تحلیل عوامل مؤثر بر پذیرش سامانه مدیریت اطلاعات پژوهشی (سیماپ) توسط اعضای هیئت علمی دانشگاه تبریز: کاربست نظریه رسانش نوآوری‌ها

مقدمه

ظهور فناوری‎های نوین در دنیای اطلاعات و ارتباطات یکی از شاخص‌های جامعه اطلاعاتی شمرده می‌شود. از گذشته‎های نه‎چندان دور که نظام‎های الکترونیکی رواج یافته و دستیابی به منابع الکترونیکی یکی از راهبردهای اصلیِ توسعۀ علمی کشور محسوب شده است (منتظر، 1381) بیشتر سازمان‌ها سعی دارند امور خود را به‎صورت الکترونیکی، ایجاد، ذخیره و اداره کنند. در این میان، دانشگاه‎ها از جمله سازمان‎هایی هستند که در انجام این امور پیشگام بوده‌اند. از شاخص‎ترین فناوری‌های مورد استفاده در دانشگاه‎ها می‌توان به سامانه‌های مدیریت اطلاعاتِ پژوهشی اشاره کرد. پیاده‌سازی مطلوب این سامانه‌ها علاوه بر هزینۀ‌ زیاد، نیازمند زمان زیادی است (جهانگیر، دیّانی و نوکاریزی، 1394). در سال‌های اخیرسرمایه‌گذاری سازمان‌های گوناگون از جمله دانشگاه‌ها و مؤسسه‎های آموزشی و پژوهشی برای ایجاد سامانه‌های مدیریت اطلاعات پژوهشی به‎طرز قابل توجهی افزایش یافته است. هدف از این سرمایه‌گذاری‌ها افزایش بهره‌وری فردی و به تبع آن، بهره‌وری سازمانی است (ونکاتش، موریس و آکرمن[1]، 2000). با این‌حال، در عمل مشاهده می‌شود استفادۀ اندکی از قابلیت‌های این سامانه‌ها توسط کاربران سازمان صورت می‌گیرد (لوران و لین[2]، 2005).  از سامانه‌های مذکور می‌توان به سامانۀ سیماپ[3] دانشگاه تبریز اشاره کرد که در راستای ایجاد درگاهی واحد برای دسترسی به کلیۀ اطلاعات علمی‎پژوهشیِ استادان دانشگاه طراحی شده است. سامانۀ حاضر می‌تواند در سازماندهی فعالیت‌های پژوهشی اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز نقش مهمی ایفا کند و مانع هدر رفتن وقت و هزینه آنان شود و در تجمیع اطلاعات پژوهشی برای مراکز تصمیم‌گیر سودمند واقع گردد. بنابراین، کوشش طراحان و مدیران دانشگاه تبریز برای افزایش کارایی در استفاده و پذیرش این سامانه در فرایندهای پژوهشی، رهیافتی بسیار مناسب است. به‎منظور استفادۀ بهینۀ کاربران دانشگاهی از پایگاه‌های اطلاعاتی و استفاده مؤثر و کارآمد از این منابع، درک عوامل مؤثر بر پذیرش و استفاده از این پایگاه‌ها، یکی از شیوه‌‌های علمی است که می‌تواند الگویی پژوهش‎محور را در اختیار مسئولان قرار دهد تا با کمک آن و در نظرگرفتن رفتار کاربران، به انتخاب و فراهم‌آوری پایگاه‌های اطلاعاتی مناسب مبادرت ورزند و میزان استفاده مؤثر از این پایگاه‌ها را ارتقا بخشند (مکی‌زاده، فرج‌پهلو، عصاره و شهنی ییلاق، 1391). در حال حاضر سیماپ برای ثبت، امتیازدهی، گزارش‌گیری و مدیریت جامع سوابق و فعالیت‌های پژوهشی استادان کاربرد دارد. در بعضی موارد استفاده و پذیرشِ اندکی از آن‌ به‎عمل می‌آید. به‎منظور کمک به اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز در جهت پذیرش سیماپ، شناخت وضعیت موجود و بررسی ویژگی‌های مزیت نسبی، سازگاری، پیچیدگی، قابلیت آزمون و مشاهده‌پذیری سیماپ و نیز تعیین دسته‌های پذیرندگان (نوآوران، نخستین پذیرندگان، اکثریت اولیه، اکثریت کندپذیر و دیرپذیران) در میان اعضای هیئت‎علمی ضروری به‎نظر می‌رسد. پژوهش حاضر سعی دارد در زمینۀ روند استفاده و پذیرش سیماپ، اطلاعات لازم را ارائه دهد؛ خصیصه‎ها و آهنگ پذیرش این سامانه را مشخص و دستۀ پذیرش اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز را براساس نظریه رسانش نوآوری‌ها تعیین کند.

مبانی نظری و پیشینۀ پژوهش

نخستین پژوهش‌های انجام‎شده در زمینۀ رسانش را می‌توان یک قرن قبل در آثار جامعه‎شناسانی چون «گابریل تارد»[4] از فرانسه و «جورج سیمل»[5] از آلمان و مردم‎شناسانی عمدتاً از بریتانیا، آلمان و اتریش پیگیری کرد (راجرز، 2003). برخی از این پژوهشگران نخستین کسانی بودند که در اروپا از اصطلاح «رسانش» استفاده کردند. در دهۀ1940 تدوین اصل پارادایم رسانش از طریق مطالعۀ «رایان و گراس»[6] (1943) مشخص شده است. در طول دهۀ 1950 مطالعات رسانش در ایالات متحدۀ آمریکا گسترش یافت. در دهۀ1960 تحقیقات پیرامون موضوع رسانش در کشورهای در حال توسعه مانند آمریکای لاتین، آفریقا و آسیا توسعه پیدا کرد. دو رویداد مشخص، به توسعۀ نظریۀ رسانش کمک کرده است. یکی مطالعۀ دانه‌های ذرت هیبریدی در آیوا[7] که توسط «رایان و گراس»[8] (1943)  انجام شد و دیگری مشاهدات تحلیلی «تارد» از پرونده‌های حقوقی و روندهای اجتماعی بود. تصوّرات «تارد» از رسانش به‎مراتب جلوتر از زمان خود بود. وی از مفاهیم متفاوتی مانند «تقلید»[9] برای آنچه امروز «پذیرش»[10] شناخته می‌شود، استفاده کرد. «تارد» همچنین پذیرش یا ردّ نوآوری را به‎عنوان یک متغیّر مهم در تحقیقات رسانش شناسایی کرد. وی تصریح کرده است که آهنگ پذیرش ایده‌های جدید، معمولا در طول زمان از منحنی S شکل پیروی می‌کند. در این منحنی مرحله شروعِ خیزبرداشتن[11] زمانی اتفاق می‌افتد که رهبران افکار در یک نظام از یک ایدۀ جدید استفاده کنند. اگر چه وی از واژه‌های امروزی دربارۀ رهبران افکار و شبکه‌های رسانش استفاده نکرد، اما واژه کلیدی او یعنی «تقلید» به این‌ نکته اشاره دارد که یک فرد نوآوری را با نسخه‌برداریِ پذیرش نوآوری از دیگران می‌آموزد. این روند امروزه به‎عنوان فرایند اجتماعی شبکۀ ارتباطیِ بین شخصی شناخته شده است.

