بررسی آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجوی نرم‌افزارهای جامع یکپارچه کتابخانه دیجیتال آذرسا، سیمرغ و نیکا از

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار، گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

2 دانشجوی دکتری، گروه علم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران.

چکیده

هدف: هدف پژوهش حاضر، شناسایی تفاوت آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجوی نرم‌افزارهای جامع یکپارچه کتابخانه دیجیتال آذرسا، سیمرغ و نیکا از نظر سطح آشنایی و معناداری آنهاست.
روش: روش پژوهش پیمایشی است. جامعه پژوهش تمامی دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه شیراز را شامل است. ابزار پژوهش متشکل از دو پرسش‌نامه محقق‌ساخته برای تعیین سطح مطلوبیت آیکون‌ها و میزان آشنایی و معناداری آنهاست.
نتایج: بر اساس یافته‌های پژوهش، تفاوت معناداری میان آیکون‌های مطلوب و نامطلوب از حیث سطح آشنایی و معناداری آنها وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که هرچه میزان آشنایی و معناداری آیکون بیشتر شود، میزان مطلوبیت نیز  افزایش می‌یابد و برعکس. همچنین میان آشنایی آیکون‌ها با معناداری آنها نیز همبستگی بالایی وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که افزایش یکی، منجر به افزایش دیگری می‌شود و برعکس.
اصالت/ ارزش: شناسایی آیکون‌های مطلوب و نامطلوب از نظر سطح آشنایی و معناداری آنها در نرم‌افزارها می‌تواند به تعیین ویژگی‌های شناختی آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بینجامد و به طراحان کمک کند تا با به‌کارگیری آیکون‌های مطلوب که برای همگان قابل فهم است، سبب بهبود عملکرد کاربران و رضایت بیشتر آنها شوند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Comparison of Effective and Non-Effective Icons in the Searching Module Concerning Familiarity and Meaningfulness in Azarakhsh, Simorgh and Nika Digital Libraries

نویسندگان [English]

  • Mahdieh Mirzabegi 1
  • Sanaz Rahrovani 2
  • Javade Abbaspur 1
1 Assistant Prof., Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Education and Psychology, Shiraz University, Shiraz, Iran.
2 PhD student, Department of Knowledge and Information Science, Faculty of Education and Psychology, Shiraz University, Shiraz, Iran.
چکیده [English]

Purpose: The present study aimed to compare effective and non-effective icons in the searching module with regard to familiarity and meaningfulness in Azarakhsh, Simorgh and Nika digital libraries.
Methodology: The study was a survey research the participants consisted of B.A. students of the Shiraz University. We used two researcher-made questionnaires to identify the level of effectiveness of icons from the viewpoint of familiarity and meaningfulness.
Findings: The results of the study showed a significant difference between effective and non-effective icons in terms of familiarity and meaningfulness indicating that, the more familiar and meaningful icons, the more effective they were, and vice versa. Furthermore, there was a relationship between familiarity and meaningfulness of icons; increase of the first one enhances the other one, and vice-versa.
Originality/value: The comparison of effective and non-effective icons concerning familiarity and meaningfulness may help determining cognitive features of effective and non-effective icons. It can also help designers to satisfy the users’ needs and improve their performance through using effective icons. 

کلیدواژه‌ها [English]

  • familiarity
  • meaningfulness
  • effectiveness
  • icons
  • digital library applications
  • Simorgh system
  • Azarakhsh system
  • Nika system

