، مجموعه‌های خاص از تحقیقات مهم و منابع فرهنگی هستند (مک‌دونالد[2]، 2006).
طبیعت و معماری کتابخانه در میزان رضایت کاربران مؤثر است و نقش عواملی همچون خوانایی ورودی کتابخانه، استفاده مفید از نور طبیعی در فضای کتابخانه، فراهم‌کردن امکانات لازم برای استفاده معلولان از کتابخانه، حذف صداهای مزاحم در فضای کتابخانه، درنظرگرفتن فضاهای خدماتی و رفاهی در ساختمان کتابخانه و همچنین درنظرگرفتن عامل طبیعت، تأثیر مثبتی در مراجعه به کتابخانه و رضایت کاربران دارد (لاهوتی، قنبری و مرادی، 1394).
ساعات محدودِ کاریِ کتابخانه، غیرجذّاب‌بودن مکان کتابخانه، نداشتن کافه‌تریا، نبود برنامه‌های فرهنگی و مراسم جذّاب در کتابخانه، از دلایل مراجعه‌نکردن افراد به کتابخانه است (جهان گسترده خواندن[3]، 2012).
از طرفی، ممکن است یک کتابخانه دارای ویژگی‌های معماریِ منحصربه‌فرد، خدمات متنوع و تسهیلات قابل ملاحظه و دارای جذابیت‌های گوناگون باشد، ولی موانع و متغیرهای مداخله‌گری وجود داشته باشد که گاهی موقت و گاه به‌صورت مستمر آزاردهنده و کاهندۀ میزان مراجعه به کتابخانه می‌شوند. اگر این موارد جدی گرفته نشوند، کتابخانه را از پویایی و تحرک لازم خارج می‌کنند. از عواملی که باعث اضطراب مراجعان می‌شود، می‌توان به سر و صدا، گرما، ازدحام، طراحی نامناسب فضاهای داخلی، نبود راهنماهای مورد نیاز برای استفاده مراجعان، نبود امکانات رفاهی مورد نیاز افراد و ... اشاره کرد (تاج‌الدینی، سادات موسوی،1389) که جزء موانع حضور مراجعان در کتابخانه‌ها بهشمار می‌روند.
نبود برخی از تسهیلات و قوانین و مقررات سخت و دست‌وپاگیر نیز می‌تواند انگیزۀ مراجعان را برای آمدن به کتابخانه‌ها پایین بیاورد. از طرفی، کتابخانه‌ها با توجه به رسالت خود و خدمت‌رسانی به افراد، باید امکانات استفاده از کتابخانه را برای آنان فراهم آورند و تمهیداتی چون آمادهسازی محیط (معماری و فضاهای داخلی مناسب)، گردآوری مجموعه مناسب و مورد نیاز (با توجه به نوع کتابخانه)،تسهیل استفاده از بخش‌های مختلف کتابخانه، درنظرگرفتن امکانات رفاهی و رفع عوامل استرسزا را فراهم سازند.
پس اگر کتابخانه‌ها خواستار جذب مخاطب روزافزون برای انجام رسالت خود و تشویق مراجعان بالقوه به کتابخانه‌ها هستند، باید عوامل و موانع جذب را شناسایی کنند و با یک برنامه مدوّن و مستمر، عوامل جذب و رفع موانع جذب مخاطبان به کتابخانه را تقویت کنند. کتابخانه‌های موفق و تأثیرگذار نیز برای حفظ جایگاه و موقعیت خود و عقب‌نماندن از گردونه رقابت، باید اهتمام بیشتری به این مقوله نشان دهند.
کتابخانۀ آستانقدسرضوی یکی از کتابخانه‌هایی است که توانسته است با پیشینۀ 1100 ساله، نقش مهمی در احیای روحیه کتابخوانی و فراهم‌آوری منابع مورد نیاز ایفا کند. این کتابخانه از کهن‌ترین کتابخانه‌های ایران است که به‌واسطه مجموعه‌های غنی آن، به‌ویژه گنجینه‌های خطی، آوازه جهانی دارد (شاکری، 1367؛ قزوینی، 1332) و در سال‌های اخیر به لحاظ کمّی و کیفی توسعه یافته و توانسته است قشر عظیمی از مراجعان و محققان را جذب کند. کتابخانه آستانقدسرضوی فعالیت‌ها و خدمات متنوعی را برای رضایت استفاده‌کنندگان خود تدارک دیده و هم‌اکنون دارای بیش از 40 کتابخانه عمومی و تخصصی در شهر مشهد و سایر شهرستان‌های کشور است. با توجه به جامعۀ ناهمگن و متنوع این کتابخانه و هدف و فعالیت‌های یادشده، لازم است عوامل جذب و موانع استفاده و جذب مخاطبان در کتابخانه شناسایی شود؛ اما پژوهشی که به موانع استفاده و عوامل مؤثر بر جذب و استفاده کاربران توجه کرده باشد، به‌دست نیامد. کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی نه تنها یک کتابخانه عمومی است، بلکه یک کتابخانۀ تخصصی نیز هست. با وجود این، سالانه هزاران نفر از داخل و خارج کشور به‌صورت عضو رسمی کتابخانه و میهمان، برای استفاده از آن مراجعه می‌کنند. از طرفی در سند چشم انداز 1404 تأکید شده است که این کتابخانه باید غنی‌ترین و فعال‌ترین کتابخانه در کشور و جهان اسلام باشد و تحقق این آرمان بدون توجه به عوامل فوق امکانپذیر نیست. بنابراین، مسئله این پژوهش این است که از دیدگاه مراجعان، چگونه می‌توان آنها را به کتابخانه جذب کرد؟ و از دیدگاه کارشناسان و متخصصان کتابداری و اطلاع‌رسانی شاغل در کتابخانه، چه موانعی در جذب کاربران این کتابخانه تأثیرگذار است؟ عوامل و موانع این حضور کدامند؟
پرسش‌های پژوهش
- از دیدگاه مراجعان، کدام عامل از بین مؤلفه‌های کلی (اعتبار، ساختمان، منابع، خدمات، ایمنی و امنیت و تسهیلات) و عوامل مشخص‌شده (23 عامل جدول شماره 3) بیشتر موجب جذب آنها به کتابخانه آستان قدس رضوی می‌شود؟
- از دیدگاه کتابداران؛ کارشناسان و متخصصان کتابداری و اطلاع‌رسانی کتابخانه آستانقدسرضوی کدام مانع بیشتر از آمدن مراجعان به کتابخانه جلوگیری می‌کند؟
- از بین عوامل جذب مطرح‌شده، کدام عامل از دیدگاه مراجعان عضو و میهمان مهم‌ترین عامل در جذب آنهاست؟
- از بین عوامل جذب مطرح‌شده، کدام عامل از دیدگاه مراجعان زن و مرد مهم‌ترین عامل جذب آنهاست؟
فرضیه‌های پژوهش
- بین عوامل جذبِ در نظر گرفته‌شده از دیدگاه مراجعهکنندگان عضو و میهمان تفاوت معناداری وجود دارد.