نظریه‏ رسانش نوآوری‏ راجرز

نظریۀ رسانش نوآوری، فرایند اجتماعی نوآوری‌ها اعم از ایده‌ها و شیوه‌های جدیدِ استفاده از وسایل و چگونگی دستیابی به آنها و نحوۀ گسترش آنها را در یک نظام اجتماعی بررسی می‌کند. راجرز نوآوری را به‎عنوان ایده، عمل، هدف، وسیله و یا انطباق با وضعیت متغیری که شخص آن‌ را نو فرض می‌کند، تعریف کرده است. «راجرز» اعتقاد دارد اگر چه حقیقت دارد که ما بیش از هر زمان دیگر، ‏در عصر تغییر زندگی می‏کنیم اما ساختار نظام اجتماعی حاکم، غالباً مانع رسانش نوآوری‏ها می‏شود. آنچه در فرایند نوآوری مهم است، بومی‌سازی و رسانش آن در سطوح مختلف و متقاعدساختن افراد به استفاده از آن است. این امر همواره از مشکلات عمده در راه عمومی‎سازی نوآوری در سطوح ساختارهای مختلف است. باید به خاطر داشت که رسانش، در درون نظام اجتماعی به وقوع می‌پیوندد و ساختار اجتماعی یک نظام، به چند طریق در انگاره‌های رسانش نوآوری، اثر می‎گذارد. همچنین «راجرز» اعتقاد داشت تغییر اجتماعی فرایندی است که طی آن در ساختار و کارکرد یک نظام اجتماعی دگرگونی به‎وجود می‌آید. ابداع شیوۀ جدیدِ تولید و ابداع روش جدیدِ تدریس، نمونه‌هایی از تغییر اجتماعی هستند. دگرگونی در ساختار و کارکرد نظام اجتماعی نتیجۀ پدیدآمدن چنین واکنش‌هایی است. در حقیقت، نمود رفتاری انسان از تجربۀ چگونگی کسب ایده‌ها و تغییر آنها به‎واسطۀ ارتباط با دیگران سرچشمه می‌گیرد. اساساً فرایند فراگیری، رسانش و تغییر، همگی مستلزم انتقال ایده‌های جدید است (راجرز و شومیکر، ترجمه کرمی و فنایی، 1369). تغییر اجتماعی شامل سه فرایند: ابداع[12]؛ رسانش[13] و پیامدها[14] است. ابداع، فرایندی است که طی آن افکار و روش‏های نوین، ‏خلق شده یا توسعه می‏یابند. رسانش، ‏فرایندی است که طی آن، افکار و ایده‌های نوین به اعضای نظام اجتماعی انتقال داده می‌شوند. پیامد‏ها نیز تغییراتی هستند که در نتیجۀ رد یا قبول نوآوری، درون نظام اجتماعی به‎وجود می‌آیند. تغییر اجتماعی زمانی به‎وجود می‌آید که رد یا قبول نوآوری در جامعه اثرهایی داشته باشد (راجرز و شومیکر، ترجمه کرمی و فنایی، 1369). در این میان، چهار عنصر رسانش ایده‌های جدید  اهمیت خاصی دارد که در ادامه توضیح داده خواهد شد:

 (الف) نوآوری می‌تواند ایده، شیوه یا یک شئ تازه و بدیع باشد یا اینکه تازه جلوه کند. برخلاف اسم ظاهری نوآوری، نیازی نیست نوآوری یک ایدۀ بسیار تازه باشد، بلکه کافی است ایده، شیوه یا شیئ از دیدگاه افرادی که آن را می‌پذیرند، تازه ادراک شود[15]. بنابراین، در رسانش یک ایدۀ جدید، تازه ‎جلو‎ه کردن اغلب مهم‌تر از تازگی عینی است (راجرز، 1995).

(ب) کانال ارتباطی وسیله‌ای است که با آن، پیام از منبع به گیرنده می‌رسد. این مجراها ممکن است وسایل ارتباط جمعی از قبیل رادیو، تلویزیون، روزنامه‌ها، اینترنت یا مجراهای ارتباط بین شخصی چون مبادلۀ رو در روی[16] اطلاعات را شامل شوند (فیشر، اردلز و مک کچینی، ترجمه زارع فراشبندی و همکاران، 1387). 

 (ج) زمان که سومین عامل تعیین‌کننده در فرایند رسانش نوآوری است و در (1) فرایند تصمیم‌ نوآوری (2) نوگرایی[17] فرد و (3) آهنگ پذیرش[18] دخالت دارد (راجرز و شومیکر، ترجمه کرمی و فنایی، 1369). 1- فرایند تصمیم نوآوری، فرایندی ذهنی است که طی آن فرد از مرحله آگاهی از نوآوری، گذشته و به مرحله رد یا قبول نوآوری و سرانجام به مرحله همنوایی می‌رسد. 2- نوگرایی فرد،که به طور نسبی عبارت است از دیر یا زود قبول کردن نوآوری در مقایسه با سایر اعضای نظام اجتماعی. 3- آهنگ پذیرش، در واقع سرعت نسبی پذیرش نوآوری به وسیله اعضای نظام اجتماعی است. آهنگ پذیرش، بر اساس طول زمان لازم برای پذیرش نوآوری، به وسیله درصد مشخصی از اعضای نظام اجتماعی، اندازه‌گیری می‌شود. نوآوری‌هایی که از نظر پذیرندگان، دارای مزیت نسبی و سازگاری بیشتری هستند، آهنگ پذیرش فزون‌تری دارند. همچنین یک نوآوری در نظام‌های اجتماعی متفاوت، دارای آهنگ پذیرش متفاوت است.

(د) چهارمین عامل تعیین‌کننده نظام اجتماعیاست وبه مجموعه واحدهایی اطلاق می‌شود که با توجه به کارکردهای متفاوت و مشخص، متکی به هدفی مشترک، برای حل مسائل تلاش می‌کنند. ممکن است افراد گروه‌های غیررسمی، سازمان‌های پیچیده و یا نظام‌های کوچکتر، اعضا و یا واحدهای تشکیل‌دهندۀ‌ نظام اجتماعی باشند.

در زمینه درک خصیصه‌های نوآوری، راجرز پژوهش‌های زیادی انجام داده است (راجرز، 1971، 1995، 2003 و 2010). وی پنج خصیصه‌‏ (الف) مزیت نسبی[19] (ب) سازگاری[20] (ج) پیچیدگی[21](د) آزمون پذیری‌[22]و (ه) مشاهده‌پذیری[23] را شناسایی کرده است. نتایج مطالعات پیشین نشان داده است که ویژگی‌های مزیت نسبی، سازگاری و پیچیدگی، به طور ثابت با پذیرش نوآوری ارتباط دارند (آگاروال و پرساد[24]، 1998). در ادامه به ویژگی‌های نوآوری، منحنی S شکل و دسته‌های پذیرندگان نوآوری راجرز توضیح داده می‌شود.