مقدمه

آیکون‌ها عناصر مهمّ رابط کاربر هستند که به‌صورت غیرکلامی و بدون قواعد از پیش تعیین‌شده، به انتقال مفاهیم می‌پردازند و رسالت وجودی آنها، انتقال بهتر معنا در فضای کمتر است. با وجود این، تمامی کاربران با دیدن تصویر آیکون، برداشت واحدی از مفهوم آن ندارند که می‌تواند ناشی از تفاوت در ویژگی‌های آیکون‌های مختلف باشد. ویژگی‌های آیکون‌ها که می‌توانند درک کاربران را تحت تأثیر قرار دهند، به دو دسته تقسیم می‌شود: ویژگی‌های شناختی و ویژگی‌های بصری. ویژگی‌های بصری شامل رنگ، شکل و اندازۀ آیکون می‌شود و ویژگی‌های شناختی، معیارهایی مانند آشنایی، معناداری، عینیت، پیچیدگی و فاصله معنایی را در برمی‌گیرد.«آشنایی» ویژگی مهمّ مشترک میان کاربران و آیکون‌هاست. از مفهوم آشنایی می‌توان دو برداشت کرد: آشنایی با اشیای به‌کار رفته در تصویر آیکون و میزان تجربه‌ای که هر فرد از کار با آیکون دارد  (مک‌دوگال و کری، 2004).  آشنایی و تجربه قبلیِ کار با سامانه‌های مشابه سبب می‌شود میزان آزمون و خطای کاربران هنگام تعامل با سامانه کاهش یابد. همچنین می‌تواند آنها را از سردرگمی نجات دهد،  به برداشت بهترشان کمک و کارکرد آیکون را در ذهن کاربران تداعی کند. بنابراین، افراد بر اساس تجربه قبلی می‌توانند انتخاب صحیح‌تری داشته باشند و سرعت عمل آنها در تعامل با سامانه افزایش ‌یابد. از نظر سطح آشنایی، آیکون‌هایی آشنا تلقی می‌شوند که افراد به دفعات آنها را مشاهده کرده باشند  (مانند آیکون  برای اشاره به «نوار کاست»). در مقابل، آیکون‌های ناآشنا به‌ندرت توسط افراد مشاهده شده‌اند و یا  قبلا مشاهده نشده‌اند  (مانند آیکون  برای نشان‌‌دادن «مقیاس اندازه‌گیری»).

«معناداری» نیز یکی از ویژگی‌های شناختی آیکون و مقیاسی است که میزان درک کاربران از معنای آیکون را نشان می‌دهد. هرچه معنای آیکون در تصویر آن نمود بیشتری داشته باشد، آن آیکون از معناداری بیشتری برخوردار است  (مانند آیکون  برای نشان دادن فیلم). از طرفی، هرچه تصویر آیکون معنای کمتری را نشان دهد، آن آیکون از معناداری کمتری برخوردار است  (مانند آیکون   برای اشاره به غوّاص). معناداری بیشتر، کاربر را از حدس و آزمون و خطا درباره معنای آیکون بی‌نیاز می‌کند و از این طریق فرایند تعامل را بهبود می‌‌بخشد.

با توجه به اهمیت ویژگی‌های شناختی ذکر شده، در تعدادی از پژوهش‌های گذشته این مسئله مدّنظر پژوهشگران قرار گرفته است  (مک‌دوگال، کری و بروبین[1]،1999؛ هوانگ، شیه و چی[2]،2002؛ مک‌دوگال و کری،2004؛ ایشروود، مک‌دوگال و کری[3]،2007؛ و ان‌جی و چان[4]،2007،2008) و آیکون‌های محیط‌هایی مانند علایم ترافیکی، وسایل الکترونیکی، سایت‌های اینترنتی، نمایشگرهای هواپیما و وسایل نقلیه از نظر ویژگی‌های شناختی‌شان بررسی شده‌اند. نتایج این پژوهش‌ها نشان می‌دهد آیکون‌هایی با سطح آشنایی و معناداری بالا‌، سرعت درک کاربران را افزایش می‌دهند؛ زیرا عملکرد آنها در حافظه بلندمدت کاربران نهادینه و سبب می‌شود این نوع آیکون‌ها آسان‌تر به‌کارگرفته شوند و جذاب‌تر به نظر برسند.

اگرچه آیکون‌ها می‌توانند در بسترهای مختلف برای یک کارکرد مشترک استفاده شوند، برخی از آنها در رابط کاربر برخی نرم‌افزارها مانند نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای کارکردهای بسیار تخصصی دارند. بنابراین، بررسی ویژگی‌های شناختی این گروه از آیکون‌ها حایز اهمیت است.  از این‌رو، پژوهش حاضر در نظر دارد ویژگی‌های شناختیِ آشنایی و معناداری آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجوی نرم‌افزارهای جامع یکپارچه کتابخانه دیجیتال آذرسا، سیمرغ و نیکا را بررسی کند و دریابد آیا آیکون‌های مطلوب که کاربران درک بالایی از کارکرد آنها دارند، دارای سطح بالایی از آشنایی و معناداری هستند و این سنجه‌ها در مورد آیکون‌های نامطلوب که درک کاربران از آنها ضعیف است، چگونه عمل می‌کند.

مروری بر پژوهش‌های پیشین

چنانکه پیش‌تر اشاره شد، آیکون‌ها تنها زمانی می‌توانند مفید واقع شوند که کاربران بتوانند آسان و سریع آنها را درک و تعامل مناسبی با آنها برقرار کنند. درنظرگرفتن ویژگی‌های شناختی در هنگام چینش آیکون‌ها در محیط رابط می‌تواند تأثیرهای مثبتی بر درک کاربران داشته باشد. این ویژگی‌ها مورد توجه محققانی چون «مک‌دوگال، کری و بروبین»   (1999)، «هوانگ، شیه و چی»  (2002)، «مک‌دوگال و کری»  (2004)، «ایشروود، مک‌دوگال و کری»  (2007) و «ان‌جی و چان»  (2007،2008) قرار گرفته است.

