نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 دانشیار، گروه علوم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده مدیریت، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
2 دانشجوی کارشناسی ارشد، گروه علوم اطلاعات و دانش شناسی، دانشکده مدیریت، دانشگاه تهران، تهران، ایران.
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Objective: This study aims to determine the feasibility and possibility of indexing English-language journals published by the University of Tehran in international citation indexes (e.g. Web of Science and Scopus). It would also help to find out the reasons why the majority of these journals are not yet indexed in international citation indexes. This study also provides some strategies to increase the international visibility and accessibility of these journals. Materials and Methods: This descriptive survey examined English-language journals published by Scientific Journals Database of Tehran University, available at https://journals.ut.ac.ir. We have used a combination of qualitative and quantitative measures such as journal citation analysis and a checklist. Citation analysis data was collected from Scopus and Google Scholar, and the checklist was designed upon indexing criteria of Web of Science Core Collection Journal Selection Process and Scopus Content Advisory Board. Results: Findings indicate that the total number of citations per journal was low and therefore only 15 percent of these journals were indexed in international databases and there were only two journals comply with all of the minimum acceptance criteria. Some reasons why they are not yet indexed by international citation databases are the irregularity in publishing, lack of description of the peer-review process and lack of publication ethics and malpractice statement. However, the strong points of these journals are proper publication archive, accessibility, and readability of the content to international readerships. Conclusion: This study helps publishers, editors and decision-makers to improve the quality of international journals and give them the rank and the position of being welcomed by a wider scholar community and accepted by international citation databases.
کلیدواژهها [English]
مقدمه و بیان مسئله
دانشگاه تهران (تا فرودین 1396) 26 مجلۀ انگلیسیزبان در موضوعهای متنوع به ثبت رسانده است. این مجلهها در «سامانه نشر مجلات علمی دانشگاه تهران[1]» قابل دسترس هستند. مطابق با شیوهنامۀ انتشار مجلات در دانشگاه تهران سامانۀ مدیریت یکپارچۀ مجلههای علمی دانشگاه با هدف سهولت ارائۀ خدمات به سردبیران، همکاران فعال هر مجله، داوران و نویسندگان مقالهها و جذب مقالههای با کیفیتتر و ارتقای کیفی مجلههای دانشگاه، راهاندازی شده است (جلالزاده 1391). با وجود این، در بررسی اولیه مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران وضعیت مطلوبی از نظر حضور در پایگاههای استنادی بینالمللی رؤیت نشد. در حال حاضر هر 26 مجلۀ انگلیسیزبان دانشگاه تهران دارای وبگاه است. شش مجله انگلیسیزبان دانشگاه تهران فقط در سامانۀ نشر مجلات علمی دانشگاه به ثبت رسیدهاند و هیچ شمارهای در وبگاهشان منتشر نکردهاند و چهار مجله کمتر از دو سال است که منتشر میشوند. 20 مجلۀ دانشگاه در پایگاههای مؤسسههای داخل کشور از جمله پایگاه استنادی علوم جهان اسلام[2] و پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی[3] نمایهسازی میشوند. سه مجله در پایگاه راهنمای مجلههای دسترسی آزاد[4]، یک مجله در پروکوئست[5] و دو مجله در ابسکو[6] نمایه شدهاند. سه مجلۀ انگلیسیزبان دانشگاه تهران در پایگاه اسکاپوس[7] نمایه شدهاند و دو مجله، یکی از سال 2008 و دیگری از سال 2016 دارای درجۀ آیاِسآی[8] هستند. بنابراین بسیاری از مجلهها در پایگاههای استنادی معتبری مانند اسکاپوس و وب آو ساینس[9] از محصولات مؤسسۀ اطلاعات علمی حضور ندارند. البته، حضور در سایر نمایهها بهعنوان گام اول برای درج در نظام رتبهبندی مجلههای سایمگو (اِسجیآر[10]) و گزارش استنادی نشریات علمی (جیسیآر[11]) است.
نمایه شدن یک مجله بازتابی از کیفیت آن است (بالهارا [12] 2012، 193؛ گاسپارین[13] 2012، 86؛ فریدا[14] و نیکول[15] 2013، 1). اسکاپوس، در واقع نمایه استنادی الزویر[16] در قلمرو علوم، هنر و علوم انسانی و اجتماعی است که از سال 2004 آغاز به کار کردهاست و امکان دادهکاویهای عمیق و مقایسۀ خروجی علمی افراد، مؤسسهها و کشورها را فراهم میکند (برنهام[17] 2006). موسسۀ اطلاعات علمی (آیاِسآی) نیز سالها پیش از اسکاپوس، پایگاه وب آو ساینس را بهعنوان تنها نمایۀ استنادی چندرشتهای ارائه کرد (کیم[18] 2015). سازمانهای اسکاپوس و وب آو ساینس پیش از نمایهسازی مجله و تهیۀ اطلاعات کتابشناختی و استنادی آن فرایند گزینش مجله را اجرا میکنند. هیئت مشاوران انتخاب محتوای اسکاپوس[19]، گروه بینالمللی مستقلی از ویراستاران، کتابداران و متخصصان علمسنجی باتجربه هستند که توسط موسسۀ الزویر منصوب شدهاند. در سال 2009 تعداد اعضای این گروه 40 نفر در 15 حوزۀ موضوعی معرفی شده است. در سال 2009 بستر ارزیابی عناوین اسکاپوس[20]، نرمافزاری برای حصول اطمینان از داوری بر پایۀ استانداردهای معتبر، قابل اندازهگیری، و قابل آزمون برای مجلههای علمی که متقاضی نمایهشدن در پایگاه اسکاپوس بودند، راهاندازی شد. این سیستم جنبههایی از فرایند ارزیابی مجله را بهصورت خودکار برای اعضای داوران انجام میدهد (روی[21] 2015، 1-2). فرایند انتخاب مجلههای مجموعۀ هستۀ وب آو ساینس[22] نیز بیش از 50 سال است که با ارائۀ معیارهای خود مجلههای معتبر بینالمللی و منطقهای جهان را نمایه میکند. هدف وب آو ساینس از همهجانبه بودن الزاماً فراگیری تمام مجلههای جهان نیست و گزینشی عمل میکند (آقایی چادگانی و دیگران 2013).
بنابراین توجه به معیارهای کیفی، الگوریتمها و شاخصهای استنادی پایگاههای اسکاپوس و وب آو ساینس در بررسی کیفیت مجلههای علمی ضروری است تا احتمال گزینش آنها برای درج در پایگاههای استنادی بینالمللی بالا برود. معیارهای نمایهسازی پایگاههای استنادی بینالمللی در شکل1 معرفی شدهاند. در روند پیوستن مجله به نمایههای استنادی گام ارائۀ اطلاعات دقیق دربارۀ مجله (عنوان، شمارۀ استاندارد بینالمللی پیایند، محل انتشار، اولین سال انتشار، اعضای هیئت تحریریه و اطلاعات تماس آنها)ست (روی و هلند[23] 2012؛ روی 2015؛ تستا 2015). در پژوهش «نوروزی و عبدخدا» (1390) دربارۀ استفاده از عنوانی که بازنمون موضوع مجله تأکید شده است. اطلاعات کلی مربوط به هر مجله باید بهسهولت در وبگاه مجله برای عموم قابل شناسایی باشد. علاوه بر این، در پژوهشهای بسیاری دربارۀ وجود رابطه میان کیفیت راهنمای نویسندگان و کیفیت مجله تأکید شده است (سلامت، صبحانی و ملائی[24] 2013؛ گاسپارین و دیگران 2014؛ عباس پور، میرزابیگی و زینلی 1395).