 الف) مزیّت نسبی: میزان درک فرد از بهتربودن نوآوری نسبت به ایده‌ای است که می‌خواهد جانشین آن شود. میزان مزیّت نسبی معمولا با سوددهی اقتصادی اندازه‌گیری می‌شود، اما اغلب عواملی مانند اعتبار اجتماعی، راحتی و رضایت ناشی از پذیرش نوآوری، نقش عمده‌ای دارند. بالابودن مزیّت عینیتِ نوآوری اهمّیت چندانی ندارد بلکه مهم درک فرد از میزان مزیّت نوآوری است. مزیّت ‌نسبیِ ایدۀ جدید، آن‎گونه‎که توسط اعضای نظام اجتماعی برداشت می‌شود، همبستگی مثبتی با آهنگ پذیرش دارد.

ب) سازگاری: عبارت از میزان برداشت فرد از هماهنگی نوآوری با عقاید و ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی، ایده‎های از پیش ارائه‎شده و نیاز افراد به نوآوری است. ایده‌ای که با ارزش‌های اجتماعی حاکم سازگاری دارد،  نسبت به ایده‌ای که با ارزش‌های اجتماعی سازگار نیست با سرعت بیشتری مورد پذیرش قرار می‌گیرد. سازگاری، میزان خطرپذیری را کاهش می‎دهد و سبب اطمینان بیشتر نوآور می‎شود. در این حالت، درک فرد از نوآوری بیشتر خواهد شد. میزان سازگاری ایدۀ جدید، از دید اعضای نظام اجتماعی، با آهنگ پذیرش آن ایده  همبستگی مثبت دارد.

ج) پیچیدگی:میزان درک فرد از دشواری یادگیری و به‎کار بردن نوآوری است. برای بیشتر اعضای نظام اجتماعی، برخی از نوآوری‌ها به‎آسانی قابل درک و کاربرد است، اما برخی به‎آسانی قابل فهم نیست و با سرعت کمتری پذیرفته می‎شوند. به‎طور کلی، ایده‌های جدید که به یادگیری و سرمایه‌گذاری نیاز ندارند، زودتر از نوآوری‌های مستلزم فراگیری دانش و مهارت جدید، پذیرفته می‎شوند. بین برداشت اعضای نظام اجتماعی از پیچیدگی نوآوری و آهنگ پذیرش آن رابطۀ منفی وجود دارد.

د) آزمون‌پذیری:عبارت است از امکانبررسی و آزمون نوآوری در سطحی کوچک. ایده‌های جدیدی که بتوان ابتدا آنها را در سطح کوچک آزمود، از ایده‌هایی که امکان آزمون آنها وجود ندارد، زودتر پذیرفته می‌شوند. نوآوری‌هایی که قبلاً در سطح کوچکی آزموده می‎شوند، خطرپذیری در آنها کمتر است. برداشت اعضای نظام اجتماعی از میزان آزمون‎پذیری نوآوری، همبستگی مثبتی با آهنگ پذیرش نوآوری دارد.

هـ ) مشاهده‌پذیری: منظور از این مفهوم، میزان ملموس‎بودن نتایج نوآوری برای دیگران است. هر اندازه نتایج نوآوری برای فرد آشکارتر باشد، احتمال پذیرش آن نیز بیشتر است. رابطۀ مثبتی بین درک اعضای نظام اجتماعی از قابلیت رؤیت اثرهای نوآوری و آهنگ پذیرش آن وجود دارد.

«راجرز» پس از مرور پژوهش‌های مرتبط با انواع نوآوری در طول چندین سال و در بین رشته‌های مختلف، به این نتیجه رسید که درک ویژگی نوآوری می‌تواند تقریباً با نیمی از واریانس آهنگ پذیرش تبیین شود.

منحنی S شکل پذیرش در طول زمان: با استفاده از متغیر زمان، پژوهشگران به گروه‌بندی پذیرندگان و ترسیم منحنی نشر می‌پردازند. اگر منحنی براساس فراوانی تراکمی افراد پذیرا رسم شود، نتیجۀ آن S شکل خواهد بود. اگر منحنی پذیرش نوآوری در طول زمان بر اساس فراوانی رسم شود، منحنی نرمال و زنگوله‎مانندی به‎دست خواهد داد. منحنی S شکلِ پراکنش پذیرندگان، در ابتدا که تعداد پذیرندگان اندک است به‎کندی افزایش می‎یابد و با پذیرش نظام اجتماعی نوآوری از سوی نیمی از افراد، به‎سوی حداکثر افزایش، شتاب پیدا می‌کند. پس از این مرحله، با سرعت کمتری فزونی می‌گیرد، تا زمانی که دیگر اعضای نظام اجتماعی نیز نوآوری را قبول کنند، این منحنی S شکل بهنجار است (راجرز و شومیکر، 1983، ترجمه کرمی و فنایی، 1369).

دسته‌های پذیرندگان نوآوری:راجرز پذیرشگران (پیام گیران یا مخاطبان نوآوری) را بر اساس استقبال آنان از نوآوری، به‎ترتیب به پنج دسته با ویژگی‌های زیر تقسیم‌ می‌کند (راجرز و شومیکر، 1983، ترجمه کرمی و فنایی، 1369):

1. نوآوران: مشاهدات نشان می‌دهد جسور بودن[25] صفت ذاتیِ نوآورانی است که مشتاق آزمون ایده‌های جدید می‌باشند. همین علاقه آنها را وادار می‌سازد تا با خروج از دایرۀ همقطاران محلی خود، به درون روابط اجتماعیِ جهانشهری‌تری[26] وارد شوند. معمولا ارتباط و دوستی آنها با دیگر افراد نوآور زیاد است. چنین اشخاصی، با جرأت و بی‌پروا هستند و به استقبال خطر می‌روند.

2. نخستین پذیرندگان:نسبت به نوآوران، یکپارچگی بیشتری با نظام اجتماعی محلی دارند. در مقایسه با نوآوران که دارای گرایش جهانشهری هستند، نخستین پذیرندگان بیشتر محلی‌گرا هستند. در بیشتر نظام‎های اجتماعی، این گروه از پذیرندگان بیش از هر گروه دیگر رهبری افکار را در دست دارند. معمولاً پذیرندگان مستعد برای کسب اطلاعات و مشورت به این گروه مراجعه می‌کنند. بسیاری از افراد پیش از کاربرد ایدۀ جدید، نخستین پذیرندگان را به‎عنوان افرادی قابل مشورت می‌دانند.نخستین پذیرندگان از نظر نوگرایی فاصلۀ چندانی با افراد متوسط نظام ندارند و برای اعضای نظام اجتماعی، نقش الگو را دارند.

3. اکثریت زودپذیر: پیش از اعضای قشر متوسط نظام اجتماعی، نوآوری را می‌پذیرند. افراد این گروه پیوسته با دیگر همفکران خود ارتباط دارند اما به‎ندرت دارای مقام رهبری هستند. افراد اکثریت زودپذیر، پیش از پذیرش کامل ایدۀ جدید، بسیار دوراندیش[27] می‌باشند. آنها با اشتیاقی دوراندیشانه، نوآوری را می‌پذیرند.

4. اکثریت کندپذیر: نوآوری را پس از افراد متوسط نظام اجتماعی می‌پذیرند. این پذیرش ممکن است به‎دلیل نیازهای اقتصادی و یا فشار فزایندۀ ناشی از نظام اجتماعی باشد. افراد این گروه با تردید به نوآوری می‎نگرند و تا پیش از پذیرش اکثریت افراد نظام اجتماعی، آن‎را نمی‌پذیرند.