«سوایمن و میدوز» در مقاله‌ای با عنوان «آیکون‌‌ها و اپک‌ها[5]» رابط‌های آیکونیِ فهرست‌های پیوسته عمومی را  بررسی کردند. از دانشجویان انگلیسی و فرانسوی حوزه علم اطلاعات خواسته شد عملکرد آیکون‌های آی.بی.ام[6]، مک[7]  و هند-دراون[8] را حدس بزنند. نتایج نشان داد بیشترین میزان درک کاربران مربوط به آیکون‌های مک و کمترین میزان مربوط به آیکون‌های هند _ دراون بود. کاربران عقیده داشتند علت ابهام آیکون‌ها، ارائه جزئیات زیاد در آنهاست. آیکون‌های مک نیز به‌دلیل پرداختن کمتر به جزئیات، میزان درک بیشتر کاربران را در برداشتند  (Suaiman & Meadows 1995).

«مک‌دوگال و همکاران»   (1999) ویژگی‌های شناختی 239 آیکون وسایل الکترونیکی، سایت‌های اینترنتی، نمایشگرهای هواپیما و وسایل نقلیه و رابط‌های رایانه‌ای را اندازه‌گیری و ارتباط بین این ویژگی‌ها را بررسی کردند. نتایج پژوهش نشان داد بین معناداری و آشنایی، همبستگی قوی وجود دارد. همچنین کاربران از فنّ برچسب‌زنی به آیکون بر اساس آشنایی قبلی خود برای حدس کارکرد استفاده می‌کنند.

شناسایی عوامل اصلی و مؤثر بر طراحی رابط کاربر گرافیکی و به‌ویژه آیکون‌ها، موضوع پژوهش «هوانگ و همکاران»  (2002) بود.  آنها عناصر نوزده‌گانه مؤثر بر ساخت آیکون را شناسایی کردند. این عناصر شامل رنگ[9]، آشنایی، بازخورد، معناداری/زمینه[10]، طرح[11]، ترتیب[12]، قابلیت اطمینان[13]، سادگی[14]، آزمودن قبل از استفاده[15]و ... است. سپس این عناصر به 43 طراح رابط گرافیکی داده و از آنها خواسته شد تا بر اساس اهمیت ارکان طراحی، این عناصر رتبه‌بندی شوند. آنها هر کدام از این عناصر را در گروهی از ارکان طراحی گنجاندند و به این نتیجه رسیدند که دو ویژگی آشنایی و معناداری در طراحی آیکون‌ها از عناصر مهم می‌باشند.

«مک‌دوگال و کری»  (2004) عوامل مؤثر بر تفسیر آیکون را بررسی کردند. نتایج پژوهش نشان داد آیکون‌های معنادار می‌توانند توجه کاربران را به سمت خود جلب  و دسترسی سریع کاربر به معنا را تسهیل کنند. همچنین، ویژگی‌های شناختی آیکون، نقش مهمی در سهولت تشخیص معنای آیکون دارد؛ به‌ویژه هنگامی که کاربران تجربه کمی دارند.

در پژوهشی دیگر «ایشروود و همکاران»  (2007) تأثیر آشنایی آیکون‌ها بر صحّت و سرعت تشخیص کاربران را بررسی کردند. نمونه پژوهش شامل 40 آیکون و 30 نفر آزمودنی بود. نتایج نشان داد آشنایی از اهمیت بیشتری نسبت به سایر ویژگی‌های شناختی برخوردار است؛ زیرا تأثیر ماندگاری بر دسترسی به حافظه بلندمدت دارد و به نوعی شاخصی برای سنجش کیفیت آیکون شمرده می‌شود. همچنین، نتایج نشان داد تجربه کاربران سبب کاهش زمان پاسخگویی می‌شود.

در همین راستا «ان‌جی و چان»  (2007) ویژگی‌های شناختی 120 علامت ترافیکی چین را سنجیدند. جامعه پژوهش 41 مهندس دانش‌آموخته چینی بود که در هیچ‌ آزمون رانندگی شرکت نکرده بودند و گواهینامه رانندگی نداشتند. نتایج نشان داد علایم ترافیکی بررسی شده، از نظر سطح  آشنایی، تقریباً ناآشنا و از نظر  سطح معناداری، متوسط هستند.