- به هر میزان سطح تحصیلات مراجعهکنندگان افزایش یابد، میزان رضایت آنها برای جذب‌شدن به کتابخانه افزایش می‌یابد.
روش پژوهش
این پژوهش از نظر هدف کاربردی و روش اجرا به شیوۀ پیمایشی و با استفاده از پرسش‌نامه محقق‌ساخته انجام شده است. دو پرسش‌نامه برای این پژوهش تهیه شد که پرسش‌نامه اول بر اساس عوامل جذب از دیدگاه مخاطبان با 23 سؤال طراحی و در اختیار مراجعان کتابخانه آستانقدسرضوی قرارگرفت. حجم نمونه در این پرسش‌نامه، شامل 385 نفر از مراجعان کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی است که بر اساس فرمول کوکران با توجه به جامعۀ آماری 3500 نفر (در روز) مراجعان کتابخانه انتخاب شدند. پرسش‌نامه دوم بر اساس موانع جذب مخاطب از دیدگاه متخصصان کتابداری و اطلاع‌رسانی با 23 سؤال طراحی شد و در اختیار 20 نفر از کارکنان کتابخانه مرکزی که در این زمینه کارشناس و متخصص بودند، طبق روش سرشماری قرار داده شد. پس از گردآوری اطلاعات، نتایج با استفاده از نرم‌افزار آماری spss از طریق روش‌های آمار توصیفی، آزمون‌های آماری کای دو، t و همبستگی پیرسون و آزمون فریدمن تجزیه‌وتحلیل گردید. در این پژوهش، پس از بررسی روایی توسط کتابداران، کارشناسان و متخصصان کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی، پایایی پرسش‌نامه موانع جذب به روش آلفای کرونباخ 91% و پرسش‌نامه عوامل جذب 89% محاسبه گردیده و مورد تأیید است.
یافته‌ها
پاسخ پرسش اول: از دیدگاه مراجعان، کدام عامل از بین مؤلفه‌های کلی (اعتبار، ساختمان، منابع، خدمات، ایمنی و امنیت و تسهیلات) و عوامل مشخص‌شده که زیرمجموعه و ریزشدۀ هرکدام از مؤلفه‌های کلی هستند، بیشتر موجب جذب آنها به کتابخانۀ آستانقدسرضوی می‌شود؟
جدول1. میانگین مؤلفه‌های عوامل جذب کلّی
|
میانگین رتبه‌ها |
عوامل جذب |
|
98/3 |
ایمنی و امنیت |
|
67/3 |
اعتبار کتابخانه |
|
62/3 |
ساختمان کتابخانه |
|
47/3 |
منابع کتابخانه |
|
33/3 |
تسهیلات |
|
94/2 |
خدمات کتابخانه |
جدول2. نتایج آزمون فریدمن
|
385 |
تعداد |
|
894/49 |
مقدار آماره |
|
5 |
درجه آزادی |
|
000/ |
سطح معناداری |
جدول3. میانگین رتبه‌های عوامل جذب مخاطب
|
ردیف |
میانگین رتبه‌ها |
میانگین رتبه‌ها |
|
1 |
وابستگی به حرم مطهر امام رضا؟ع؟ |
52/14 |
|
2 |
امنیت روحی و روانی به دلیل وابستگی به امام رضا؟ع؟ |
46/14 |
|
3 |
بزرگی و فضای کتابخانه |
96/13 |
|
4 |
وجود تسهیلات (کپی، سلف، کافی‌نت و ...) |
75/13 |
|
5 |
مدت ساعت کار کتابخانه (نوبت شب و روزهای تعطیل) |
71/13 |
|
6 |
امنیت روحی و روانی خانواده‌ها |
55/13 |
|
7 |
وجود امکانات و تجهیزات (نور، تهویه، سوخت و ...) |
26/13 |
|
8 |
گستره خدمات قابل ارائه به اعضای کتابخانه |
25/13 |
|
9 |
نزدیک بودن کتابخانه به وسایل حملونقل عمومی |
83/12 |
|
10 |
به‌روز بودن منابع |
46/12 |
|
11 |
وجود منابع غنی در کتابخانه |
92/11 |
|
12 |
زیبایی و جذابیت ساختمان کتابخانه |
8/11 |
|
13 |
تنوع منابع موجود در کتابخانه |
5/11 |
|
14 |
عدم پیچیدگی و مشخص بودن فضاهای کتابخانه |
37/11 |
|
15 |
ارائه خدمات متنوع |
36/11 |
|
16 |
امکان عضویت برای تمامی سنین |
18/11 |
|
17 |
امنیت ساختمان |
96/10 |
|
18 |
وجود قوانین کتابخانه (امنیت، عضویت، دیرکرد و...) |
74/10 |
|
19 |
سهولت عضویت |
7/10 |
|
20 |
ارائه خدمات نوین توسط کتابخانه با استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی (کتابخانه دیجیتال و ...) |
41/10 |
|
21 |
قدمت تاریخی و معماری اسلامی ساختمان کتابخانه |
21/10 |
|
22 |
امکان ملاقات با دوستان |
14/10 |
|
23 |
ارائه خدمات مشاوره مطالعاتی و پژوهشی |
96/7 |
جدول4. نتایج آزمون فریدمن
|
385 |
تعداد |
|
240/445 |
مقدار آماره |
|
22 |
درجه آزادی |
|
000/ |
سطح معناداری |
برای بررسی پرسش‌های این پژوهش، ابتدا آزمون «کی دو» انجام شد تا مشخص شود آیا عوامل مطرح‌شده با هم تفاوت دارند یا خیر. همچنین این آزمون برای ارزیابی هم‌قوارگی متغیرهای اسمی به‌کار برده شد و با توجه به اینکه سطح معناداری آزمون «کی دو» از 05/0 کمتر است، فرض برابری میانه‌های عوامل جذب پذیرفته نمی‌شود و پس از آن برای رتبه‌بندی داده‌ها از آزمون فریدمن استفاده‌شده است. در نتیجه، با توجه به جدول بالا می‌توان رتبه‌بندی عوامل جذب را نشان داد «ایمنی و امنیت» مهم‌ترین عامل و «خدمات کتابخانه» کم‌اهمیت‌ترین عامل از دیدگاه مراجعان است. همچنین با توجه به سطح معناداری آزمون «کی دو» که مقدار صفر بوده و از 05/0 کمتر است، فرض برابری میانه‌های عوامل جذب پذیرفته نمی‌شود. در نتیجه، با توجه به جدول بالا می‌توان رتبه‌بندی عوامل را نشان داد. مهم‌ترین عامل جذب از دیدگاه مراجعان «وابستگی کتابخانه به حرم مطهر امام رضا؟ع؟ و «امنیت روحی و روانی حاصل از حضور در کتابخانه» و کم‌اهمیت‌ترین عامل «ارائه خدمات مشاوره مطالعاتی و پژوهشی» است.