5. دیرپذیران: دیرپذیران آخرین گروهی هستند که نوآوری را می‌پذیرند. آنان به‎هیچ‎وجه رهبری افکار را برعهده ندارند و نسبت به تمام گروه‌های پذیرا، دارای محلی‌ترین دید بوده و نقطۀ مرجع آنان زمان گذشته است. تصمیم‎ها بر اساس عملکرد نسل‎های پیشین اتخاذ می‌شود. چنین اشخاصی معمولاً با افراد دارای ارزش‎های سنتی ارتباط دارند.

چنان‎که در نظریۀ رسانش نوآوری توضیح داده شد، به‎نظر می‌رسد اساسی‏ترین نظریه‏‏های مربوط به ارتباط رسانه‏ها و فنّاوری‏های ارتباطی را نظریه‏پردازان رسانش مطرح کرده‏اند. در بین نظریه‏پردازان رسانش نیز یکی از مهم‎ترین و برجسته‏ترین کارهای پژوهشی و نظری را «اورت راجرز و همکاران» انجام داده‏اند که مبنای انجام پژوهش‎های زیادی شده است (حیاتی و جوکار، 1389).

در زمینۀ رسانش نوآوری‌ها در ایران پژوهش‌های متنوعی در حوزه‌های مختلف از جمله، نوآوری در بخش دولتی (حضوری و خداداد حسینی، 1384)؛ نظام آموزش و پرورش (حسنی، 1385؛ هاشمی، 1385؛ حسینی‌خواه، 1387)، سیستم موقعیت مکانی[28] (زارع و رضوانفر، 1385)؛ رسانه‌های جمعی (ضحاکی، 1378)، یادگیری الکترونیکی (رحیمی دوست و رضوی، 1385؛ وکیلی، 1392)؛ عوامل مؤثر در جذب افراد به شرکت‎های هرمی (فرشادبخت، خداداد حسینی، کردنائیج، 1391)؛ منابع اطلاعاتی الکترونیکی (حیدری، علیزاده اقدم، و حمدی‎پور، 1392)؛ درک ویژگی‌های عملکرد مبتنی بر شواهد با پذیرش آن در بین دانشجویان کارشناسی پرستاری (پاشایی‌پور، نگارنده و برومندنیا، 1394) انجام شده است. با وجود این، بررسی‌ها نشان‎دهندۀ آن است که در حوزۀ پذیرش سامانۀ مدیریت اطلاعات پژوهشی  با استفاده از نظریۀ رسانش نوآوری‌های راجرز در ایران و جهان انجام نشده است. اندک پژوهش‎های انجام‎شده نیز با استفاده از سایر نظریه‌های پذیرش فناوری صورت گرفته است که در ادامه به چکیدۀ آنها اشاره می‌شود:  

«حیاتی و تمجید شبستری» (1385) در بررسی روند پذیرش اینترنت در میان دبیران مدارس شهر شیراز نشان دادند منحنی آهنگ پذیرش نوآوری در میان نمونۀ مورد تحقیق نرمال نبوده و S شکل نیست. «اکبری و همکاران» (1391) در بررسی وضعیت و روند پذیرش موتورها و ابرموتورهای جستجو در بین کاربران دانشگاه اصفهان نشان دادند که میانگین پذیرش موتورها و ابرموتورهای جستجو توسط کاربران دانشگاه اصفهان از نظر جنسیت و مقطع تحصیلی و دانشکده از لحاظ آماری معنا‌دار نیست و فقط از نظر جنسیت در پذیرش موتورهای جستجوی تخصصی معنا‌دار بوده‌ است. دیگر نتایج حاکی از این بود که منحنی آهنگ پذیرش نوآوری در میان نمونۀ مورد پژوهش نرمال نبوده وSشکل نیست.

«نظری و همکاران» (1391) رابطۀ میان درک ویژگی‌های نظریۀ اشاعۀ نوآوری‌های راجرز بر میزان پذیرش پایگاه‌های اطلاعاتی زنان عضو هیئت‎علمی را بررسی کردند. یافته‌ها نشان داد تمام متغیرهای مستقل در چارچوب ویژگی‌های نظریۀ اشاعۀ نوآوری‌های راجرز در سطح 001/0 ارتباط معناداری با میزان پذیرش دارد. همچنین 78/0 درصد میزان پذیرش متأثر از متغیرهای پیش‌بین مزیّت ‌نسبی، سازگاری، پیچیدگی، آزمون‎پذیری و مشاهده‎پذیری است.

«حمدی‌پور و بیگدلی» (1393) در بررسی وضعیت پذیرش منابع اطلاعاتی الکترونیکی توسط اعضای هیئت‎علمی گروه‌های علم اطلاعات و دانش‌شناسی ایران نشان دادند که بین میانگین آهنگ پذیرش اعضای هیئت‎علمی بر حسب سن، سابقۀ کار، مدرک تحصیلی (کارشناسی‎ارشد و دکتری) و محل اخذ آن، تفاوت معنا‌داری وجود دارد. منحنی آهنگ پذیرش منابع اطلاعاتی الکترونیکی در میان نمونۀ مورد مطالعه، نرمال بوده و بر همین اساس، آهنگ پذیرش این منابع به‎صورت S شکل درآمده است. همچنین، پنج‎دسته پذیرندگان نوآوری در این پژوهش شناسایی شدند.

«عباداللهی و همکاران» (1393) در پژوهشی به شناسایی تأثیر ویژگی‌های پنجگانۀ اشاعۀ نوآوری بر پذیرش نرم‌افزار نمایۀ نشریات توسط کتابداران کتابخانه‌های عمومی شهر تهران پرداختند. نتایج نشان داد کلیۀ ویژگی‌های اشاعۀ نوآوری با پذیرش نرم‌افزار نمایۀ نشریات توسط کتابداران کتابخانه‌های عمومی شهر تهران رابطه‎ای معنا‌دار، مثبت و مستقیم داشته‌اند.

«پردل و همکاران» (1394) در بررسی نقش مؤلفه‌های نظریۀ اشاعۀ نوآوری‌های راجرز و آمادگی سازمانی در پذیرش پرمیس از دیدگاه اعضای دارای محتوای رقومی در کنسرسیوم محتوای ملی نشان دادند که میزان نقش مؤلفه‌های نظریۀ اشاعۀ نوآوری‌های راجرز و مؤلفۀ آمادگی سازمان، بیشتر از حد متوسط 3 است. از دیدگاه صاحب‎نظران، مؤلفۀ مزیّت ‌نسبی، سازگاری، آمادگی سازمانی، مشاهده‎پذیری، پیچیدگی و قابلیت استفادۀ آزمایشی، به‎ترتیب با میانگین (4، 5/3، 46/3، 43/3، 2/3 و 066/3) در اتخاذ استاندارد ابرداده‎ای پرمیس نقش دارند.