شکل 1. قلمروهای اصلی داوری برای رد یا پذیرش مجلهها در نمایههای استنادی وب آو ساینس و اسکاپوس
همتراز
معیار دیگر نمایهسازی در پایگاه اسکاپوس و وب آو ساینس انتشار منظم مجله و رعایت فاصله زمانی[25] است (تستا 2015؛ میستر[26] 2016). رعایت محدودۀ زمانی و فاصله انتشار که در آغاز به کار مجله مدنظر بوده، نشاندهندۀ اعتبار، پویایی و فعالبودن مجله است (لین، هو و وو[27] 2016؛ دیواسی بینو، سوباش و راماناتان[28] 2005؛ الیسون[29] 2002). به عبارت دیگر، مجله باید بر اساس فاصلۀ انتشار اولیهاش که شروع به کار کرده است، منتشر شود تا برای نمایهسازی در پایگاهها مدنظر قرار گیرد (تستا 2015). بنابراین، پذیرفتنی نیست که یک مجله از لحاظ ترتیب زمانی وقوع و فاصلۀ انتشار روی جلد تأخیر داشته باشد. وجود سامانۀ مدیریت مقالهها و همچنین از طریق انتشار نسخه پیش از انتشار و نسخه نهایی به صورت الکترونیکی و نمایهسازی در پایگاههای استنادی، بر میزان تأخیر در انتشار مجله میکاهد (عرفانمنش و کشاورزیان 1395).
از آنجا که زبان جهانی و بینالمللی علم انگلیسی است و هدف اصلی هر مجله برای پیوستن به پایگاههای بینالمللی رسیدن به مخاطبان جهانی است، برای پذیرش مجله در اسکاپوس و وب آو ساینس انتشار به زبان انگلیسی یا حداقل ارائۀ اطلاعات کتابشناختی (عنوان مقاله، نام و آدرس نویسندگان، چکیده، کلیدواژهها و منابع) به زبان انگلیسی ضروری است (تستا 2015؛ هلند و همکاران 2014). البته، هدف اسکاپوس برخلاف وب آو ساینس جمعآوری مجلهها در طیف گستردهای از زبانهاست (روی 2015)؛ ولی بهمنظور آسانسازی فرایند ذخیره، جستجو و بازیابی مقالهها و حفظ اصل وحدت و یکدستی، نوشتن عنوان، چکیده و منابع هر مقاله به زبان انگلیسی ضروری است.
اعمال و اجرای فرایند داوری تخصصی[30] (همتراز خوانی) معیار دیگری است که برای گزینش مجلهها در پایگاههای استنادی در نظر گرفته شده است که بر کیفیت کلی پژوهشهای ارائهشده در مجله و همچنین تمامیت و کاملبودن منابع استنادشده دلالت دارد (تستا 2015؛ عباسپور، میرزابیگی و زینلی1395). داوری تخصصی (همتراز خوانی) به معنای ارزیابی یافتههای پژوهشهای علمی از نظر اصالت و اعتبار، توسط متخصصان واجد شرایط در همان زمینۀ علمی (همردۀ نویسنده[31]) است (براون[32] 2004، 7). یکی از انواع داوریهای زیر باید مشخصاً در وبگاه مجله ذکر شود:
داوری توسط هیئت تحریریه[33]: فقط یک یا دو ویراستار میان تمام مقالههای ارسالی ارزیابی و گزینش میکنند.
داوری باز[34]: داوران و نویسندگان هر دو از هویّت یکدیگر آگاه هستند. در این نوع داوری در هر شماره از مجله حداقل سه کارشناس تمام مقالهها را داوری میکنند.
داوری یک سو کور[35]: داوران از هویّت نویسندگان مقالهها آگاه هستند؛ اما نویسندگان داوران را نمیشناسند. در این نوع داوری در هر شماره از مجله حداقل سه کارشناس تمام مقالهها را داوری میکنند.
داوری دو سو کور[36]: نه داوران و نه نویسندگان از هویت یکدیگر آگاه نیستند. در اینگونه داوری باید در هر شماره از مجله حداقل دو کارشناس تمام مقالهها را داوری کنند.
داوری پس از انتشار[37]: یعنی داوری پس از انتشار نسخۀ اولیۀ مقاله انجام میشود. معمولاً داوری پس از انتشار به صورت برخط[38] و اینترنتی انجام میشود (هلند و همکاران 2014، 2-3؛ پیرحقی و صبوری 1393، 109).
در معیار خطمشی علاوه برمشخصبودن اهداف و چشمانداز مجله، نوع همترازخوانی و داشتن دامنۀ موضوعیِ مشخص هر دو پایگاه (اسکاپوس و وب آو ساینس) بر ترکیب بینالمللی اعضای هیئت تحریریه، داوران و نویسندگان مقالهها تأکید دارند زیرا حضور اعضای هیئت تحریریه بینالمللی میتواند باعث جذب مخاطبان بینالمللی و دریافت استنادهای بیشتر برای تضمین پایداری یک مجله باشد. همچنین هر مجله باید قانونهایی روشن دربارۀ اخلاق نشر و تخلفهای انتشاراتی داشته باشد و همۀ ناشران، سردبیران، ویراستاران و نویسندگان به آن پایبند باشند. کیفیت اخلاق انتشارات میتواند کیفیت نشریه را بهبود بخشد (سلامت، سبحانی، و ملایی 2013). البته، داشتن بیانیۀ اخلاقی مجله الزاماً نمیتواند جلوی تقلب در انتشار و سرقت ادبی را بگیرد؛ اما هیچ نویسنده یا ناشری نمیتواند در مقابل اغماض یا قصور خود ادعای بیاطلاعی کند (وگر[39]، 2007). پایگاه اسکاپوس و وب آو ساینس از نرمافزارهایی چون آی تنتیکت[40] برای بررسی سرقت ادبی استفاده میکنند (هلند و همکاران 2014).
بُعد دیگر ارزیابی را دسترسی برخط[41] نامیدهایم که با رعایت استانداردهای طراحی وبگاه مجله برآورده میشود (تستا 2015؛ هلند و همکاران 2014). مجله باید یک وبگاه اختصاصی و آدرس جاینمای جهانی منبع مشخص داشته باشد تا بتوان از نمایهها به مجله یک پیوند مستقیم ایجاد کرد که خود موجب سهولت در استفاده و کاربرپسندی میشود (نوروزی و عبدخدا 1390).