پاسخ پرسش دوم: از دیدگاه متخصصان کتابداری و اطلاع‌رسانی کتابخانه آستانقدسرضوی، کدام مانع بیشتر از آمدن مراجعان به کتابخانه جلوگیری می‌کند؟
جدول 5: میانگین رتبه‌های موانع جذب مخاطب
|
ردیف |
موانع جذب مخاطب در کتابخانه مرکزی |
میانگین رتبه‌ها |
|
1 |
شلوغی و ازدحام تالارها |
67/16 |
|
2 |
محدودیت ورود رایانه همراه( لپ‌تاپ) |
22/14 |
|
3 |
نبودِ تسهیلات برای استفاده معلولان و افراد سالخورده |
81/13 |
|
4 |
نبود فضای استراحت مراجعان |
75/13 |
|
5 |
شلوغی و ترافیک |
5/13 |
|
6 |
پایین بودن سرعت اینترنت |
33/13 |
|
7 |
آلودگی صوتی |
11/13 |
|
8 |
محدودیت ورود غذا |
94/12 |
|
9 |
سرویس‌های بهداشتی |
81/12 |
|
10 |
آلودگی هوا |
5/12 |
|
11 |
سیستم‌های تهویه |
22/12 |
|
12 |
نداشتن پارکینگ مراجعان |
12 |
|
13 |
عدم دسترسی آسان منابع |
83/11 |
|
14 |
عدم برگزاری دوره‌های آموزشی |
36/10 |
|
15 |
زمان‌بر بودن عضویت |
11/10 |
|
16 |
گرم کردن غذا |
89/9 |
|
17 |
عدم اشتراک پایگاه |
69/9 |
|
18 |
نداشتن وایرلس در بخش‌ها |
61/9 |
|
19 |
عدم تنوع مواد غذایی |
25/9 |
|
20 |
محدودیت منابع |
44/8 |
|
21 |
دریافت جریمه دیرکرد |
06/7 |
|
22 |
دریافت هزینه ثبت‌نام |
89/5 |
جدول 6. نتایج آزمون فریدمن
|
385 |
تعداد |
|
909/68 |
مقدار آماره |
|
21 |
درجه آزادی |
|
000/ |
سطح معناداری |
با توجه به سطح معناداری آزمون کی دو که مقدار صفر بوده و از 05/0 کمتر است، فرض برابری میانه‌های موانع جذب پذیرفته نمی‌شود. در نتیجه، با توجه به جدول بالا می‌توان رتبه‌بندی موانع جذب را نشان داد که «شلوغی و ازدحام تالارها» با میانگین 67/16 مهم‌ترین مانع و «دریافت هزینه ثبت‌نام» با میانگین 89/5 کم‌اهمیت‌ترین مانع جذب می‌باشند.
پاسخ پرسش سوم: از بین عوامل جذبِ مطرح‌شده، کدام عامل از دیدگاه مراجعان عضو و میهمان مهم‌ترین عامل در جذب آنهاست؟
در کتابخانه آستانقدسرضوی دو نوع مراجعه‌کننده وجود دارد: 1- اعضای رسمی کتابخانه که کارت عضویت دارند 2- غیر اعضا، اعم از زائر و مجاور که برای اولین‌بار و یا به‌صورت غیرمستمر به کتابخانه می‌آیند و عضو دائمی نیستند. نظر این دو گروه دربارۀ عوامل جذب‌شان به کتابخانه بررسی و نتایج ذیل حاصل شد:
جدول 7. میانگین رتبه‌های عوامل جذب از دیدگاه اعضا و غیراعضا (میهمان)
|
ردیف |
از دیدگاه اعضا |
میانگین رتبه‌ها |
از دیدگاه غیر اعضا (میهمانان) |
میانگین رتبه‌ها |
|
1 |
وابستگی به آستان ملکوتی حضرت رضا؟ع؟ |
52/14 |
امنیت روحی و روانی به دلیل وابستگی به آستانقدسرضوی |
23/15 |
|
2 |
امنیت روحی و روانی به دلیل وابستگی به آستانقدسرضوی |
46/14 |
بزرگی و وجود فضای کافی در کتابخانه |
46/14 |
|
3 |
بزرگی و وجود فضای کافی در کتابخانه |
96/13 |
وابستگی به آستان ملکوتی حضرت رضا؟ع؟ |
1/14 |
|
4 |
وجود تسهیلات لازم در کتابخانه (کپی، غذاخوری و ...) |
57/13 |
وجود تسهیلات لازم در کتابخانه (کپی، غذاخوری و ...) |
14 |
|
5 |
طول مدت ساعات کار کتابخانه (روزهای تعطیل و نوبت شب) |
71/13 |
امنیت روحی و روانی خانواده‌ها |
96/13 |
|
6 |
امنیت روحی و روانی خانواده‌ها |
55/13 |
وجود امکانات و تجهیزات مناسب در کتابخانه (نور، هوا، تهویه و...) |
89/13 |
|
7 |
وجود امکانات و تجهیزات مناسب در کتابخانه (نور، هوا و...) |
26/13 |
طول مدت ساعات کار کتابخانه (روزهای تعطیل و نوبت شب) |
67/13 |
|
8 |
گستره خدمات قابل‌ارائه به اعضای کتابخانه |
25/13 |
گستره خدمات قابل‌ارائه به اعضای کتابخانه |
74/12 |
|
9 |
نزدیک بودن کتابخانه به وسایل حملونقل عمومی |
83/12 |
وجود منابع غنی کتابخانه‌ای |
27/12 |
|
10 |
به‌روز بودن منابع |
46/12 |
به‌روز بودن منابع |
17/12 |
|
11 |
وجود منابع غنی در کتابخانه |
92/11 |
تنوع منابع موجود در کتابخانه |
01/12 |
|
12 |
زیبایی و جذابیت ساختمان کتابخانه |
8/11 |
نزدیک بودن کتابخانه به وسایل حملونقل عمومی |
99/11 |
|
13 |
تنوع منابع موجود در کتابخانه |
5/11 |
امکان عضویت برای تمام سنین |