« ان‌جی و چان»  (2008) در پژوهش دیگری به بررسی ویژگی‌های بصری و شناختی آیکون‌ها و ارتباط میان این ویژگی‌ها پرداختند و شیوه‌های سنجش ویژگی‌های شناختی را معرفی کردند. یافته‌ها نشان داد ویژگی شناختی، آشنایی و معناداری همبستگی قوی با یکدیگر دارند.

«گتسو و همکاران» میزان اثربخشی آیکون‌های موجود در صفحه اصلی 5 نوع برند محبوب گوشی تلفن همراه را با هدف درک کاربران سنجیدند. یافته‌ها نشان داد گرافیک آیکون‌ها و سن کاربر بر میزان شناخت  و درک وی از آیکون مؤثر است. از میان کلّ آیکون‌های موبایل مورد سنجش، 29 آیکون مطلوب و 25 آیکون نامطلوب بود (Gatsou et al. 2012).

«هاشم‌زاده و یگانه‌فر»  (1389) نمادهای تصویریِ به‌کار رفته در محیط رابط گرافیکی نرم‌افزار کتابخانه‌ای سیمرغ و تحلیل میزان درک کاربران این نرم‌افزار از تعامل با این محیط را بررسی کردند. بر اساس سطوح پنج‌گانه، نگرش پاسخگویان نسبت به سه مؤلفه «میزان اهمیت»، «رعایت معیارهای کاربرپسندی» و «کیفیت نمادهای تصویری محیط رابط گرافیکی نرم‌افزار سیمرغ»، به‌ترتیب متوسط به بالا، متوسط به بالا و متوسط ارزیابی شد. همچنین درک کلی پاسخگویان از این نمادها، 5/38% بود که با درک مطلوب  (60%) تفاوت معنا‌دار داشت.

مروری بر پژوهش‌های پیشین نشان می‌دهد اگرچه ویژگی‌های شناختی آیکون‌ها مدنظر پژوهشگران بوده است؛ در بافت نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای مختلف این مهم بررسی نشده است. اگرچه برخی از آیکون‌ها در بسترهای مختلف کارکرد مشترکی دارند، اما همیشه این‌گونه نیست و برخی آیکون‌ها با کارکردهای اختصاصی در بافت نرم‌افزار کتابخانه‌ای کاربرد دارند. بنابراین شناخت این ویژگی‌ها در ارتباط با آیکون‌های نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای و نسل‌های جدید آنها ازجمله نرم افزارهای جامع یکپارچه کتابخانه دیجیتال، حائز اهمیت است.

هدف پژوهش

هدف کلیِ پژوهش حاضر، شناخت ویژگی‌های شناختی آشنایی و معناداری آیکون‌های بخش جستجوی نرم‌افزارهای آذرسا، سیمرغ و نیکاست.

این پژوهش می‌کوشد به هدف‌های جزئیِ زیر پاسخ دهد:

ü    شناسایی سطح آشنایی و معناداری  آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجو

ü    شناسایی رابطه سطح آشنایی آیکون‌های بخش جستجو و سطح معناداری آنها

ü    شناسایی تفاوت آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجو از نظر سطح آشنایی و معناداری آنها.

پرسش‌های پژوهش

با توجه به هدف‌ها، پژوهش حاضر در نظر دارد به پرسش‌های زیر پاسخ گوید:

  1. سطح آشنایی و معنادارای  آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجو به چه میزان است؟
  2. چه رابطه‌ای میان سطح آشنایی آیکون‌های بخش جستجو و سطح معناداری آنها وجود دارد؟
  3. آیا تفاوت معناداری میان آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجو از نظر سطح آشنایی و معناداری آنها وجود دارد؟

روش‌شناسی

روش و جامعه پژوهش

پژوهش حاضر پیمایشی است. جامعۀ پژوهش شامل کلیه دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه شیراز است. حجم نمونه با استفاده از شیوه نمونه‌گیریِ تصادفیِ ساده و از طریق فرمول کوکران، 367 نفر به دست آمد. ابزار پژوهش شامل دو پرسش‌نامه محقق‌ساخته است. به‌منظور تهیه پرسش‌نامه اول، ابتدا محیط رابط هر یک از نرم‌افزارها به‌طور جداگانه و صفحه‌به‌صفحه بررسی و آیکون‌های موجود در رابط کاربر بخش جستجوی  سه نرم‌افزار استخراج شد. سپس، از طریق تماس با شرکت‌های تولیدکننده سه نرم‌افزار، آیکون‌ها در اندازه و ابعاد واقعی موجود در نرم‌افزار تهیه گردید. در مرحله بعد، مجدداً به محیط رابط جستجوی نرم‌افزار مراجعه و کارکرد هر آیکون تعیین شد.