موقعیت مجله را بهوسیلۀ تحلیل استنادی و مقایسه مجلههای هر موضوعی بر مبنای تعداد استنادهای دریافتی از سایر مجلهها بررسی میکنند (روی 2015؛ تستا 2015، نیِمینِن[42] و دیگران 2006 ). وب آو ساینس دو اصل قانون دوم برادفورد و قانون تراکم گارفیلد را مبنای داوری خود قرار داده است. طبق این قوانین در ادبیات هر رشتهای تعداد اندکی از مجلهها بیشترین تعداد مقالههای مهم را منتشر میکنند و ادبیات هستۀ هر رشتۀ علمی را تشکیل میدهند (گارفیلد[43] 1979). این هسته بسیار پویاست و ترکیب اصلی آن دائماً در حال تغییر و منعکسکنندۀ تکامل موضوعهای علمی است. بنابراین در پایگاههای وب آو ساینس، مجلههای جدید در هر موضوعی شناسایی و ارزیابی و در صورت لزوم برخی از مجلهها حذف میشوند. نمایۀ استنادی منابع نوظهور[44] به مجلههایی که هنوز تحت ارزیابی برای ورود به نمایههای وب آو ساینس هستند، این امکان را میدهد تا در طول فرایند ارزیابی و رسیدن به معیارهای قابل قبول در وب آو ساینس ثبت و قابل رؤیت باشند (تستا[45] 2015). «یوجین گارفیلد» شاخص ضریب تأثیرگذاری مجله را در سال 1955 معرفی کرد که شاخص اصلی ارزیابی کیفیت مجلههای علمی در نمایههای استنادی مؤسسه آیاِسآی در دهههای گذشته بود. سپس گروهی از پژوهشگران در دانشگاه واشنگتن الگوریتمی مشابه با الگوریتم رتبهبندی صفحه[46] را که موتور جستجوی گوگل برای ارزیابی صفحههای وب استفاده میکند، بهعنوان یک مدل مناسب برای ارزیابی ضریب تأثیرگذاری مجلههای علمی موجود در گزارش استنادی مجلهها[47] معرفی کردند (فلاگاس و دیگران 2008، 2623). همچنین گروه پژوهشی دیگری در دانشگاهی در اسپانیا نظام رتبهبندی مجلههای سایمگو را برای استفاده در پایگاه اسکاپوس طراحی کردند (گوررو-بوت و مویا-آنگاب[48] 2012، 675). شاخص اچ-ایندکس[49] را نیز جورج هرش[50] برای سنجش کمّیِ تأثیرگذاری پژوهشگران معرفی کرد که در پایگاههای اسکاپوس، وب آو ساینس و گوگل پژوهشگر بهکار میرود. برای داشتن تأثیر پژوهشی بیشتر باید دسترسپذیری مجله را افزایش داد که در صورت رعایت معیارهای قبلی (مانند انتخاب عنوان مناسب و داشتن وبگاه اختصاصی) میتوان تعداد استنادها به مجله را افزایش داد.
با توجه به اینکه مقالههای علمی مجلههای انگلیسیزبان از جمله خروجیهای مهم دانشگاه تهران است، با درج نکردن آنها در پایگاههای استنادی بینالمللی، دسترسپذیری و رؤیتپذیری و در نهایت تأثیر پژوهشی آنها کم خواهد شد و فرصتهای جذب مخاطب و همکاری با دیگر پژوهشگران از سراسر جهان را از دست خواهد داد. مسئله اینجاست که مجلهها تا چه میزان استانداردهای لازم برای نمایهشدن در پایگاههای استنادی بینالمللی را رعایت میکنند تا با پذیرش در نمایههای بینالمللی موجب ارتقای وضعیت دانشگاه تهران در رتبهبندی جهانی شوند. بنابراین، بررسی میزان همخوانی مجلهها با هر یک از ابعاد داوری نمایههای استنادی بینالمللی و یافتن نقاط ضعف این مجلهها نیازمند تحقیق و تفحّص است.
هدفها و پرسشهای پژوهش
هدف اصلی از پژوهش حاضر، شناسایی عوامل ضعف حضور مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران در پایگاههای استنادی بینالمللی است. هدفهای فرعی پژوهش بهترتیب بررسی وضعیت مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران بر اساس هر یک از قلمروهای داوری پایگاههای استنادی بینالمللی (اطلاعات کلی، خطّمشی، دسترسی برخط، و موقعیت مجله) است. بهصورت کاربردی، پژوهش حاضر در صدد است تا معیارهای استاندارسازی این مجلهها را برای نمایهسازی در پایگاههای بینالمللی شناسایی و آنها را قابل اندازهگیری کند و بر اساس آن نقاط ضعف مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران برای نمایهشدن در این پایگاهها برای مسئولان مجلهها، سیاستگذاران پژوهشی دانشگاه و متخصصان نمایهسازی مجلهها شناسایی شود. این راهکارها نهتنها به بهبود رتبۀ جهانی مجلههای دانشگاه تهران کمک میکند و دانشگاه را قادر خواهد ساخت تا با جامعۀ گستردهتر علمی در زمینههای موضوعی تخصصی همکاری کند، بلکه برای ارتقای سیاستهای مدیریت اطلاعات مجلههای علمی کشور نیز مفید خواهد بود. بنابراین، پژوهش حاضر درصدد است تا به پرسشهای زیر پاسخ دهد:
1. موانع و مشکلات احتمالی اولیۀ پیوستن مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران به نمایههای بینالمللی چیست؟
2. موانع و مشکلات احتمالی پیوستن مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران به نمایههای بینالمللی از نظر خطمشی چیست؟
3. موانع و مشکلات احتمالی پیوستن مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران به نمایههای بینالمللی از نظر دسترسی برخط چیست؟
4. موانع و مشکلات احتمالی پیوستن مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران به نمایههای بینالمللی از نظر موقعیت مجله چیست؟
مرور پیشینه پژوهش
پژوهشهایی در زمینۀ بررسی و مقایسۀ پایگاههای نمایهسازی استنادی از جمله اسکاپوس و وبآو ساینس در داخل و خارج از ایران صورت گرفته است، اما از نظر راهکارهای نمایهسازی مجلهها در این پایگاهها منابع محدودی در دسترس است.
در خارج از ایران مقایسۀ ساختار و محتوای اسکاپوس و وب آو ساینس (برنهام 2006؛ فینگرمن[51] 2006)، بررسی الگوریتم تحلیل استنادی این دو پایگاه (فلاگاس[52] و دیگران 2008)، بررسی تأثیر پژوهشی نشریات نمایهشده در این پایگاهها (کولکارنی[53] و دیگران 2009) انجام شده است. اما پژوهشهای اندکی دربارۀ معیارهای انتخاب مجلهها در این پایگاهها موجود است. در دومین همایش آسیایی سردبیران علمی پژوهشی، دربارۀ راهکارهای نمایهسازی مجلهها در اسکاپوس و وب آو ساینس (کیم 2015) و پژوهش دیگری با موضوع نمایهسازی مجلههای محلی در پایگاههای بینالمللی ارائه شد (دانکامب[54] 2015). در هر دو پژوهش معیارهای گزینش (همچون نظم و تداوم انتشار، شیوهنامۀ اخلاقی و اطلاعات کتابشناختی به زبان انگلیسی) برای تأیید مجلهها در این نمایهها معرفی و دستهبندی شده است. پژوهشگران دانشگاه «حاجتتپه» ترکیه میزان تشابه ویژگیهای مجلههای نمایهشده در اسکاپوس با معیارهای گزینش اسکاپوس را بررسی کردهاند. آنها بر این باورند که 30% مجلههای نمایهشده معیارهای اصلی اسکاپوس را ندارند (تسکین[55] و دیگران 2015).