6/11 |
|
14 |
عدم پیچیدگی و مشخص بودن فضاهای کتابخانه |
37/11 |
زیبایی و جذابیت ساختمان کتابخانه |
47/11 |
|
15 |
ارائه خدمات متنوع و مطلوب در کتابخانه |
36/11 |
سهولت عضویت |
13/11 |
|
16 |
امکان عضویت برای تمام سنین |
18/11 |
امنیت ساختمان |
11 |
|
17 |
وجود قوانین و مقررات مناسب کتابخانه از قبیل (امانت، عضویت، دیرکرد و...) |
74/10 |
ارائه خدمات متنوع و مطلوب در کتابخانه |
66/10 |
|
18 |
امنیت ساختمان |
96/10 |
عدم پیچیدگی و مشخص بودن فضاهای کتابخانه |
53/10 |
|
19 |
سهولت عضویت |
7/10 |
قدمت تاریخی و معماری اسلامی ساختمان کتابخانه |
39/10 |
|
20 |
ارائه خدمات نوین با استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی (کتابخانه دیجیتال و ...) |
41/10 |
امکان ملاقات با دوستان |
26/10 |
|
21 |
قدمت تاریخی و معماری اسلامی ساختمان کتابخانه |
21/10 |
ارائه خدمات نوین با استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی (کتابخانه دیجیتال و ...) |
73/9 |
|
22 |
امکان ملاقات با دوستان |
14/10 |
وجود قوانین و مقررات کتابخانه از قبیل (امانت، عضویت، دیرکرد) |
41/9 |
|
23 |
ارائه خدمات مشاوره پژوهشی و مطالعاتی |
96/7 |
ارائه خدمات مشاوره پژوهشی و مطالعاتی |
34/9 |
نتایج عوامل جذب از دیدگاه مراجعان عضو نشان داد بیشترین عامل جذب «وابستگی کتابخانه به آستان ملکوتی حضرت رضا؟ع؟» با 52/14% و «امنیت روحی و روانی به دلیل وابستگی به آستان قدس رضوی» با 38/14% و کمترین آن «ارائه خدمات مشاوره پژوهشی و مطالعاتی» با 96/7 % است. این عامل از دیدگاه پاسخ‌دهندگانی که عضو کتابخانه نبوده‌اند، مورد آزمون قرار گرفت که بیشترین عامل جذب متعلق به «امنیت روحی و روانی به دلیل وابستگی به آستان قدس رضوی» با 23/15% و کمترین آن «ارائه خدمات مشاوره پژوهشی و مطالعاتی» با 34/9 % است.
پاسخ پرسش چهارم: از بین عوامل جذب مطرح‌شده، کدام عامل از دیدگاه مراجعان زن و مرد مهم‌ترین عامل جذب آنهاست؟ عوامل جذب از دیدگاه مراجعان زن و مرد متفاوت است. در جدول8 تفاوت نظرهای آنها بیان‌شده است:
جدول 8. میانگین رتبه‌های عوامل جذب از دیدگاه مراجعان زن و مرد
|
ردیف |
از دیدگاه زنان |
میانگین رتبه‌ها |
از دیدگاه مردان |
میانگین رتبه‌ها |
|
1 |
امنیت روحی و روانی به دلیل وابستگی به آستان قدس رضوی |
59/15 |
بزرگی و وجود فضای کافی در کتابخانه |
15/15 |
|
2 |
امنیت روحی و روانی خانواده‌ها |
05/15 |
طول مدت ساعات کار کتابخانه (روزهای تعطیل و نوبت شب) |
52/14 |
|
3 |
وابستگی به آستان ملکوتی حضرت رضا؟ع؟ |
49/14 |
وجود تسهیلات لازم در کتابخانه (کپی، غذاخوری و ...) |
51/14 |
|
4 |
نزدیک بودن کتابخانه به وسایل حملونقل عمومی |
56/13 |
وابستگی به آستان ملکوتی حضرت رضا؟ع؟ |
16/14 |
|
5 |
وجود تسهیلات لازم در کتابخانه (کپی، غذاخوری و ...) |
41/13 |
وجود امکانات و تجهیزات مناسب در کتابخانه (نور، هوا، تهویه و...) |
1/14 |
|
6 |
طول مدت ساعات کار کتابخانه (روزهای تعطیل و نوبت شب) |
25/13 |
گستره خدمات قابل‌ارائه به اعضای کتابخانه |
6/13 |
|
7 |
گستره خدمات قابل‌ارائه به اعضای کتابخانه |
07/13 |
امنیت روحی و روانی به دلیل وابستگی به آستانقدسرضوی |
43/13 |
|
8 |
بزرگی و وجود فضای کافی در کتابخانه |
78/12 |
زیبایی و جذابیت ساختمان کتابخانه |
93/12 |
|
9 |
وجود امکانات و تجهیزات مناسب در کتابخانه (نور، هوا، تهویه و...) |
74/12 |
وجود منابع غنی کتابخانه |
87/12 |
|
10 |
به‌روز بودن منابع کتابخانه |
24/12 |
به‌روز بودن منابع |
78/12 |
|
11 |
امنیت ساختمان |
93/11 |
امنیت روحی و روانی خانواده‌ها |
24/12 |
|
12 |
تنوع منابع موجود در کتابخانه |
62/11 |
نزدیک بودن کتابخانه به وسایل حملونقل عمومی |
21/12 |
|
13 |
امکان عضویت برای تمام سنین |
53/11 |
عدم پیچیدگی و مشخص بودن فضاهای کتابخانه |
93/11 |
|
14 |
ارائه خدمات متنوع و مطلوب در کتابخانه |
52/11 |
تنوع منابع موجود در کتابخانه |
38/11 |
|
15 |