«جهانگیر و همکاران» (1394) پژوهشی را با هدف سنجش میزان پذیرش سامانۀ اطلاعات پژوهشی (پژوهان) از سوی اعضای هیئت‎علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد مبتنی بر مدل پذیرش فنّاوری انجام دادند. یافته‌ها نشان داد دربارۀ میزان پذیرش سامانۀ‎ پژوهان بر اساس جنسیت، مرتبۀ علمی، سابقۀ کاری و دانشکدۀ محل خدمت اعضای هیئت‎علمی رابطۀ معنا‏داری وجود ندارد.

«تورناتسکی و کلاین» (1982) فراتحلیلی در پژوهش‌های اشاعه انجام دادند و ده ویژگی سازگاری، مزیّت نسبی، پیچیدگی، هزینه، قابلیت برقراری ارتباط، قابلیت تقسیم[29]، سودآوری، تأیید اجتماعی، قابلیت آزمون و مشاهده‌پذیری را در نوآوری‌های مورد استفاده، شناسایی کردند. آنها همچنین اظهار داشتند سازگاری، مزیّت نسبی، و پیچیدگی مهم‌ترین ویژگی‌های نوآوری در ارتباط با پذیرش نوآوری است.

«مور و بن‌باست»[30] (1991) بررسی خود را بر اساس کار راجرز (1982) بسط دادند. آنها با تحلیل عوامل بر روی نمونه‌ای از 540 کارمند در هفت شرکت، هشت ساختار عاملی را پیشنهاد کردند. علاوه بر پنج ویژگیِ نوآوریِ راجرز، آنان تعدادی سازه‌های بسط‎یافته از قبیل وجهه[31]، قابلیت رؤیت[32]، نتایج قابل مشاهده[33] و استفادۀ داوطلبی را پیشنهاد کردند.

«پارک» (2006) با استفاده از ویژگی‌های فردی (یعنی، تجربه کامپیوتری و خودکارآمدی)، درک ویژگی‌های نوآوری (پیچیدگی و مزیّت نسبی) و درک تأثیر و حمایت محیط (هنجار ذهنی، پشتیبانی و زمان) سطح استفاده از آموزش مبتنی بر وب را پیش‎بینی کرد. نتایج وی نشان داد مهارت در کاربری کامپیوتر، هنجار ذهنی، خودکارآمدی، مزیّت نسبی و پیچیدگی، پیش‌بین‌های مهمی هستند.

«سانی و همکاران»[34] (2013) با استفاده از نظریۀ اشاعۀ نوآوری، عوامل مؤثر بر آهنگ پذیرش انتشار 82 مجله الکترونیکی مالزیایی را بررسی کردند. یافته‌ها نشان داد تنها دو ویژگیِ پیچیدگی و آزمون‌پذیری تأثیر معنا‌داری در آهنگ پذیرش مجله‎های الکترونیکی داشتند و هر سه متغیر سازمانیِ عمر مجلات، اندازۀ انتشارات و تجربۀ سردبیران معنادار است. به طور خلاصه، این پنج متغیر، 8/57% از واریانس آهنگ پذیرش را تبیین می‌کند.

«احمدی و همکاران»[35] (2017) پذیرش نظام اطلاعات بیمارستان[36] (HIS) را بر اساس نظر متخصصان و ارائۀ چارچوبی برای بیمارستان‎های دولتیِ مالزی انجام دادند. نتایج نشان داد ویژگی‌های مزیّت نسبی، سازگاری، نگرانی‌های امنیتی، اندازۀ بیمارستان، فشار رقبا، خدمات پس از فروش، شایستگی فنّی درک‎شده توسط کارکنان نظام اطلاعاتی، و دانش کارمندان نظام اطلاعاتی به‎عنوان عوامل مؤثر بر پذیرش نظام اطلاعات بیمارستان مطرح هستند.

«رینارد»[37] (2017) در پژوهشی با بررسی پذیرش کتاب‎های الکترونیکی دانشگاهی بر اساس نظریۀ اشاعۀ نوآوری، منحنی اشاعۀ نوآوری‌های راجرز، دسته‌های پذیرندگان و عوامل مؤثر بر فرایند رسانش نوآوری را تحلیل کرد.

بررسی پیشینه‌ها نشان می‌دهد باوجود اهمیت و جایگاه مطالعات رسانش نوآوری‌ها و انجام تحقیقات وسیع با استفاده از این نظریه، تا به‎حال به موضوع پذیرش و درک ویژگی‌های سیماپ در بین اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز پرداخته نشده است. بنابراین، بررسی پذیرش سیماپ می‌تواند هم برای مدیران دانشگاه تصویری از کارکردهای پژوهشی اعضای هیئت‎علمی را ارائه دهد تا بر مبنای آن امتیازدهی، گزارش‌گیری، برنامه‌ریزی و تصمیم‌سازی نمایند و هم به طراحان سامانه کمک کند تا نواقص سامانه را برطرف کنند. در این صورت است که سرمایه‌گذاری برای استفاده و پذیرش این سامانه سودمند واقع می‌شود.   

روش پژوهش

این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر روش اجرا توصیفی (پیمایشی) است. جامعۀ آماری پژوهش 800 نفر اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز بودند که مطابق جدول تعیین حجم نمونۀ مورگان، 260 نفر به‎عنوان نمونۀ آماری به‎روش نمونه‌گیری تصادفی‎ـطبقه‌ای انتخاب شدند. در نهایت 174 پرسش‎نامه (67%) تکمیل و برگشت داده شد و تجزیه‎وتحلیل داده‌ها با این پرسش‎نامه‌ها انجام شد. ابزار اندازه‌گیری و جمع‌آوری داده‌ها پرسش‎نامۀ محقق‎ساخته بود. این پرسش‎نامه به‎صورت چاپی طراحی و برای افراد نمونۀ آماری ارسال شد. پرسش‎نامۀ پژوهش بر اساس چارچوب نظری و پژوهشی موضوع مرکب از 40 سؤال مرتبط با متغیرهای جمعیت‌شناختی، آهنگ پذیرش و خصیصه‌های پذیرش سیماپ طراحی گردید. پرسش‎نامۀ پژوهش در سه بخش تنظیم شد. بخش اول برای گردآوری اطلاعات جمعیت‎شناختی و شغلی (9 گویه)، بخش دوم برای سنجش آهنگ پذیرش (5 گویه) و انواع تصمیم‌های نوآوری(3 گویه)، در میان دسته‌های پذیرندگان سیماپ بر اساس نظریه «راجرز» (1995) طراحی شد. برای سنجش دسته‌های مختلف پذیرندگان نمره‎های زیر اعمال شد: 5 برای نوآوران، 4 برای نخستین پذیرندگان، 3 برای اکثریت ‌اولیه،2 برای اکثریت‌ کندپذیر و برای دیرپذیران عددی برابر با 1در نظر گرفته شد. این متغیّر به‎عنوان یک متغیّر وابسته تحلیل شد. بخش سوم پرسش‎نامه با 23 گویه برای چگونگی درک ویژگی‌های پذیرش سیماپ طراحی شد. در هر گویه از 5 گزینه در طیف لیکرت، کاملاً مخالفم=1، مخالفم=2، تاحدودی =3، موافقم= 4، کاملاً موافقم=5 استفاده شد.