در داخل ایران نیز اسکاپوس و وب آو ساینس را از نظر ویژگیهای کمّی و کیفی (از جمله منشأ، محتوا، جستجو و امکانات) مقایسه کردهاند (آقایی چادگانی[56] و دیگران 2013). «رامین و صراف شیرازی»[57] (2012) الگوریتمهای تحلیل استنادی وب آو ساینس (شاخص ضریب تأثیرگذاری مجله[58]) و اسکاپوس (نظام رتبهبندی مجلههای سایمگو) را در قلمرو پزشکی هستهای مقایسه کرده و در نهایت نتیجه گرفتهاند که بهدلیل وجود محدودیتها در نظرگرفتن هر دوِ این شاخصها برای انتخاب مجلههای پزشکیِ هستهای لازم است. وضعیت مجلههای ایرانیِ نمایهشده در اسکاپوس و وب آو ساینس بهخصوص در قلمروِ علوم پزشکی، در سالهای گذشته بررسی شده است (معین، محمودی و رضائی 1386، اولیاء و قانعی 1392). «منصور دمرچیلو» (1395) نیز وضعیت مجلههای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی را بر اساس شاخصهای تحلیل استنادی پایگاه اسکاپوس و وب آو ساینس مقایسه کرد و نتیجه گرفت که مجلههای بررسیشده از نظر کمّی و کیفی در وضعیت مطلوبی قرار ندارند. در پژوهش ارزیابی میزان انطباق مجلههای کتابداری و اطلاعرسانی با استانداردهای ارزیابی وب آو ساینس نتیجه گرفته شد که برای نمایهشدن این مجلهها در وب آو ساینس باید به معیار انتشار بهنگام مجله و متن کامل به زبان انگلیسی توجه کرد (حمزهای و ولیزادهحقی، 1395). در بیشتر پژوهشها در ایران به میزان رؤیتپذیری و تأثیر پژوهشی مجلههای نمایهشده در اسکاپوس و وب آو ساینس توجه شده است (سـتوده، رزمجـو و زارع 1388، صابری، اسفندیاری مقدم 1388، نجاری و یوسفوند[59] 2013؛ محمداسماعیل و دیگران 1393، عرفانمنش و نوجوان 1394). در پژوهش دیگری بخشهای کلّیات، مسائل حقوقی و اخلاقی، ساختار مقاله و مشخصات ظاهری مجلههای علمی _ پژوهشی ایران ارزیابی و نشان داده شد که راهنمای نویسندگان مجلههای ایرانی حتی با حداقلهای بینالمللی هم فاصله دارند (عباسپور، میرزابیگی و زینلی 1395). در پژوهش «نوروزی و عبدخدا» راهکارهایی برای بهبود نمایهسازی مجلههای ایرانی در پایگاههای اطلاعاتی خارجی ارائه شده است. در این پژوهش بر وبگاه مجلهها از نظر اصول طراحی، صفحههای اصلی و کاربرپسندی آن تأکید شده و یکی از ایرادهای اصلی مجلههای ایرانی، همپوشانی موضوعی و نداشتن یک موضوع خاص در یک مجلۀ تخصصی واحد معرفی شده است (1390، ص.7). «باقریان و خالقی» (1395) در همایش ملّی نشریات علمی کشور برای مجلههای علوم پزشکی ایران پیشنهاد دادهاند که متناسب با شاخصهای نمایهسازی مورد تأیید پایگاههای استنادی معتبر بینالمللی، مدلی استاندارد از یک وبسایت متشکل از همه شاخصهای نمایهسازی بینالمللی طراحی شود. پژوهشگران پژوهش حاضر نیز در همایش ذکر شده موانع نمایهسازی مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران را در پایگاههای استنادی بررسی کردند (صلحجو و نوروزی، 1395). بههمین ترتیب، هدف نگارش این مقاله گسترش و تکمیل معیارهای ارزیابی مجلهها در پایگاههای استنادی معتبر و ارائه ابزاری برای متخصصان نشریات کشور است تا بتوانند مجلهها را بر اساس تمام معیارهای مورد توجه پایگاههای اسکاپوس و وب آو ساینس ارزیابی کنند.
به بیانی دیگر، مرور پژوهشهای ذکرشده نشان میدهد بررسی وضعیت نشریات کشور از نظر کیفی و کمّی مورد توجه بسیار بوده است، اما در پژوهشهایی که کیفیت مجلهها با توجه به معیارهای اصلی پذیرش آنها در پایگاههای استنادی بینالمللی بررسی شدهاند، راهنمایی برای ارزیابی هر یک از معیارهای مطرح شده بهخصوص معیارهای کیفی ارائه نکردهاند. بنابراین، این پژوهش میخواهد چگونگی دریافت شایستگی لازم برای نمایهشدن مجلهها در پایگاههای اسکاپوس و وب آو ساینس را بررسی و علاوه بر توضیح هر معیار و قابلیت سنجش آن، وضعیت فعلی مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران را بر اساس این معیارها ارزیابی کند.
روششناسی پژوهش
در این پژوهش کاربردی برای ارزیابی مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران از روش تحلیل استنادی، و روش مشاهدۀ مستقیم با ابزار سیاهۀ وارسی استفاده شده است. در ادامه مراحل اجرای کار به طور کامل توضیح داده خواهد شد تا در شرایط مشابه برای ارزیابی مجلههای علمی قابل انتقال باشد و ابزاری مناسب برای مسئولان و متخصصان نمایهسازی مجلههای علمی قرار گیرد. دادههای تحلیل استنادی برای تعیین ضریب تأثیرگذاری مجلهها و در نتیجه احتمال پذیرش آنها در نمایههای بینالمللی از پایگاههای اسکاپوس و گوگل پژوهشگر گردآوری شده است، زیرا گوگل پژوهشگر علاوه بر جامعیت بالا نسبت به اسکوپوس و وب آو ساینس در تحلیل استنادهای مجلهها (مهو[60] و یانگ[61] 2007، هارزیگ[62] و وال[63] 2008) با ارائه دسترسی آزاد، امکان بررسی استنادهای همه مجلهها از جمله آنهایی که در هیچ پایگاه و نمایهای درج نشدهاند را می دهد. همچنین اسکاپوس با ثبت منابع مقالههای مجلههای نمایهشده، امکان بررسی استنادهای دریافتشدۀ مجلههایی را که هنوز در اسکاپوس نمایه نشده باشند، فراهم میکنند (امکانی که در پایگاه وب آو ساینس وجود ندارد) (هلند و دیگران 2014، 4). بدینمنظور، به قسمت جستجوی پیشرفتۀ پایگاه اسکاپوس مراجعه و با دستور (REFSRCTITLE) عنوان هر مجله جستجو شد. در نهایت، تعداد تمام استنادهای دریافت شدۀ مقالههای هر مجله به دست آمد. همچنین برای کسب تعداد استناد به هر مجلۀ انگلیسیزبان دانشگاه تهران در گوگل پژوهشگر، از نرمافزار پابلیش اُر پریش[64] نسخۀ 5.28.1 (27 مارس 2017) استفاده شد. این نرمافزار که برای بازیابی و تجزیهوتحلیل استنادهای علمی در گوگل پژوهشگر و آکادمیک ماکروسافت طراحی شده است، میتواند از طریق جستجوی نام کامل مجله یا شماره استاندارد بینالمللی پیایند، تعداد استنادها و اچ ایندکس مجله را بازیابی کند (هارزینگ 2007).