عدم پیچیدگی و مشخص بودن فضاهای کتابخانه |
11 |
سهولت عضویت |
25/11 |
|
16 |
وجود منابع غنی کتابخانه |
96/10 |
ارائه خدمات متنوع و مطلوب در کتابخانه |
01/11 |
|
17 |
ارائه خدمات نوین با استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی (کتابخانه دیجیتال و ...) |
95/10 |
امکان عضویت برای تمام سنین |
62/10 |
|
18 |
وجود قوانین و مقررات کتابخانه از قبیل (امانت، عضویت، دیرکرد) |
91/10 |
وجود قوانین و مقررات کتابخانه از قبیل (امانت، عضویت، دیرکرد) |
51/10 |
|
19 |
امکان ملاقات با دوستان |
55/10 |
امنیت ساختمان |
03/10 |
|
20 |
زیبایی و جذابیت ساختمان کتابخانه |
33/10 |
قدمت تاریخی و معماری اسلامی ساختمان کتابخانه |
98/9 |
|
21 |
سهولت عضویت |
18/10 |
امکان ملاقات با دوستان |
98/9 |
|
22 |
قدمت تاریخی و معماری اسلامی ساختمان کتابخانه |
98/9 |
ارائه خدمات نوین با استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی (کتابخانه دیجیتال و ...) |
43/9 |
|
23 |
ارائه خدمات مشاوره پژوهشی و مطالعاتی |
16/8 |
ارائه خدمات مشاوره پژوهشی و مطالعاتی |
4/7 |
نتایج نشان داد بیشترین عوامل جذب از دیدگاه مراجعان زن، امنیت روحی و روانی به دلیل وابستگی به آستانقدسرضوی با 59/15% و کمترین آن عامل «ارائه خدمات مشاوره پژوهشی و مطالعاتی» با 16/8 % است. این عامل از دیدگاه مراجعان مرد، عامل بزرگی و وجود فضای کافی در کتابخانه با 15/15 % است که در بالاترین رتبه جدول قرار دارد و عامل «ارائه خدمات مشاوره پژوهشی و مطالعاتی» با 4/7 %، کمترین رتبه را به خود اختصاص داده است.
پاسخ فرضیه اول: هرقدر سطح تحصیلات مراجعهکنندگان افزایش یابد، میزان رضایت آنها برای جذب‌شدن به کتابخانه افزایش می‌یابد.
جدول 9. آزمون ضریب همبستگی پیرسون برای سنجش سطح تحصیلات و میزان رضایت مراجعهکنندگان
|
میزان رضایت |
|
|
|
*123/0 |
همبستگی پیرسون |
میزان تحصیلات |
|
047/0 |
سطح معناداری |
|
|
385 |
تعداد |
|
با توجه به نرمال بودن متغییرها مناسب است از آزمون همبستگی پیرسون استفاده شود. نتایج آزمون(047/0)نشان می‌دهد چون عدد به‌دست آمده کمتر از 05/0 است، بنابراین فرض صفر رد و مشخص می‌شود بین تحصیلات و میزان رضایت مراجعهکنندگان رابطه مثبت و مستقیمی وجود دارد.
پیشینۀ پژوهش، بحث و نتیجهگیری
با توجه به اهمیت محیط به‌عنوان عاملی تأثیرگذار بر رفتار انسان و مؤثر در ایجاد اضطراب، «تاج‌الدینی و سادات‌موسوی» (1389) در پژوهشی با عنوان «اضطراب کتابخانه‌ای؛ تبیین رابطه محیط کتابخانه و استرس مراجعهکنندگان» به بررسی اضطراب کتابخانه‌ای به‌عنوان عامل محدودکنندۀ استفاده مراجعان از کتابخانه پرداختند. این پژوهشگران عوامل استرس‌زای محیطی کتابخانه‌ها را بررسی کردند و عامل سر و صدا، دما و رطوبت هوا، ازدحام، عدم شناخت محیط و شخصیت افراد را به‌عنوان عوامل زیرمجموعۀ عامل احساس راحتی در محیط کتابخانه بررسی کردند که یکی از پنج عامل مهم و مؤثر در اضطراب کتابخانه‌ای (عوامل کارکنان، عوامل عاطفی، احساس راحتی در کتابخانه، دانش کتابخانه‌ای و موانع مکانیکی) بهشمار می‌رود. بنابراین، در این پژوهش توجه به عامل‌های اساسیِ طراحیِ فضاهای استاندارد و سالم کتابخانه‌ای را برای جلوگیری از مشکلات پیش‌‌آمده در اثر اضطراب کتابخانه‌ای، به مدیران توصیه می‌کند.
حضور در مکانی امن زمینۀ حضور افراد را در آن مکان فراهم می‌آورد. «تاج‌الدینی و سادات‌موسوی» (1389) عامل مدیریت امنیت در طراحی فضاهای کتابخانه‌ای را در مطالعه‌ای با عنوان «مدیریت امنیت در معماری فضاهای کتابخانه‌ای» بررسی کردند. آنها در این مقاله به بیان مبحث امنیت در کتابخانه‌ها پرداختند و آن را شامل فعالیت‌هایی معرفی کردند که یک مؤسسه یا سازمان برای حفاظت مراجعان، کارکنان و مجموعه‌های خود از آسیب‌ها انجام می‌دهد. بنابراین، برای تعامل عامل امنیت با طراحی فضاهای کتابخانه، این عوامل در هنگام طراحی فضاهای داخلی و خارجی کتابخانه باید به‌عنوان علاج واقعه پیش از وقوع مدّنظر مدیران و کارشناسان قرارگیرد.