پس از طراحی پرسش‎نامه و قبل از توزیع آن بین اعضای نمونۀ آماری، از پنج نفر از متخصصان خواسته شد روایی محتوایی پرسش‎نامه را بررسی و نظراتشان را دربارۀ سهولت اجرا، عینی‌بودن، قابلیت ‌درک، عملی‎‌بودن، مبهم‌بودن و رعایت دستور زبان فارسی در هر گویه اعلام کنند. پس از این مرحله، پرسش‎نامه طبق نظر متخصصان بازبینی شد. پایایی پرسش‎نامه با اجرای مقدماتی بر روی 35 نفر از اعضای هیئت‎علمی که در پژوهش اصلی مشارکت نداشتند، با محاسبۀ ضریب آلفای کرانباخ تائید شد که نتایج آن در جدول1 قابل مشاهده است.

جدول 1. آلفای محاسبه‎شده برای تعیین پایایی پرسش‎نامه

شیوه تحلیل داده‌ها: در این پژوهش از روش تحلیل عاملی برای شناسایی عوامل مؤثر در پذیرش سیماپ، از ضریب همبستگی پیرسون برای آزمون معنا‌داری آهنگ پذیرش و درک ویژگی‌های سیماپ، از آزمون کلموگروف‎ـ‎اسمیرونوف برای بررسی نرمال‎بودن دسته‌های پذیرش سیماپ و برای مقایسه نظرهای اعضای هیئت‎علمی در پذیرش سیماپ از تحلیل واریانس و آزمون t استفاده شد.

یافته‌ها

سؤال اول: آهنگ پذیرش سیماپ توسط اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز در چه وضعیتی قرار دارد؟

داده‌های جدول2 نشان می‌دهد میانگین آهنگ پذیرش اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز10/3 است و اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز اندکی بیش از حد متوسط سیماپ را پذیرش کرده‌اند. همچنین یافته‌ها در جدول2 آماره‌های توصیفی مربوط به متغیّر آهنگ پذیرش سیماپ را نشان می‌دهد. چنانکه از داده‌های جدول مشخص است، حداکثر سطح آهنگ پذیرش 5 و حداقل سطح آن 1 است.

جدول 2. آماره‌های توصیفی مربوط به متغیّر آهنگ پذیرش سیماپ

سؤال دوم: عوامل مؤثر بر پذیرش ویژگی‎های سیماپ از دیدگاه اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز کدامند؟

برای شناسایی عوامل مؤثر بر پذیرش ویژگی‎های سیماپ از دیدگاه استادان دانشگاه تبریز از تحلیل عاملی استفاده و دیدگاه آنان در این زمینه تحلیل و در نهایت، در قالب مؤلفه‌های جدید رده‌بندی شده است. بر اساس نتایج اولیۀ تحلیل، مقدار 874/0KMO= به‎دست آمد و چون این مقدار از 5/. بزرگ‎تر است، نتیجه گرفته می‌شود تعداد نمونه‌ها برای اجرای تحلیل عاملی بسیار مناسب است. همچنین بر اساس نتایج، مقدار کرویت بارتلت برابر 038/2554 در سطح 1% معنا‌دار بود. در نتیجه، تفکیک عامل‌ها به‎درستی انجام شده و برای تحلیل عاملی مناسب هستند. در جدول3 تعداد عوامل و مشخصات آنها نشان داده شده است.

جدول 3. تعداد عوامل، مقادیر ویژه و درصد واریانس عوامل مؤثر بر پذیرش سیماپ

 بر اساس داده‌های جدول3، شش‎عامل استخراج شده که در مجموع 53/72% کلّ تغییرات مربوط به عوامل مؤثر بر پذیرش سیماپ را تبیین می‌کند. بیشترین مقدار ویژه به‎ترتیب با 91/8 و 16/2 مربوط به عامل‌های اول و دوم است. با عامل اول حدود 76/38% و با عامل دوم 38/% از واریانس کلّ عامل‌بندی‌ها قابل تبیین است. به‎منظور شناسایی و نامگذاری متغیرهای مربوط به هر عامل، بارهای عاملی به روش وریماکس چرخش داده شد که نتایج آن در جدول4 قابل مشاهده است.

جدول 4. ویژگی‌های مؤثر بر پذیرش سیماپ توسط اعضای هیئت‎علمی

رابطۀ بین آهنگ پذیرش و درک ویژگی‌های پذیرش سیماپ: برای آزمون رابطه بین آهنگ پذیرش و درک خصیصه‌های پذیرش سیماپ، از ضریب همبستگی پیرسون استفاده شد. نتایج نشان می‌دهد رابطۀ بین ویژگی مزیّت ‌نسبی و آهنگ پذیرش سیماپ در سطح 01/0 با 009/0sig=، معنا‌دار بوده و ضریب همبستگی به‎دست‎آمده 197/0 است که نشان‌دهندۀ همبستگی ضعیف و مستقیم است؛ یعنی افرادی که مزیّت ‌نسبی نوآوری را درک کرده‌اند، آهنگ پذیرش بیشتری دارند. وجود رابطه بین ویژگی سازگاری و آهنگ پذیرش نیز تأیید گردید. رابطۀ بین ویژگی سازگاری و آهنگ پذیرش در سطح 01/0 با 001/0sig=، معنا‌دار بوده است و ضریب همبستگی به‎دست‎آمده 246/0 است که نشان‌دهنده همبستگی ضعیف و مستقیم است؛ یعنی افرادی که سازگاری بیشتری با سیماپ دارند، آهنگ پذیرش بیشتری هم دارند. نتایج آزمون پیرسون نشان داد با 014/0sig=، رابطه معنا‌داری بین پیچیدگی با آهنگ پذیرش وجود دارد. ضریب همبستگی به‎دست‎آمده 185/0- است که نشان‌دهندۀ همبستگی ضعیف و معکوس است؛ یعنی افرادی که پیچیدگی نوآوری را کمتر احساس کنند، آهنگ پذیرش بیشتری نیز دارند. در ارتباط با ویژگی آزمون‌پذیری و آهنگ پذیرش نیز در سطح 01/0 با 005/0sig=، معنا‌دار بوده است و ضریب همبستگی به‎دست‎آمده212/ است که نشان‌دهندۀ همبستگی ضعیف و مستقیم است؛ یعنی افرادی که بیشتر بتوانند نوآوری را آزمون کنند آهنگ پذیرش بیشتری نیز دارند. علاوه بر این موارد، رابطۀ بین ویژگی جدیت دانشگاه و آهنگ پذیرش با 648/0sig=، معنا‌دار نبوده است و ضریب همبستگی به‎دست‎آمده 035/0 است که نشان می‌دهد همبستگی بین این دو متغیر وجود ندارد. در نهایت رابطۀ معنا‌داری بین ویژگی مشاهده‎پذیری و آهنگ پذیرش مشاهده شد. ضریب همبستگی به‎دست‎آمده176/0 است که نشان‌دهندۀ همبستگی متوسط و مستقیم است. جدول5 نتایج به‎دست‎آمده در زمینۀ ویژگی‌های پذیرش سیماپ را نشان می‌دهد.