در بخش دیگری از پژوهش جاضر، سیاهۀ وارسی دربارۀ معیارهای کیفی پذیرش مجلهها در پایگاههای استنادی بینالمللی توسط پژوهشگران تهیه شد. بهاینمنظور، در منابع رسمی یعنی وبگاههای اسکاپوس و وب آو ساینس، دربارۀ «معیارهای انتخاب» و «فرایند داوری» مجلهها جستجو شد. نتایج یافتشده که شامل راهنماهای ناشران و کتابداران، دستنامهها، و بخش پرسش و پاسخهای این دو پایگاه بودند، بهطور دقیق مطالعه شد. در نهایت، تمام مؤلفههای نمایهسازی فهرست و در سیاهۀ وارسیِ جامعی تنظیم و تکمیل شد. سپس برای بررسیِ رواییِ سیاهۀ وارسی از روش اعتبار محتوا استفاده شد. سیاهۀ وارسی در اختیار سه نفر از صاحبنظران و متخصصان نمایهسازی و اعضای هیئت علمی علم اطلاعات و دانششناسی دانشگاه تهران قرار گرفت و بر اساس نتایج به دست آمده از آن، بازنگری و اصلاح نهایی شد تا معیارهای تشکیلدهندۀ سیاهۀ وارسی معرّف تمام ویژگیهای نمایهسازی در پایگاههای استنادی بینالمللی باشد. سیاهۀ وارسی نهایی در چهار قلمروِ اطلاعات کلی، خطّمشی، دسترسی برخط و موقعیت مجله تنظیم شد. پس از آن، جمعآوری دادهها با ابزار سیاهۀ وارسی به روش مشاهدۀ مستقیم و با مراجعه به وبگاه هر مجله و مرور شمارهها و مقالههای آن و بررسی در بخشهای گوناگون وبگاه از جمله بخش دربارۀ مجله[65]، اهداف و چشماندازها[66]، اصول اخلاقی انتشار[67]، فرایند پذیرش مقاله[68] و راهنمای نویسندگان[69] صورت گرفت که نتایج آن در بخش یافتهها قابل مشاهده است. نام و آدرس وبگاه تمام مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران در جدول 1 آورده شده است.
جامعۀ پژوهش را تمامی مجلههای علمی _ پژوهشی انگلیسیزبان دانشگاه تهران تشکیل میدهند. برای تعیین جامعۀ پژوهش، فهرست مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران از سامانه نشر مجلات علمی دانشگاه تهران تهیه شد. تا فروردین 1396 تعداد مجلهها 27 عنوان بود که دو عنوان Pollution و Iranian Journal of Environmental Sciences هر دو به یک مجله (Pollution) پیوند داده شده بود. پس در مجموع، 26 عنوان مجله انگلیسیزبان در دانشگاه تهران منتشر میشود. نمونهگیری به روش هدفمند و در دو مرحله انجام شد. با بررسی سال انتشار تمام مجلهها (جدول 1) شش مجله که در دست انتشار بودند، هنوز شمارهای در وبگاه منتشر نکردهاند از جامعه پژوهش حذف شدند؛ زیرا ویژگی اولیه (داشتن مقاله) برای ارزیابی را نداشتند. مطابق با مقررات هیئت مشاوران، انتخاب محتوای اسکاپوس مجلههایی که پیشینۀ انتشاراتی کمتر از دو سال دارند در روند داوری رد خواهند شد زیرا برای ارزیابی محتوا و تحلیل استنادی هر مجله حداقل نیازمند دو سال شمارۀ پیاپی از مجله است (روی و هلند 2012، 5، 7). همچنین در روند انتخاب مجلههای وب آو ساینس نیز مجلههایی میتوانند برای ارزیابی درخواست نمایند که حداقل سه شمارۀ پیاپی را در زمان انتشار برای داوران وب آو ساینس ارسال کرده باشند (تستا 2015). بنابراین با توجه به جدول1 دو مجله دیگر که پیشینه انتشاراتی کمتر از دو سال داشتند، از مجموعه حذف شدند.
سپس برای شناسایی مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران که از قبل نمایه شده و نمایه میشوند (بنابراین نیازی به بررسی در پژوهش حاضر ندارند) به فهرست عناوین اسکاپوس[70] (در اسفند 1395) مراجعه شد و با جستجو در فیلد نام ناشر با کلیدواژۀ University of Tehran مجموعاً سه مجله انگلیسیزبان به نام دانشگاه در این پایگاه بازیابی شد (مجلههای International Journal of Environmental Research، Iranian Economic Review و Journal of Sciences Islamic Republic of Iran) که از جامعۀ پژوهش حاضر حذف شدند (در جدول 1 با علامت تیک در ستون نمایه در اسکاپوس مشخص شدهاند). همچنین برای یافتن مجلههای نمایهشده در وبآو ساینس در نمایههای اِسسیآیای، اِساِسسیآی و اِیاچسیآی با کلید واژۀ UNIV TEHRAN جستجو شد. یک مجله انگلیسیزبان دانشگاه تهران (International Journal of Environmental Research) در نمایۀ اِسسیآیای یافت شد که ضریب تأثیر آن در جِیسیآر محاسبه میشود و یک مجله (Iranian Journal of Management Studies) در نمایۀ منابع نوظهور درج شده است و در مرحلۀ ارزیابی وب آو ساینس قرار دارد. بنابراین، این دو مجله هم از جامعۀ پژوهشی حذف شد (در جدول 1 با علامت تیک در ستون نمایه در وب آو ساینس مشخص شدهاند). در شکل 2 تمام مراحل ذکر شده بهطور خلاصه نمایش داده شده است.
شکل 2. روند انتخاب نشریات انگلیسیزبان دانشگاه تهران برای اجرای پژوهش
در مجموع، چهارده مجله که سابقۀ انتشاراتی بیش از دو سال دارند و تاکنون موفق به کسب نمایۀ اسکاپوس یا وب آو ساینس نشدهاند، بررسی شدند. در جدول 1 این 14 مجله با حروف سیاه برجسته مشخص شدهاند.