استفاده از رنگ‌های پویا و اثربخش سبب جذب و توجه مخاطبان کتابخانه می‌شود و حضور بیشتر آنها را در مکان‌هایی که از رنگ‌های جذّاب استفاده می‌کنند، تضمین می‌کند. پژوهش «چشمه‌سرابی و همکاران» (1390) با عنوان «تأثیر رنگ در معماری داخلی فضای کتابخانه‌های دانشگاهی» کاربرد رنگ‌ها را به‌سبب ویژگی‌های شیمیایی و روانشناسی هریک و به‌عنوان منبع مهمی از انرژی، در معماری داخلی و تأثیر آن بر بهبود عملکرد فیزیکی و روانی و راحت‌سازی بهره‌گیری از محیط بررسی کردند. در این پژوهش مشخص شد رنگ‌های خنثی (همچون سفید و گرم) که بیشترین تکرار را در معماری داخلی کتابخانه‌های مورد مطالعه داشته‌اند، برای محیط‌هایی که نیاز به تمرکز بیشتری دارند، بهترین انتخاب است.
«مرادپور و مهوش» (1390) در پژوهشی با عنوان «میزان رضایتمندی استفاده‌کنندگان کتابخانه‌های عمومی استان خراسان شمالی از فضا و معماری کتابخانه‌ها» تأثیر معماری کتابخانه‌ها را بر میزان رضایت مراجعان بررسی کردند. پژوهشگران عوامل اساسی شامل میزان جذابیت فضای ساختمان، خوانایی ورودی ساختمان، گرمایش و سرمایش ساختمان، کافی‌بودن مساحت فضای فیزیکی، محوطه‌سازی ساختمان (فضای باز)، میزان استفاده از نور طبیعی، امکان استفاده معلولان و احساس تمرکز در هنگام مطالعه را بررسی کردند. بالاترین عامل مؤثر شناخته‌شده در این پژوهش میزان خوانایی ورودی ساختمان، گرمایش و سرمایش و احساس تمرکز در فضای کتابخانه مشخص گردید. همچنین در این پژوهش میزان رضایت از فضاهای عمومی و رفاهی کتابخانه‌های مورد مطالعه نیز بررسی شد که نتایج آن حاکی از اهمیت وجود فضاهای خاص و رفاهی در کتابخانه‌هاست.
«زندیان و همکاران» (1390) در پژوهش دیگری با عنوان «میزان انطباق ساختمان و تجهیزات کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی عمومی و دانشگاهی شهر زنجان با استانداردهای بین‌المللی برای معلولان جسمی _ حرکتی، از دیدگاه کارشناس معماری، مسئولان کتابخانه‌ها و معلولان» ساختمان و تجهیزات چهارده کتابخانۀ عمومی و دانشگاهیِ شهرِ زنجان و میزان تناسب آن با نیاز معلولان را بررسی کردند. در این پژوهش فضاهای کتابخانه مانند فضاهای عمومی، فضاهای اختصاصی، درونی و سطح شیبدار و پارکینگ کتابخانه‌ها بررسی شد. نتایج پژوهش نشان داد، اگرچه ساختمان و تجهیزات کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی شهر زنجان از نظر دسترسپذیری برای معلولان در وضعیت متوسط به بالاست، با وضعیت مطلوب انطباق صددرصدی ندارد و در نتیجه تمامی فضاها و بخش‌های کتابخانه باید بر اساس استانداردهای موجود، بررسی و بهینهسازی شود.
طراحى ساختمانى مطلوب و دلپذیر، کارایی خدمات کتابخانه را دوچندان خواهد کرد، که این خود نیز زمینۀ جذب مخاطبان را به کتابخانه فراهم می‌کند. نحوۀ فضاسازى درونى ساختمان یکى از عواملى است که در جذب مراجعان به کتابخانه نقش بسزایى دارد. هنر معمارى اسلامى با قابلیت‌هاى فراوان، انتخابى مناسب در این زمینه است. «سلیمان‌زاده و همکاران» (1391) پژوهشی را با عنوان «نقش و کارکردهای روان‌شناختی رنگ‌ها در تزئینات معماری اسلامی در کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی» در خصوص رنگ‌ها و تزئینات معماری اسلامی انجام داده‌اند. در این پژوهش به رنگ‌های تأثیرگذار بر کاربران کتابخانه‌ها در تزئینات درونى معمارى اسلامى و همچنین شناخت و کاربرد صحیح آنها در فضاى داخلى ساختمان کتابخانه‌ها به‌منظور ایجاد محیطى آرام‌بخش، زیبا و کارآمد اشاره و در پایان به‌ضرورت و تأثیر رنگ‌ها در معمارى اسلامى بر کتابخانه‌ها و مراکز اطلاعرسانى در عصر حاضر پرداخته شده است.
«حدادیان و همکاران» (1391) در پژوهشی با عنوان «پیش‌شرط‌ها و پیامدهای وفاداری مراجعان کتابخانه‌ها: طراحی الگوی وفاداری مراجعان کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی» به این نتیجه رسیدند که کیفیت خدمات بر رضایت اثر می‌گذارد. افزون بر این، ارتباط مراجعان با کتابداران و اجزای کتابخانه، بر وفاداری مراجعه‌کننده اثر می‌گذارد. رضایت مراجعه‌کننده بر وفاداری وی و رضایت و کیفیت درک‌شده از خدمات بر قصد مراجعه مجدد اثر می‌گذارد. همچنین وفاداری مراجعهکنندگان سبب می‌شود آنها کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی را به سایر کتابخانه‌ها ترجیح دهند.
شرایط مکانی و فیزیکی ثابت از جمله مکان کتابخانه نقش مهمی در آرامش و تمرکز فکری افراد به دنبال دارد. «مرجانی و همکاران» (1393) در مقاله خود با عنوان «ارزیابی میزان انطباق ساختمان و تجهیزات کتابخانه‌های وابسته به آستان قدس رضوی با شاخص‌های دهگانه فاکنر براون[4] از دیدگاه مدیران کتابخانه‌ها» به این نتایج رسیدند که هر چه ساختمان کتابخانه‌ها محیط و مکان ثابت‌تری داشته باشد، از قابلیت راحتی و آسایش بیشتری برخوردار هستند. هرگاه کتابخانه‌ها فضا و محیط اختصاصی و دارای مکان ثابتی باشند، امکان برنامه‌ریزی و قدرت مانور بیشتری وجود دارد و اینکه هر چه ساختمان کتابخانه‌ها از فشردگی بیشتری برخوردار باشد، از بُعد اقتصاد و صرفه‌جویی از وضعیت بهتری برخوردار خواهد بود.