جدول 5. نتایج بررسی رابطۀ بین آهنگ پذیرش و درک ویژگی‌های پذیرش سیماپ

^{** همبستگی معنی دار در سطح 01/   * همبستگی معنی دار در سطح 05/}

سؤال سوم: به‎کارگیری سیماپ توسط استادان دانشگاه تبریز از چه نوع تصمیم پذیرش نوآوری پیروی می‎کند؟

ارتباط میان نظام اجتماعی و تصمیم‌گیری در پذیرش نوآوری در قالب سه تصمیم اختیاری[38]، جمعی[39] و فرمایشی[40] تشریح می‌شود. افراد تصمیم‎های اختیاری را بدون توجه به تصمیم‎های سایر اعضای نظام اجتماعی اتخاذ می‌کنند. تصمیم افراد، حتی در چنین شرایطی، تحت تأثیر هنجارهای نظام و فشارهای گروهی است. تصمیم‎های جمعی با توافق تمام نظام اجتماعی اجرا می‎شود. هنگام اتخاذ تصمیم جمعی، تمام افراد باید خود را با آن مطابقت ‌دهند. تصمیم‌های فرمایشی از سوی افراد صاحب قدرت، مانند مسئول یک سازمان، به افراد زیردست تحمیل می‌شود. تمایل فرد برای رد یا قبول نوآوری اهمّیتی ندارد؛ فقط به او گفته می‌شود تصمیمِ نوآوریِ اتخاذشده را بپذیرد و برای تحقق آن تلاش کند (راجرز و شومیکر، 1983، ترجمه کرمی و فنایی، 1369). یافته‌ها در جدول6 نشان می‌دهد میانگین تصمیم‎های فرمایشی97/3، تصمیم‎های جمعی62/2 و تصمیم‎های اختیاری59/3 است. با توجه به این یافته‌ها، به‎نظر می‌رسد استفاده از سیماپ اغلب به‎عنوان یک تصمیم فرمایشی مورد توجه استادان دانشگاه تبریز است.

جدول 6. توزیع فراوانی انواع تصمیم‌های نوآوریِ آزمودنی‌ها در استفاده از سیماپ

سوال چهارم: گروه‌های مختلف پذیرندگان سیماپ در میان اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز بر اساس نظریۀ رسانش نوآوری‌ها کدامند؟

بر اساس نظریۀ اشاعۀ نوآوری راجرز (2003) آهنگ پذیرش سیماپ اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز در پنج دسته طبقه‌بندی شده است. چنانکه داده‌های جدول7 نشان می‌دهد، بر اساس نمره‎های کسب‎شده، بیشترین فراوانی به‎ترتیب مربوط به اکثریت زودپذیر با 64 پاسخگو (8/36 %) و نخستین‌پذیرندگان با  54 پاسخگو (31%) بوده است. اکثریت کندپذیر با 33 پاسخگو (19 %)، دیرپذیران با 12 پاسخگو (9/6 %) و نوآوران با 11 پاسخگو (3/6 %) کمترین فراوانی را به‎خود اختصاص داده‌اند. در کل، بیش از 1/74 % اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز در دسته‌های اکثریت زودپذیر، نخستین‌پذیرندگان و نوآوران قرار گرفته‌اند. این یافته‌ها نشان می‌دهد اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز سیماپ را بیش از حدّ متوسط پذیرش نموده‌اند.

جدول 7. دسته‌های مختلف پذیرندگان سیماپ بر اساس آهنگ پذیرش آزمودنی‌ها

برای تعیین توزیع آهنگ پذیرش، فراوانی پذیرندگان سیماپ در طول زمان رسم و از آزمون کلموگروف‎ـ‎اسمیرنوف برای تعیین توزیع مناسب استفاده شد. نتایج این آزمون نشان داد میانگین و انحراف معیار متغیّر آهنگ پذیرش به‎ترتیب 10/3 و 01/1 بوده و مقدار P در آزمون فوق‌ برابر با 000/1 شده است. فرضیۀ صفر در آزمون کلموگروف‎ـ‎اسمیرونوف عبارت است از پیروی داده‌ها از توزیع نرمال و فرضیۀ مقابل آن، عدم پیروی داده‌ها از توزیع مورد نظر (نرمال) است. با توجه به مقدار P و ردنشدن  فرضیۀ صفر، توزیع داده‌ها منطبق بر توزیع نرمال قلمداد می‌گردد. بنابراین، منحنی پذیرش سیماپ اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز بهنجار است. شکل1 منحنیِ توزیع فراوانی گروه‌های پذیرای سیماپ را نشان می‌دهد.

در پژوهش حاضر منحنی S شکل از طریق فراوانیِ تجمعیِ دسته‌های مختلفِ پذیرندگان سیماپ توسط اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز بر اساس زمان پذیرش ترسیم شد. نتایج مندرج در شکل2 نشان می‌دهد منحنیِ توزیعِ پذیرندگان سیماپ بهنجار بوده و در طی زمان به صورت S شکل درآمده است.

شکل 1. منحنی توزیع فراوانی گروه‌های پذیرنده سیماپ در طول زمان

شکل 2. منحنی توزیع پذیرندگان سیماپ در طول زمان

سؤال پنجم: چه تفاوتی‌ در آهنگ پذیرش سیماپ توسط اعضای هیئت‎علمی بر اساس ویژگی‌های جمعیت‎شناختی و شغلی (جنسیت، مدرک تحصیلی و مرتبۀ علمی) مشاهده می‌شود؟

در جدول8 توزیع فراوانی، میانگین و انحراف معیار نظرهای اعضای هیئت‎علمی زن و مرد دانشگاه تبریز درخصوص ویژگی‎های مؤثر بر پذیرش سیماپ قابل مشاهده است که برای مقایسۀ آنها از آزمون t استفاده شده است. داده‌های جدول8 نشان می‌دهدF محاسبه‎شده برای ویژگی‌های مزیّت‌نسبی و سازگاری در سطح 05/0 معنا‌دار است. بنابراین، به احتمال 95% می‌توان نتیجه گرفت در جامعه‌ای که نمونه از آن انتخاب شده است، بین میانگین نظرهای دو گروه اعضای هیئت‎علمی زن و مرد دربارۀ ویژگی‌های مذکور تفاوت معنا‌داری وجود دارد و این تفاوت به نفع اعضای هیئت‎علمی مرد است. اعضای هیئت‎علمی مرد هر دو عامل مزیّت ‌نسبی و سازگاری را بیشتر از اعضای هیئت‎علمی زن در آهنگ پذیرش مؤثر دانسته‌اند. در سایر ویژگی‌ها Fهای محاسبه‎شده در سطح 05/0 معنا‌دار نیست و با اطمینان 95% می‌توان گفت بین نظرهای اعضای هیئت‎علمی زن و مرد دربارۀ تأثیرگذاری ویژگی‌های پیچیدگی، آزمون‌پذیری، مشاهده‌پذیری و جدیت دانشگاه در پذیرش سیماپ تفاوت معنا‌دار وجود ندارد.