جدول 1. تمام مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران و مجلههای انتخاب شده برای بررسی در پژوهش (با حروف سیاه برجسته)
نمایه در وب آو ساینس |
نمایه در اسکاپوس |
تاریخ اولین شماره |
آدرس وبگاه |
نام مجله |
|
|
|
در دست انتشار |
ijat.ut.ac.ir |
International Journal of Architectural Technology |
1 |
|
|
در دست انتشار |
archsci.ut.ac.ir |
Iranian Journal of Archaeology and Archaeological sciences |
2 |
|
|
در دست انتشار |
jcis.ut.ac.ir |
Journal of Contemporary Islamic Studies |
3 |
|
|
در دست انتشار |
jcpolicy.ut.ac.ir |
Journal of Cyberspace Policy |
4 |
|
|
در دست انتشار |
jfabe.ut.ac.ir |
Journal of Food and Bioprocess Engineering |
5 |
|
|
در دست انتشار |
jpogr.ut.ac.ir |
Political Geography Research |
6 |
|
|
2015 |
jnec.ut.ac.ir |
Natural Environment Change |
7 |
|
|
2015 |
jpoll.ut.ac.ir |
Pollution |
8 |
P |
P |
2007 |
ijer.ut.ac.ir |
International Journal of Environmental Research |
9 |
P |
|
2007 |
ijms.ut.ac.ir |
Iranian Journal of Management Studies |
10 |
|
P |
1998 |
jsciences.ut.ac.ir |
Journal of Sciences, Islamic Republic of Iran |
11 |
|
P |
1994 |
ier.ut.ac.ir |
Iranian Economic Review |
12 |
|
|
2014 |
jmr.ut.ac.ir |
Journal of Mycology Research |
13 |
|
|
2014 |
ijhst.ut.ac.ir |
International Journal of Horticultural Science and Technology |
14 |
|
|
2013 |
energyequipsys.ut.ac.ir |
Energy Equipment and Systems |
15 |
|
|
2012 |
ijwr.ut.ac.ir |
International Journal of Women's Research |
16 |
|
|
2012 |
ijmge.ut.ac.ir |
Int. Journal of Mining & Geo-Engineering |
17 |
|
|
2012 |
jufgnsm.ut.ac.ir |
Journal of Ultrafine Grained and Nanostructured Materials |
18 |
|
|
2011 |
geopersia.ut.ac.ir |
Geopersia |
19 |
|
|
2011 |
jcamech.ut.ac.ir |
Journal of Computational Applied Mechanics |
20 |
|
|
2011 |
pbiosci.ut.ac.ir |
Progress in Biological Sciences |
21 |
|
|
2010 |
ijvm.ut.ac.ir |
Iranian Journal of Veterinary Medicine |
22 |
|
|
2009 |
jcpeng.ut.ac.ir |
Journal of Chemical and Petroleum Engineering |
23 |
|
|
2009 |
ceij.ut.ac.ir |
Civil Engineering Infrastructures Journal |
24 |
|
|
2007 |
jer.ut.ac.ir |
Journal of Entrepreneurship Research |
25 |
|
|
2005 |
jdesert.ut.ac.ir |
Desert |
26 |
یافتهها و نتایج
برای پاسخ به پرسشهای پژوهش حاضر مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران با توجه به سیاهۀ وارسی تهیه شده بررسی شد و نتایج در قالب هر قلمرو در جدول 2 به صورت پاسخ بله (P) یا خیر (O) مشخص گردید.
پاسخ پرسش 1: موانع و مشکلات احتمالی اولیۀ پیوستن مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران به نمایههای بینالمللی چیست؟
با توجه به شاخصهای رعایتشدۀ معیارهای حداقلی در جدول 2 تنها دو مجلۀ انگلیسیزبان دانشگاه تهران وضعیت مطلوبی دارند (تمام معیارهای اولیه را رعایت کردهاند). بیشتر مجلهها (12 مجله) دستکم در یک شاخص ضعیف هستند. بیشترین شاخصهایی که مجلهها به آن توجهی نکردهاند، بهترتیب فرایند همترازخوانی مشخص، نظم انتشار و اصول اخلاقی نشر است که متأسفانه منظمنبودن سابقه انتشاراتی نقش بسیار مهمی در عدم پذیرش این مجلهها در پایگاههای استنادی بینالمللی دارد. 43% مجلهها بهصورت منظم منتشر نشدهاند (یا نظم انتشار شمارهها با آنچه در وبگاه مجله اعلام شده متفاوت است). از سوی دیگر، همۀ مجلهها شماره استاندارد بینالمللی پیایند و عنوان و متن مقالهها به زبان انگلیسی را رعایت کردهاند که خود گویای قابلیت بالای آنها برای جذب مخاطبان بینالمللی است.
جدول 2. میزان رعایت معیارهای نمایهسازی پایگاههای اطلاعاتی توسط مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران
عنوان مجله |
تاریخ آغاز انتشار |
معیارهای حداقل (شامل ابعاد اطلاعات کلی، نظم انتشار، زبان و همتراز خوانی) |
خطمشی مجله |
دسترسی برخط |
موقعیت مجله |
||||||||||
فرآیند همترازخوانی مشخص |
نظم در انتشار |
شماره استاندارد بینالمللی پیایند |
عنوان و چکیدۀ مقالهها به زبان انگلیسی |
اصول اخلاقی نشر |
اهداف و چشمانداز مشخص |
نوع همترازخوانی |
تنوع جغرافیایی هیئت تحریریه |
تنوع جغرافیایی نویسندگان |
دسترسی برخط به متن کامل مقالهها |
وبگاه به زبان انگلیسی |
تعداد استناد به مقالهها در اسکاپوس |
تعداد استناد در گوگل پژوهشگر |
|||
Desert |
2005 |
O |
P |
P |
P |
O |
P |
O |
63% |
O |
P |
P |
غیر قابل بازیابی |
580 |
|
Journal of Entrepreneurship Research |
2007 |
O |
O |
P |
P |
O |
O |
O |
نامشخص |
O |
P |
P |
غیر قابل بازیابی |
2 |
|
Civil Engineering Infrastructures Journal |
2009 |
P |
P |
P |
P |
P |
P |
داوری دو سو کور |
57% |
P |
P |
P |
11 |
135 |
|
Journal of Chemical and Petrole.... |
2009 |
O |
P |
P |
P |
P |
O |
O |
25% |
P |
P |
P |
58 |
91 |
|
Iranian Journal of Veterinary Medicine |
2010 |
O |
P |
P |
P |
O |
O |
O |
35% |
P |
P |
P |
27 |
220 |
|
Progress in Biological Sciences |
2011 |
O |
P |
P |
P |
O |
P |
O |
40% |
O |
P |
P |
70 |
200 |
|
Geopersia |
2011 |
P |
P |
P |
P |
P |
P |
O |
38% |
P |
P |
P |
95 |
196 |
|
Journal of Computational Applied Mechanics |
2011 |
O |
O |
P |
P |
P |
P |
O |
21% |
O |
P |
P |
3 |
27 |
|
Journal of Ultrafine Grained and... |
2012 |
P |
O |
P |
P |
P |
P |
O |
46% |
P |
P |
P |
4 |
66 |
|
Int. Journal of Mining & Geo-Eng… |
2012 |
P |
P |
P |
P |
P |
P |
O |
25% |
O |
P |
P |
غیر قابل بازیابی |
58 |
|
Int. Journal of Women's Research |
2012 |
P |
P |
P |
P |
O |
P |
داوری دو سو کور |
72% |
P |
P |
P |
8 |
43 |
|
Energy Equipment and Systems |
2013 |
O |
P |
P |
P |
P |
P |
O |
35% |
O |
P |
P |
14 |
55 |
|
Int. Journal of Horticultural Science and… |
2014 |
P |
O |
P |
P |
P |
P |
داوری دو سو کور |
18% |
P |
P |
P |
5 |
45 |
|
Journal of Mycology Research |
2014 |
O |
O |
P |
P |
O |
P |
O |
25% |
P |
P |
P |
3 |
21 |
|
پاسخ پرسش 2: موانع و مشکلات احتمالی پیوستن مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران به نمایههای بینالمللی از نظر خطمشی چیست؟
در قلمروِ دوم مورد بررسی در جدول 2 کمترین شاخصی که مورد توجه مجلهها قرار گرفته، نوع همترازخوانی است. از 43% مجلههایی که فرایند داوری را در وبگاهشان توضیح دادهاند تنها 21% مجلهها نوع همترازخوانی را مشخصاً اعلام کردهاند (3 مجله داوری دارای دو سو کور است). از سوی دیگر، اهداف و چشم انداز بیشتر مجلهها بهخوبی تبیین و تفسیر شده است. سه مجلهای که اهداف و چشم انداز خود را توضیح ندادهاند، احتمال پذیرش آنها در پایگاههای بینالمللی اسکاپوس و وب آو ساینس بسیار پایین خواهد بود.