«لاهوتی، قنبری و مرادی» (1394) در پژوهشی با عنوان «بررسی نقش طبیعت و معماری در رضایتمندی مراجعان کتابخانه نمونه موردی: شهر ایلام» طبیعت و معماری کتابخانه را در میزان رضایت کاربران کتابخانه مؤثر دانسته‌اند. آنها در مقاله خود نقش عواملی همچون خوانایی ورودی کتابخانه، استفاده مفید از نور طبیعی در فضای کتابخانه، فراهم کردن امکانات لازم برای استفاده معلولین از کتابخانه، حذف صداهای مزاحم در فضای کتابخانه، در نظر گرفتن فضاهای خدماتی و رفاهی در ساختمان کتابخانه و همچنین در نظر گرفتن عامل طبیعت را در میزان رضایت مراجعان کتابخانه سنجیده‌اند و تأثیر مثبت همه این عوامل را در مراجعه به کتابخانه و رضایت کاربران به‌عنوان نتایج پژوهش مطرح نموده‌اند.
«بیشاپ»[5] و «بایور»[6] (2002) فهرستی از خدماتی را که کتابخانه‌های عمومی می‌توانند برای جذب مخاطبان خود ارائه نمایند، تهیه‌کرده‌اند که در آن می‌توان به مواردی همچون سهولت دسترسی به اطلاعات، آموزش سواد اطلاعاتی، ایجاد فرصت‌هایی جهت مشارکت در آموزش و مراقبت از بزرگسالان و شبکه‌های کمکرسانی، اشاره نمود. آنها در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که استفاده از فناوری‌های اطلاعاتی موجود در محیط کتابخانه‌های عمومی، مهم‌ترین عامل استفاده بزرگسالان است.
«شن»[7] (2006) در پژوهش خود با عنوان «طراحی و پیادهسازی خدمات جایگزین در کتابخانه» به بررسی عواملی می‌پردازد که در زمان کنونی که عصر دیجیتال است، باعث می‌شوند کتابخانه‌ها برای جذب مخاطبان بیشتر، به ارائه خدمات جایگزین خدمات سنتی بپردازند. با ایجاد کتابخانه‌های دیجیتال و خدمات الکترونیکی کاربران ترجیح می‌دهند در منزل و در محیطی آرام همراه با امکانات آرام‌بخش آن، از خدمات کتابخانه‌ها استفاده نمایند. با ادامه این روند، انتظار می‌رود کتابخانه‌ها در آینده خالی از کاربر باشند. ایجاد محیطی آرام و لذتبخش برای گذران اوقات فراغت با طراحی داخلی زیبا برای فضای کتابخانه با نواهای آرام‌بخش باران و پرندگان، همراه با فراهم آوردن امکانات رفاهی مانند قهوهسرا، سالن استراحت و تماشای فیلم و ... می‌تواند محیط کتابخانه را مشابه محیط خانه کند و باعث افزایش کاربران کتابخانه‌ها شود.
به‌طورکلی پژوهش‌های فوق به خدمات و تسهیلات ارائه‌شده از سوی کتابخانه‌ها و میزان رضایت مراجعان از این خدمات اشاره کرده‌اند. در برخی از پژوهش‌ها، کتابخانه‌ها از دید معماری، تزئینات داخلی و خارجی، محیط‌ها و فضاهای مطالعاتی، رنگ و... مورد توجه قرارگرفته است. برخی پژوهش‌ها عامل خدمات کتابخانه به‌ویژه خدمات الکترونیکی به کاربران، خدمات خاص به مراجعان به‌ویژه معلولان و بزرگسالان را مدّنظر قرار داده‌اند. ولی آنچه در پژوهش‌های فوق مورد مطالعه قرار نگرفته، این است که کدام‌یک از عوامل فوق سبب افزایش و جذب مخاطب در کتابخانه‌ها می‌شود و کدام عامل جذابیت کمتری دارد. برآیند پژوهش‌های مذکور، دلیلی آشکار بر اهمیت انجام این پژوهش است.
چنانکه ذکر شد، مقاله‌های کمی مرتبط با این موضوع منتشرشده و پژوهشی که بهطور اخص و جزءنگرانه به «عوامل و موانع جذب مخاطب» و مسائل مربوط به آن بپردازد، انجام‌نشده است. ازاین‌رو، هدف از پژوهش حاضر، شناسایی عوامل و موانع جذب مخاطب در کتابخانۀ مرکزی آستانقدسرضوی در راستای دست‌یافتن به رویکردی راهبردی درخصوص برطرف‌کردن موانع و تقویت عوامل جذب مخاطب از سوی مدیران سازمانی است تا مشخص شود عوامل و موانع جذب مخاطبان که به رونق بخشیدن بازار کتابخانه کمک می‌کند، چه مؤلفههایی است.
در حال حاضر کسب آگاهی و داشتن اطلاعات نقش بسیار حیاتی در زندگی افراد جامعه دارد و یکی از اجزای بنیادی رشد و شکوفایی جامعه انسانی است. همۀ انسانها در هر سطحی که باشند، نیازمند اطلاعات هستند. ازآنجاکه یکی از شاهراههای حسّاس و مهمّ دسترسی به اطلاعات کتابخانه است، باید کتابخانه شرایط لازم را برای حضور بیشتر افراد فراهم کند، بنابراین ضرورت انجام پژوهشی هدفمند برای بررسی عوامل و موانع این حضور، لازم و ضروری است.