علت استفاده از سه نر‌م‌افزار کتابخانه دیجیتال آذرسا[16]، سیمرغ[17] و نیکا[18] آن است که این سه نرم‌افزار از جمله نرم‌افزارهای جامع اطلاع‌رسانی و آرشیو منابع دیجیتال وب پایه هستند که در کتابخانه‌های مختلف ایران استفاده از آنها رو به گسترش است.

با مطالعۀ متون  (هربرت[19]، 1998؛ براگر[20]،1990)، از میان شیوه‌های ارزیابی آیکون‌ها، روش «آزمون مطابقت چندگزینه‌ای معنا برای تصویر[21]»  مبنای تهیه پرسش‌نامه قـرار گرفت، زیرا این روش به زعم متخصصان، نتایج مطلوب‌تری نسبت به سایر روش‌ها داشت و درصد بالاتری از کاربران قادر به پاسخگویی صحیح به آن بودند. اگرچه پژوهشگران، اجرای پژوهش در بافت نرم‌افزارها را ترجیح می‌دادند؛ اما به‌دلیل تعداد زیاد آیکون‌ها این خواسته عملا میسر نبود. باوجود این، سعی شد کلیه آیکون‌ها به‌صورت رنگی و در اندازه واقعی در پرسش‌نامه قرار گیرند.

 برای سنجش روایی پرسش‌نامه، از نظر استادان حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی استفاده شد  (روایی صوری). همچنین برای کسب اطمینان روایی محتوایی، پرسش‌نامه در چند مرحله در اختیار 13 نفر از استادان قرار گرفت و پس از گردآوری نظرهای آنها و انجام اصلاحات لازم، نهایی شد. برای سنجش پایایی پرسش‌نامه از ضریب آلفای کرونباخ استفاده گردید که ضریب آلفا 87/0 به‌دست آمد که قابل قبول است.

پرسش‌نامه اول بر اساس نمونه‌گیری تصادفی در اختیار 367  نفر از کاربران که دانشجویان مقطع کارشناسی دانشگاه شیراز بودند، قرار گرفت و بر اساس میزان پاسخ‌های صحیح آنها به کارکرد هر آیکون، آیکون‌های مطلوب و نامطلوب مشخص شد. حدود 71% پرسش‌نامه‌ها توسط کاربران تکمیل گردید. مبنای انتخاب آیکون‌های مطلوب بر اساس استاندارد ایزو 3864، پاسخگویی صحیح حداقل 70 درصدی کاربران به کارکردآیکون مد نظر بود. به‌‌عبارت‌دیگر، آیکونی مطلوب در نظر گرفته شد که حداقل 70% پاسخگویان درک درستی از کارکرد آن داشتند. از میان 63 آیکون بخش جستجو که مطلوبیت آنها با کمک آزمون نسبت سنجیده شد، هشت آیکون در سطح 05/0 معنا‌دار نبودند و 25 آیکون مطلوب و 30 آیکون نامطلوب تشخیص داده شدند.

پس از بررسی و شناسایی آیکون‌های مطلوب و نامطلوب، سیاهه‌ای از این آیکون‌ها به‌همراه کارکرد آنها و طیف 5 گزینه‌ای لیکرت، برای سنجش آشنایی و معناداری در قالب پرسش‌نامه دوم تهیه شد. در  این طیف، عدد 1 به معنای آیکون ناآشنا و معناداری بسیار کم و عدد 5 به‌معنای آیکون بسیار آشنا و  معناداری بسیار زیاد بود. در مرحله بعد، روایی صوری و محتوایی سیاهه مذکور توسط چهار متخصص حوزه علم اطلاعات و دانش‌شناسی بررسی و تأیید شد. برای سنجش پایایی از ضریب آلفای کرونباخ استفاده شد که مقدار آن برابر با 97% بود. این سیاهه در اختیار 367  نفر از دانشجویان کارشناسی دانشگاه شیراز قرار گرفت که پس از پیگیری‌های مکرر 256 نفر از آنها نوع آیکون‌های مطلوب و نامطلوب را از نظر سطح آشنایی و معناداری تعیین کردند. سپس با محاسبه میانه، سطح آشنایی و معناداری هر آیکون به صورت جداگانه محاسبه شد. لازم به ذکر است، عدد 3 به‌عنوان فراوانی مورد انتظار در نظر گرفته شد.