از نظر تنوع جغرافیایی اعضای هیئت تحریریه نیز بیشتر مجلههای مورد بررسی (93%) فهرست اعضای هیئت تحریریه را در وبگاه خود معرفی کردهاند. برای نمایش شاخص تنوع جغرافیایی اعضای هیئت تحریریۀ مجلههای دانشگاه تهران از نمودار ستونی پشتهای (نمودار1) استفاده کردهایم تا نسبت اعضای خارجی به داخلیِ مجلهها مشخص شوند. دادههای آن نیز از محاسبۀ پراکندگی اعضای هیئت تحریریه هر مجله بهصورت نسبت تعداد اعضای هیئت تحریریۀ خارجی بر تعدادکلّ اعضای هیئت تحریریۀ (داخل و خارج کشور) گردآوری شد. چنانکه مشاهده میشود 30% مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران تنوع جغرافیایی بیشتر از 50% دارند (در بیشتر مجلهها کمتر از نیمی از اعضای هیئت تحریریۀ آنها از کشورهای خارجی هستند). با آنکه این نسبت خود قابل توجه است، برای ورود به پایگاههای بینالمللی انتظار میرود از متخصصان خارجی بیشتری در مجلهها دعوت به همکاری شود. سه مجله اعضای هیئت تحریریه از 11 کشور دارند، اما 28 % مجلهها اعضای هیئت تحریریه آنها از سه کشور یا کمتر است و میانۀ تعداد تنوع جغرافیایی اعضای هیئت تحریریۀ برابر با 5 است.
نمودار1. درصد تنوع جغرافیایی اعضای هیئت تحریریۀ مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران
پاسخ پرسش 3: موانع و مشکلات احتمالی پیوستن مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران به نمایههای بینالمللی از نظر دسترسی برخط چیست؟
برای نمایش و تحلیل بهتر نتایج دادههای جدول، نمودار رادار (نمودار 2) طراحی شده است. این نمودار بر اساس درصد فراوانی پاسخ «مثبت» مجلهها به هر شاخص به دست آمد. پژوهشگران استفاده از نمودار رادار را به این دلیل تجویز کردهاند تا بتوانند در طرحهای پژوهشی آینده تغییرات مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران را از نظر چندین معیار با یکدیگر مقایسه کنند. نمودار 2 نشان میدهد از نظر معیار دسترسی برخط، مجلههای دانشگاه تهران بهترین وضعیت را دارند. تمام مجلههای مورد بررسی شاخصهای وبگاه انگلیسی، دسترسی به متن کامل مقالهها، اطلاعات کتابشناختی و چکیده به انگلیسی، منابع به خط لاتین را رعایت کردهاند. همچنین در تمام مجلهها، امکان دسترسی به آرشیو مجله فراهم شده است. از دیگر ویژگیهای مهمی که مجلهها در این قلمرو رعایت کردهاند، اختصاص یو آر ال مجزا به قالب اچ تی ام ال و پی دی اف هر مقالهشان است. همچنین، نمودار رادار زیر نقطۀ ضعف اساسی مجلههای انگلیسی زبان دانشگاه تهران یعنی نداشتن نوع و فرایند همترازخوانی را مشخصاً نمایش داده است.
نمودار2. نمودار راداری میزان رعایت معیارهای پایگاههای نمایهسازی توسط مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران
پاسخ پرسش 4: موانع و مشکلات احتمالی پیوستن مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران به نمایههای بینالمللی از نظر موقعیت مجله چیست؟
برای پاسخ به این پرسش، چنانکه در بخش روششناسی پژوهش تشریح شد، استنادهای تمام مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران در اسکاپوس و گوگل پژوهشگر ردیابی و در نمودارهای 3 و 4 نمایش داده شده است؛ البته برای مجلههایی که عنوان مشابه با مجلههای خارجی داشتند (3 مجله) امکان بررسی تعداد استنادها وجود نداشت.
با توجه به نمودار 3 میانۀ تعداد استنادهای مجلهها در اسکاپوس و گوگل پژوهشگر به ترتیب 11و 66 محاسبه شد. بیشترین تعداد استنادهای مجلههای انگلیسی زبان دانشگاه تهران در گوگل پژوهشگر (در گوگل پژوهشگر متوسط 200 استناد و در اسکوپوس متوسط 74 استناد ) مربوط به مجلههایی با سابقۀ نشر شش سال است. با آنکه تعداد کل استنادهای مجلههای انگلیسی زبان دانشگاه تهران طی ده سال گذشته (2007-2017) در اسکاپوس افزایش یافته است (از 2 استناد تا 82 استناد)، اما در بررسی استنادهای هر مجله بهصورت مجزا نیمی از آنها تا کنون کمتر از 10 استناد دریافت کردهاند. بیشترین تعداد استناد نیز مربوط به مجلۀ جئوپرشیا با 95 استناد است. با توجه به نمودار 4 نیز مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران بیشترین استناد را از داخل کشور دریافت کردهاند و تأثیر پژوهشی آنها در سطح جهانی پایین بوده است. بعد از ایران، منابع آمریکایی و چینی بیشترین استناد را به مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران دادهاند.
نمودار 3. ردیابی استنادهای هر یک از مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران در اسکاپوس و گوگل پژوهشگر
نمودار4. ردیابی استنادهای مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران بر اساس کشورهایی استناددهنده در اسکاپوس
نتیجهگیری و پیشنهادها
با بررسی دقیق چهار قلمروِ ارزیابیِ مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران، در این پژوهش نقاط ضعف و قوّت آنها شناسایی شد که کمک بسیار ارزشمندی به نمایهشدن آنها در پایگاههای بینالمللی میکند، زیرا وب آو ساینس هر ساله تنها 10% مجلهها را پس از ارزیابی برای نمایهسازی انتخاب میکند (تستا 2016) و با توجه به گزارش سال 2016 اسکاپوس از 169 عنوان مجلۀ ایرانی ارزیابی شده طی سالهای 2011- 2015 تنها 50 مجله (30 %) برای نمایهسازی در اسکاپوس انتخاب شدهاند (میستر 2016). این گزارشها حاکی از فرایند سختگیرانۀ گزینش مجلهها در سطح جهانی است. بنابراین، رفع نقاط ضعف و بهبود نقاط قوّت برای پذیرش مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران در نمایههای بینالمللی الزامی است.