نتایج نشان داد عامل «ایمنی و امنیت» از دیدگاه پاسخدهندگان، نقش کلیدی و بسزایی در جذب مخاطبان به کتابخانۀ آستانقدسرضوی داشته است. با توجه به نبود امنیت اجتماعی و روانی در کلان‌شهرها و شهرهای پرجمعیت، وجود فضاهای امن و قابل‌اعتماد، فرصت مناسب و مغتنمی را برای افرادی که اوقاتی از زندگی روزمره خود را در کتابخانه سپری می‌کنند، فراهم می‌سازد. همچنین اهمیت چنین فضاهایی برای خانواده‌هایی که به تربیت و سلامت فردی و اجتماعی و پرورش شخصیت فرزندان‌شان بها می‌دهند، آشکارتر می‌شود. همچنان که «تاج‌الدینی و سادات‌موسوی» (1389) در پژوهشی با عنوان «مدیریت امنیت در معماری فضاهای کتابخانه‌ای» به بیان مبحث امنیت در کتابخانه‌ها پرداختند. بر همین اساس برای تعامل مخاطبان با کتابخانه عامل امنیت بسیار مهم است و کتابخانه آستانقدسرضوی این خدمت اساسی را فراهم نموده است. شاید بتوان یکی از دلایل پایین‌بودن رتبۀ مؤلفه خدمات ارائه‌شده از سوی این کتابخانه را رعایت نکردن استانداردهای لازم دانست. رعایت نکردن نسبت بین مراجعه‌کننده به منابع، مراجعه‌کننده به کتابدار، مراجعه‌کننده به فضا، به تسهیلات و... می‌تواند مشکلاتی را برای کاربران و بهرهگیران از این خدمات فراهم کند که این امر در نهایت به نارضایتی آنها منجر می‌شود. این پژوهش با پژوهش «حدادیان و همکاران» (1391) با عنوان «پیش‌شرط‌ها و پیامدهای وفاداری مراجعان کتابخانه‌ها: طراحی الگوی وفاداری مراجعان کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی» همخوانی دارد. آنها بیان داشتند که رضایت مراجعه‌کننده بر وفاداری وی و اثرگذاری رضایت و کیفیت درک‌شده از خدمات، بر قصد مراجعۀ مجدد تأثیر دارد و وفاداری مراجعهکنندگان باعث می‌شود آنها کتابخانه مرکزی آستانقدسرضوی را به سایر کتابخانه‌ها ترجیح دهند.
هرچند کتابخانه آستانقدسرضوی دارای مزیّتهای بارزی ازجمله قدمت 1100 ساله، منابع غنی و روزآمد، زیبایی و جذابیت با معماری منحصربه‌فرد اسلامی _ ایرانی، تنوع مجموعه‌ها و ارائه خدمات متنوع است، عامل «وابستگی به حرم مطهر امام‌رضا؟ع؟ و امنیت روحی و روانی مراجعان» از بین عوامل 23 گانه در رتبه اول قرار دارد. ریشه این گرایش را می‌توان در علایق، باورها و گرایش مردم به مذهب و روحیه دین‌باوری آنها جستجو کرد. تاریخ نشان می‌دهد مردم در نابسامانی‌ها و آشفتگی‌های روزگار به اماکن مذهبی و دینی پناه می‌بردند و اصطلاحاً بست می‌نشستند. این باور همچنان در بین مردم زنده است. چنانکه گفته شد و نتایج نشان داد، پاسخدهندگان بیشتر به دنبال مکانی امن و آرام هستند تا به دنبال خدمات متنوع و منابع غنی. بنابراین، توجه به گرایش‌ها و علایق مذهبی و همچنین اعتمادی که خانواده‌ها به این نوع اماکن دارند، ایجاد فضاهای مناسب در این اماکن می‌تواند عامل جذب مراجعان و خانواده‌ها برای هدایت فرزندان و اعضای خانواده به کتابخانه و کتابخوانی شود.
در جدول 3 عامل «ارائه خدمات مشاوره مطالعاتی و پژوهشی» در پایین‌ترین رده قرار دارد. شاید علت اصلی این انتخاب، نوپا بودن این خدمت و اطلاع‌رسانی ناکافی از سوی کتابخانه برای این خدمت جدید باشد. بنابراین، لازم است متصدیان کتابخانه و مراکز اطلاع‌رسانی از جمله کتابخانه آستانقدسرضوی برنامه‌ریزی‌هایی هدفمند در جهت رشد خدمات مشاورۀ مطالعاتی و پژوهشی کنند و به‌موازات آن اطلاعرسانیهای جامع و کاملی برای نمایش این خدمات انجام و در دستور کار خود قرار دهند.
عامل «شلوغی و ازدحام تالارها» در بالاترین ردۀ موانع جذب قرار دارد. طبق آمار روابط عمومی آستانقدسرضوی، سالانه 300 میلیون زائر و مجاور به حرم مطهر امام‌رضا؟ع؟ تشرّف دارند (خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران، 1394). با توجه به تشرّف میلیونی زائر و مجاور و مراجعه درصدی از این افراد به کتابخانه، بی‌تردید فضا برای این میزان جمعیت، محدود و ناکافی خواهد بود. از طرفی، عامل «ایمنی و امنیت» سبب جذب مخاطبان به خاطر اطمینانی که از فضای مطالعاتی دارند و مراجعه انبوه کاربران می‌شود. به‌عبارتی، به‌خاطر امنیت و احساس آرامشی که مراجعان این کتابخانه دارند و از سویی محدودیت فضا و عدم پیشبینی فضای مطالعاتی برای این حجم از جمعیت، تضاد و تقابلی را ایجاد کرده است که باید با برنامه‌ریزی و حُسن‌‌‌تدبیر کنترل و مدیریت شود. کمبود کتابخانه و فضای مطالعاتی در سطح شهر مشهد نیز باعث شده است تا کتابخانه با قرائت‌خانه اشتباه گرفته شود و دانشآموزان و دانشجویان برای انجام تکالیف درسی و شرکت در آزمون‌های درسی و کنکور، به کتابخانه مراجعه و فضا را برای مراجعان واقعی محدود کنند. امید است مدیران کتابخانه برای این موضوع نیز چاره‌جویی کنند.
یافته‌های این پژوهش با یافته‌های «شن» (2006) همسوست. «شن» تأکید دارد، ایجاد محیطی آرام و لذتبخش برای گذران اوقات فراغت با طراحی داخلی زیبا برای فضای کتابخانه با نواهای آرام‌بخش باران و پرندگان، همراه با فراهم‌آوردن امکانات رفاهی مانند قهوهسرا، سالن استراحت و تماشای فیلم و... می‌تواند محیط کتابخانه را به محیط کتابخانه _ خانه تبدیل کند و سبب افزایش کاربران از کتابخانه‌ها شود.
محدودیت ورود رایانه همراه(لپ‌تاپ)، نبود تسهیلات معلولان و افراد سالخورده، نبود فضای استراحت مراجعان، شلوغی و ترافیک، پایین‌بودن سرعت اینترنت، آلودگی صوتی و... موانع و معضلاتی هستند که در ردۀ بعدی جدول 5 قرار دارند. نتایج مبیّن این مطلب است که مراجعان به کتابخانۀ آستانقدسرضوی قبل از دریافت هرگونه خدمت، به‌دنبال دریافت تسهیلات هستند.
پیشنهادها
در راستای موضوع پژوهش، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:
)