یافته‌های پژوهش

در این بخش، یافته‌ها بر مبنای هدف‌های پژوهش به‌ترتیب ارائه می‌شوند.

سطح آشنایی و معناداری آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجوی نرم‌افزارها

به‌منظور تعیین سطح آشنایی و معناداری آیکون‌های بخش جستجو، با توجه به کیفی‌بودن داده‌ها از شاخص میانه استفاده شد.  جدول 1 آیکون‌های مطلوب بخش جستجوی نرم‌افزارهای جامع یکپارچه کتابخانه دیجیتال به همراه کارکرد، میانه سطح آشنایی و معناداری آنها را نشان می‌دهد. این آیکون‌ها بر اساس سطح آشنایی، از زیاد به کم مرتب شده‌اند.

جدول 1. سطح آشنایی و معناداری آیکون‌های مطلوب

 

 

از میان 25 آیکون مطلوب، 21 آیکون دارای میانه آشنایی بیشتر از فراوانی مورد انتظار، 3، و 23 آیکون دارای میانه معناداری بیشتر از فراوانی مورد انتظار هستند. آیکون منابع دیجیتال   با سطح آشنایی 1 و معناداری2 کمترین نمره شناختی را داشته است. آیکون بریدن از کتابخانه شخصی ، آیکون دیگری است که هم سطح آشنایی و هم سطح معناداری آن کمتر از 3 است. در نقطه مقابل آیکون‌های مطلوب، در جدول 2 آیکون‌های نامطلوب بخش جستجوی نرم‌افزارهای جامع یکپارچه کتابخانه دیجیتال به‌همراه کارکرد، میانه آشنایی و معناداری آنها، به نمایش در آمده است. این آیکون‌ها بر اساس میانه آشنایی از کم به زیاد مرتب شده‌اند.

جدول 2. سطح آشنایی و معناداری آیکون‌های نامطلوب بخش جستجو

 

 

مطابق جدول 2، از بین 30 آیکون نامطلوب بخش جستجو، 25 آیکون دارای میانه آشنایی کمتر از سه و 20 آیکون دارای میانه معناداری کمتر از 3 هستند. آیکون‌های منابع دیجیتال  (کل اثر) ، امانت در محل ، بستن نمایش درختی ، امانت  و چکیده منبع دیجیتال دارای کمترین سطح آشنایی و معناداری هستند. همچنین آیکون‌های نمایش تمام صفحه ، نمایش به صورت تصاویر کوچک  و ،  منبع دیجیتال به فرمت doc   و  جابجایی صفحه کلید  دارای سطح آشنایی و معناداری بیشتر از 3 می‌باشند.

رابطه میان سطح آشنایی آیکونهای بخش جستجو با سطح معناداری آنها

به منظور تعیین رابطه بین سطح آشنایی آیکون‌ها با معناداری آنها و با توجه به نرمال‌بودن توزیع داده‌ها، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد رابطه معنا‌داری بین سطح آشنایی آیکون‌های بخش جستجو با معناداری آنها وجود دارد  (sig=0/000, R= 0/732)

جدول3. نتایج آزمون پیرسون برای تعیین رابطه بین میزان آشنایی و معناداری

ویژگی‌های شناختی

تعداد آیکون‌ها

میانگین

انحراف استاندارد

ضریب همبستگی

معنا‌داری

آشنایی

55

208/152

64/48

732/0

000/0

معناداری

83/166

43/36

 

چنانکه جدول 3 نشان می‌دهد، مقدار ضریب همبستگی بیشتر از 7/0 می‌باشد و می‌توان گفت دو ویژگی «آشنایی» و «معناداری» با یکدیگر همبستگی قوی و مثبتی دارند.

شناسایی تفاوت میان آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجو از نظر سطح آشنایی و معناداری آنها

به منظور مقایسه میان آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجو از نظر سطح آشنایی و معناداری آنها، با توجه به نرمال بودن توزیع داده‌ها، از آزمون تی استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد میان آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجوی نرم‌افزارها از حیث سطح آشنایی آنها تفاوت وجود دارد  (Sig=0/000, t= -7/03). همچنین این تفاوت در مورد ویژگی شناختی معناداری نیز مشاهده می‌شود  (sig=0/000, t= -6/82).