بهطور کلی، میزان رعایت شاخصهای چهار قلمروِ مورد ارزیابی مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران برای پذیرش در پایگاههای بینالمللی 67% است. پژوهش حاضر نشان داد مجلهها معیارهای اولیه را در سطح بالایی (78%) رعایت کردهاند اما نزدیک به نیمی از آنها مهمترین معیار اولیه یعنی نظم در انتشار را رعایت نکردند. میتوان گفت نتایج این پژوهش با پژوهش «حمزهای و ولیزاده حقی» (1395)که میزان انطباق مجلههای کتابداری و اطلاعرسانی ایران را با استانداردهای ارزیابی وب آو ساینس بررسی کرده بود، از نظر معیارهای اولیه از جمله رعایتنکردن نظم و بههنگام بودن انتشار منظم مجله همسوست. برخی دلایل تعویق یا عدم پذیرش مجلهها در نمایههای بینالمللی ممکن است جزئی، فنّی و بهراحتی قابل تصحیح باشند که در این صورت تعویق چندماهه توصیه میشود تا مجله اشکالهای خود را بهبود ببخشد (روی 2015)، ولی اگر عدم پذیرش به دلایل مهم و راهبردی از جمله نگرانی دربارۀ ادامۀ فعالیت مجله و پیشینۀ منظم انتشاراتی مجله باشد، مسئولان مجله باید بهطور جدی برای بهبود کیفیت مجله برنامهریزی کنند و با ارائۀ دلایل منطقی، درخواست تجدید نظر بدهند.
بررسیهای انجامشده حاکی از آن است دو مجلۀ Geopersia در حوزۀ علوم زمینشناسی و Progress in Biological Sciences درحوزۀ علوم زیستی پراستنادترین مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران در اسکوپوس وگوگل پژوهشگر به شمار میروند، که این یافتهها با نتایج پژوهش «سعادت و شعبانی» (1388) همسوست. آنها اظهار داشتند که میان میزان استناد به مجلهها و طول عنوان آنها رابطه وجود دارد. در پژوهش آنها مشخص شد تمامی مجلههای پراستناد دارای عنوانهای 1 تا 3 واژهای هستند. البته، بهطورکلی نتایج نشان میدهد تمام مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران در سالهای 2016 و 2017 در دریافت استناد نسبت به سالهای قبل رشد خوبی داشتهاند.
طبق نتایج حاصل از پژوهش، تنها سه مجله (Civil Engineering Infrastructures Journal، Geopersia و International Journal of Women's Research) از نظر هر چهار قلمروی نمایهسازی در وضعیت مناسبی قرار دارند (تمام معیارها را بهجز یک معیار را رعایت کردهاند)، بنابراین لازم است از سوی سایر مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران نیز برای رعایت معیارهای داوری نمایهسازی در اسکوپوس و وب آو ساینس تلاش شود. بهطورکلی، نتایج بهدستآمده در این پژوهش ارتباط مستقیمی با نتایج پژوهش «دمرچیلو» (1395) در زمینۀ وضعیت نامطلوب مجلههای علمیپژوهشی کشور از نظر کمّی و کیفی بر اساس استانداردهای پایگاههای اطلاعاتی بینالمللی دارد. همچنین پژوهش «باقریان و خالقی» (1395) نیز گواه این مدعاست که مجلههای کشور باید شاخصهای مدّنظر پایگاههای اطلاعاتی بینالمللی بهخصوص استانداردهای اولیه را در وبگاهشان برای نمایهشدن در این پایگاههای استنادی بینالمللی رعایت کنند.
با مشخصشدن نقاط ضعف مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران، در ادامه راهکارهایی برای رفع مشکلات مربوط به نمایهسازی مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه تهران در نمایههای بینالمللی ارائه میشود.
بهطور کلی، نتایج این پژوهش میتواند چارچوب مقدماتی خوبی برای توسعه و ارتقای مجلههای انگلسیزبان دانشگاه تهران با درنظرگرفتن معیارهای نمایهسازی در پایگاههای استنادی بینالمللی باشد. از آنجاکه مجلههای دانشگاه تهران در پورتالی واحد مدیریت میشوند، برای بهبود کیفیت آنها میتوان سیاستهای سامانه نشر مجلات علمی دانشگاه تهران را در جهت همگامی با استانداردها و معیارهای پایگاههای نمایهسازی بینالمللی ارتقا بخشید. در این سامانه سیاستهای روند داوری و انتشار مقالهها، خطمشیهای کلی و اخلاق نشر را بر اساس استانداردهای بینالمللی تنظیم میکنند. خدماتی چون پیگیری و بهروزرسانی شمارگان مجلهها، ایجاد پایگاه اطلاعاتی نویسندگان و داوران هر مجله، ارائۀ نرمافرارهای مناسب برای بررسی سرقت ادبی، اخذ شناساگر شیء دیجیتالی به نام دانشگاه، مدیریت انتشار مقالهها در شبکههای اجتماعیِ علمی و دورههای آموزشی برای مسئولان ارائه دهند، به طوری که تمام مجلهها ملزم به پیروی از این قوانین باشند تا بستری مناسب برای ارتقای کیفیت مجلههای انگلیسیزبان دانشگاه فراهم شود.
[1]. https://journals.ut.ac.ir
[2]. ISC (Islamic World Science Citation Center)
[3]. SID (Scientific Information Database)
[4]. DOAJ (Directory of Open Access Journals)
[5]. ProQuest
[6]. EBSCO
[7]. Scopus
[8]. ISI: (Institute for Scientific Information)
[9]. Web of Science (WoS)
[10]. SCImago Journal Rank (SJR)
[11]. Journal Citation Reports (JCR)
[12]. Balhara
[13]. Gasparyan
[14]. Freda
[15]. Nicholl
[16]. Elsevier
[17]. Burnham
[18]. Kim
[19]. The Scopus Content Selection and Advisory Board (CSAB)
[20]. The Scopus Title Evaluation Platform (STEP)
[21]. Rew
[22]. Web of Science Core Collection Journal Selection Process
[23]. Holland
[24]. Salamat, Sobhani & Mallaei
[25]. Timeliness
[26]. Meester
[27]. Lin, Hou and Wu
[28]. Devassy Bino, Subash, and Ramanathan
[29]. Ellison
[30]. Peer-reviewed
[31]. Author’s peers
[32]. Brown
[33]. Main editor peer review/ Editorial peer-review
[34]. Open peer review
[35]. Single‐blind peer‐review
[36]. Double‐blind peer‐review
[37]. Post‐publication peer review
[38]. Online
[39]. Wager
[40]. iThenticate
[41]. Online availability
[42]. Nieminen
[43]. Garfield
[44]. Emerging Sources Citation Index (ESCI)
[45]. Testa
[46]. The PageRank algorithm
[47]. Journal Citation Reports
[48]. Guerrero-Botea & Moya-Anegónb
[49]. H index
[50]. Jorge E. Hirsch
[51]. Fingerman
[52]. Falagas
[53]. Kulkarni
[54]. Duncombe
[55]. Taskin
[56]. Aghaei Chadegani
[57]. Ramin & Sarraf Shirazi
[58]. The journal impact factor (IF)
[59]. Najari & Yousefvand
[60]. Meho
[61]. Yang
[62]. Harzing
[63]. Wal
[64]. Publish or Perish
[65]. About journal
[66]. Aims and scope
[67]. Publication ethics
[68]. Peer review process
[69]. Guide for authors
[70]. Scopus title list
[71]. Committee on Publication Ethics (COPE)
[72]. World Association of Medical Editors (WAME)
[73]. Digital object identifier (DOI)
[74]. CrossRef
[75]. Academia
[76]. Researchgate
[77]. Linkedin
[78]. Mendeley
[79]. DOAJ- Directory of Open Access Journals
[80]. DMOZ - The Directory of the Web
[81]. https://academic.microsoft.com