جدول 4. نتایج آزمون تی جهت مقایسه آیکون‌های مطلوب و نامطلوب از نظر آشنایی و معناداری

مطلوبیت آیکون‌ها

ویژگی‌های شناختی آیکون‌ها

تعداد

میانگین

درجه آزادی

مقدار t

سطح معناداری

مطلوب

آشنایی

25

64/3

53

03/7-

000/0

نامطلوب

30

66/1

مطلوب

معناداری

25

00/4

53

82/6-

000/0

نامطلوب

30

30/2

 

مقایسه میانگین آیکون‌های مطلوب و نامطلوب در مورد هر دو متغیر سطح آشنایی و معناداری نشان می‌دهد که آیکون‌های مطلوب سطح آشنایی و معناداری بالاتری دارند  (جدول 4).

نتیجه‌گیری و بحث

پژوهش حاضر به مقایسه سطح آشنایی و معناداری آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجوی نرم‌افزارهای آذرسا، سیمرغ و نیکا پرداخت. یافته‌های پژوهش پیرامون سطح آشنایی و معناداری آیکون‌های مطلوب و نامطلوب، آیکون‌هایی با ویژگی‌های شناختی مناسب را مشخص ساخت.

 همچنین یافته‌های پژوهش پیرامون مقایسه میان آیکون‌های مطلوب و نامطلوب از حیث سطح آشنایی و معناداری آنها نشان داد تعداد زیادی از آیکون‌های مطلوب دارای میانه آشنایی و معناداری بیشتر از 3 هستند؛ در حالی‌که میانه آشنایی و معناداری  بیشتر آیکون‌های نامطلوب، کمتر از 3 برآورد شده است. هم‌راستا با نتایج این پژوهش، یافته‌های پژوهش «هوانگ و همکاران»  (2002) مؤید نقش دو ویژگی معناداری و آشنایی آیکون‌هاست. «ایشروود و همکاران»  (2007) نیز بر اهمیت ویژگی آشنایی تأکید کرده‌اند.

با توجه به این یافته می‌توان گفت، آیکون‌های آشنا در نظر کاربران، به آنها در حدس کارکرد آیکون مربوط کمک می‌کند. از طرفی، آیکون‌هایی که کارکردشان با تصویر هم‌خوانی بیشتری دارد  (آیکون‌های با معناداری بالا) می‌توانند آیکون‌های مطلوب‌تری تلقی شوند. به‌نظر می‌رسد استفاده از آیکون‌هایی که به نظر کاربر آشناتر است و یا کاربر قبلاً تجربه کار با آن را داشته است، می‌تواند به بهبود درک آنها از کارکرد آیکون کمک کند. بنابراین استفاده از آیکون‌های آشنا و عمومی در نرم‌افزارهای عمومی مانند آفیس و موتورهای جستجو مانند گوگل، می‌تواند به بالارفتن درک کاربران از کارکرد آیکون‌ها بینجامد.

میزان آشنایی کاربر با آیکون می‌تواند سطح نیاز وی به آموزش را تعیین ‌کند؛ به‌گونه‌ای که هرچه آیکون برای فرد ناآشناتر باشد، نیاز به آموزش‌های بیشتری دارد. از سوی دیگر، کاربر با دیدن تصویر آیکون‌های معنادار، می‌تواند به آسانی کارکرد آن را در ذهن خود تصور کند. از این رو، این نوع آیکون‌ها نیز علاوه بر کمک به درک بهتر کاربر، سرعت عملکرد وی را بهبود می‌بخشند. از سویی، بررسی رابطه میان سطح آشنایی و معناداری آیکون‌ها، نشان داد که میان این دو ویژگی رابطه مثبت، معنا‌دار و قوی وجود دارد. همسو با نتایج پژوهش حاضر، یافته‌های پژوهش «مک‌دوگال و همکاران»  (1999) و «ان‌جی و چان»  (2007، 2008) نشان داد میان دو ویژگی آشنایی و معناداری همبستگی بالایی وجود دارد؛ به‌گونه‌ای که افزایش آشنایی منجر به معناداری آیکون از نظر کاربر می‌شود. با توجه به این یافته و همسویی سایر پژوهش‌ها می‌توان گفت، ارتقای یک ویژگی شناختیِ آیکون می‌تواند به بهبود وضعیت ویژگی دیگر کمک کند.

اگرچه پیش از این پژوهشی به مقایسه آیکون‌های مطلوب و نامطلوب بخش جستجوی نرم‌افزارهای جامع یکپارچه کتابخانه دیجیتال از حیث سطح آشنایی و معناداری آنها نپرداخته است،  نتایج این پژوهش نشان داد آیکون‌های مطلوب، سطح آشنایی و معناداری بالاتری نسبت به آیکون‌های نامطلوب دارند. شناسایی ویژگی‌های آیکون‌های مطلوب و نامطلوب به طراحان کمک می‌کند تا با بازنگری آیکون‌ها و در نظر گرفتن  عوامل مؤثر بر مطلوبیت آنها، به طراحی مجدد آیکون‌های نامطلوب بخش‌های مهمّ نرم‌افزار پرداخته و یا از آیکون‌های سایر نرم‌افزارها با سطح معناداری و آشنایی بالا استفاده کنند. استفاده از آیکون‌های استاندارد بین‌المللی بر اساس اصول طراحی آیکون برای نرم‌افزارهای کتابخانه دیجیتال نیز ایده خوبی به نظر می‌رسد.

با توجه به اینکه بیشتر کاربران نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای، تجربه و دانش قبلی استفاده از نرم‌افزارها را ندارند و بخش جستجو، مورد استفاده بسیاری از کاربران است، باید در بافت نرم‌افزار از آیکون‌هایی استفاده شود که سطح مطلوبیت بالایی داشته و به‌راحتی قابل درک باشند. نتایج پژوهش حاضر نشان داد بسیاری از آیکون‌های سه نرم‌افزار مطلوبیت لازم را ندارند. در این راستا طراحان می‌توانند با استفاده از نتایج پژوهش حاضر و با کمک شناسایی آیکون‌های مطلوب و نامطلوب معرفی شده در این پژوهش، آیکون‌ها را بازنگری کنند و با در نظر گرفتن عوامل مؤثر بر مطلوبیت آنها، به طراحی دوبارۀ آیکون‌های مطلوب بپردازند.

در انتها یادآور می‌شویم، شناخت ویژگی‌های بصری آیکون‌های مطلوب و نامطلوب نرم‌افزارهای کتابخانه‌ای و شناسایی عوامل مؤثر بر افزایش آشنایی و معناداری این آیکون‌ها،  ازجمله شکاف‌هایی است که می‌تواند در پژوهش‌های آتی مدنظر قرار گیرد.



[1].  Mcdougall, Curry & de Bruijn

[2].  Huang, Shieh, & Chi

[3].  Isherwood, McDougall & Curry

[4].  Ng & Chan

[5].  Icons & OPACs

[6].  IBM

[7].  MAC

[8].  Hand-drawn

[9].  Color

[10].  Figutre/Ground

[11].  Layout

[12].  Order

[13].  Reliability

[14].  Simpilicity

[15].  Test-before-use

[16].  http://parslib.com

[17].  http://www.nosa.com/Nosaweb/Products/Simorgh/

[18].  http://payamnet.com

[19].  Herbert

[20].  Brugger

[21].  Multiple-choice meaning-for-image test

-   هاشم‌زاده، محمدجواد و معصومه یگانه‌فر  (1389). «تحلیل میزان درک کاربران از نمادهای تصویری محیط رابط گرافیکی نرم‌افزار سیمرغ»، فصلنامه تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانههای عمومی،  (3)، 123-144.
-      Brugger, C  (1990). Advances In The International Standardization Of Public Information Symbols. Information Design Journal, 6  (1), 79-88.
-      Gatsou, C, Politis, A & Zevgolis, D . (2012).The importance of mobile interface icons on user interaction. International Journal of Computer Science and Applications 9, 92-107.
-      Herbert, L.B  (1998). Determining where to include users in the icon development process: A reliability and validity study  (Doctoral Dissertation). University of Connecticut.
-      Huang, S, Shieh, K & Chi, C.  (2002). Factors affecting the design of computer icons. International Journal of Industrial Ergonomics,29, 211-218.
-      Isherwood, S. J., McDougall, S. J., & Curry, M. B.  (2007). Icon identification in context: The changing role of icon characteristics with user experience. Human Factors: The Journal of the Human Factors and Ergonomics Society, 49 (3), 465-476.
-      McDougall, S. J., Curry, M. B., & de Bruijn, O.  (1999). Measuring symbol and icon characteristics: Norms for concreteness, complexity, meaningfulness, familiarity, and semantic distance for 239 symbols. Behavior Research Methods, Instruments, & Computers, 31 (3), 487-519.
-      McDougall, S., & Curry, M.  (2004). More than just a picture: Icon interpretation in context. In Proceedings of First International Workshop on Coping with Complexity. University of Bath 16-17th September 2004.  (p. 73).
-      Ng, A. W., & Chan, A. H. 2007. Cognitive Design Features on Traffic Signs. Engineering letters 14 (1): 13-18.
-      Ng, A., & Chan, A. 2008. Visual and cognitive features on icon effectiveness. In Proceedings of the international multiconference of engineers and computer scientists  (2): 19-21.
-      Suaiman,M & Meadows, J  (1995) Icons and OPACs. New Library World 96  (4), 11 – 14.