جدول 8. آزمون t مستقل برای تفاوت نظرهای آزمودنی‎ها برحسب جنسیت در عوامل پذیرش سیماپ

همچنین نظرهای استادان دانشگاه تبریز به تفکیک مدرک کارشناسی‎ارشد و دکتری با استفاده از آزمون t تحلیل شد. نتایج نشان داد ویژگی‌های نوآوری و مدرک تحصیلی در سطح 05/0 معنا‌دار نیست و با اطمینان 95 % می‌توان گفت بین نظرهای اعضای هیئت‎علمی با مدرک کارشناسی ارشد و دکتری و پذیرش ویژگی‌های سیماپ تفاوت معنا‌دار وجود ندارد.

مرتبۀ علمی و پذیرش ویژگی‌های سیماپ: برای ارزیابی مرتبۀ علمی اعضای هیئت‎علمی و آهنگ پذیرش، از آزمون تحلیل واریانس استفاده شد. بر اساس نتایج توصیفی میانگین آهنگ پذیرش سیماپ برای اعضای هیئت‎علمی با مرتبه مربی 14/2، استادیار 13/3، دانشیار 38/3 و برای اعضای هیئت‎علمی با مرتبۀ استادی 96/2 بوده است (جدول 9). مقایسۀ بین میانگین‌ها نشان می‌دهد استادان با مرتبۀ دانشیاری در بالا‌ترین سطح و استادان با مرتبه مربی، در پایین‌ترین سطح قرار دارند. نتایج آزمون تحلیل واریانس با سطح معنا‌داری 05/0، نشان می‌دهد میانگین‌ آهنگ پذیرش در بین استادان با مرتبه‌های علمی متفاوت، اختلاف معنا‌داری با هم دارد (جدول 10). نتایج آزمون تعقیبی LSD نیز نشان می‌دهد تفاوت معنا‌داری میان اعضای هیئت‎علمی با هر یک از مرتبه‌های علمی مربی با استادیار، دانشیار و استاد در سطح معنا‌داری( 05/0) وجود دارد، اما بین سایر مرتبه‌های علمی تفاوت معنا‌داری مشاهده نشد.

جدول 9. توزیع فراوانی، انحراف معیار پذیرش سیماپ توسط آزمودنی‎ها به تفکیک مرتبه علمی

جدول 10. نتایج آزمون تحلیل واریانس یک‎طرفه بین آهنگ پذیرش و مرتبۀ علمی آزمودنی‎ها

بحث و نتیجه‌گیری

پژوهش حاضر با هدف تحلیل عوامل مؤثر بر پذیرش سیماپ توسط اعضای هیئت‎علمی بر اساس نظریۀ رسانش نوآوری‎ها انجام شد. بر اساس نظریۀ رسانش نوآوری «راجرز» (2003) آهنگ پذیرش سیماپ توسط اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز در پنج دسته (نوآوران، نخستین پذیرندگان، اکثریت زودپذیر، اکثریت کندپذیر و دیرپذیران) بررسی و تائید شد. این یافته‌ها با نتایج پژوهش‌های «نظری، خسروی و باب الحوائجی» (1391)، «حمدی‌پور و بیگدلی» (1393)، «عبادالهی، چشمه‎سهرابی و نوشین‎فرد» (1393)، «پردل، سیفی و نوکاریزی» (1394)، «تورناتسکی و کلاین» (1982)، «مور و بن‎باست» (1991) «راجرز» (1995)، «آگاروال و پرساد» (1998)،  «اسلایک، لو و دی» (2002)، «پارک» (2006)، «سانی» (2013)، «احمدی و همکاران» (2017) و «رینارد» (2017) همسو بوده است. در طبقه‌بندی پذیرندگان بر اساس نمره‎های کسب‎شده، بیشترین فراوانی به ترتیب مربوط به اکثریت زودپذیر با 64 (8/36 %) پاسخگو و نخستین‌پذیرندگان با 54 (31 %) پاسخگو بوده است. اکثریت کندپذیر با 33 (19 %)، دیرپذیران با 12 (9/6 %) و نوآوران با 11 (3/6 %) پاسخگو کمترین فراوانی را به‎خود اختصاص داده‌اند. در کل بیش از 1/74 % اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز در دسته‌های اکثریت زودپذیر، نخستین‌پذیرندگان و نوآوران قرار گرفته‌اند. این یافته‌ها نشان می‌دهد اکثریت اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز سیماپ را به‎خوبی و بیش از حد متوسط پذیرش نموده‌اند. این یافته‌ها با نتایج «پردل، سیفی و نوکاریزی» (1394) در پذیرش پرمیس همخوانی دارد. اکنون که اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز نسبت به استفاده و پذیرش سیماپ واکنش مناسبی نشان داده‌اند، لازم است سیاست‎گذاران و مدیران دانشگاه‌، نسبت به پشتیبانی فنی استفاده از این سامانه که در پژوهش حاضر به آنها اشاره شد، همت گمارند.

نتایج نشان داد داده‌ها از توزیع نرمال پیروی می‌کنند. بنابراین، منحنی پذیرش سیماپ اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز بهنجار شده است. این یافته‌ها با نتایج پژوهش «حیاتی و جوکار» (1389) مبنی بر بهنجاربودن آهنگ پذیرش منابع مرجع الکترونیکی، با نتایج پژوهش «حمدی‌پور و بیگدلی» (1393) مبنی بر نرمال‎بودن آهنگ پذیرش منابع اطلاعاتی الکترونیکی همسو بوده است ولی با نتایج پژوهش «حیاتی و تمجید شبستری» (1385) مبنی بر بهنجارنبودن منحنی آهنگ پذیرش اینترنت در میان دبیران و با نتایج پژوهش «اکبری و همکاران» (1391) در زمینۀ پذیرش موتورهای جستجو همخوانی ندارد. 

یافته‌ها نشان داد منحنی توزیع پذیرندگان سیماپ بهنجار بوده و در طی زمان به صورت S شکل درآمده است. این یافته‌ها با نتایج پژوهش‌های «حیاتی و جوکار» (1389) و «حمدی‌پور و بیگدلی» (1393) همسو بوده ولی با نتایج پژوهش «حیاتی و تمجید شبستری» (1385) و «اکبری و همکاران» (1391) همخوانی ندارد. «راجرز» نیز اعتقاد دارد وقتی منحنی پذیرش نوآوری بر اساس فراوانی تجمعی ‌افراد پذیرش‎کننده ترسیم شود، نتیجۀ آن منحنی، S شکل می‌شود (راجرز و شومیکر، 1983، ترجمه کرمی و فنایی، 1369). بر این اساس می‌توان گفت که آهنگ پذیرش سیماپ ابتدا روند ملایمی را طی کرده سپس افزایش پیدا کرده و در نهایت به مرحله اشباع رسیده است.

نتایج نشان داد بین ویژگی‌های اصلی (مزیت نسبی، آزمون پذیری، پیچیدگی، مشاهده‌پذیری، و سازگاری) پذیرش سیماپ و آهنگ پذیرش آن‌ سامانه ارتباط معنا‌داری وجود دارد. این موضوع در تأیید نظریۀ رسانش نوآوری است و با نتایج پژوهش‌های «نظری، خسروی و باب الحوائجی» (1391)، «عبادالهی، چشمه‎سهرابی و نوشین‎فرد» (1393)، «پردل، سیفی و نوکاریزی» (1394)، «تورناتسکی و کلاین» (1982)، و «پارک» (2006) همخوانی دارد. علاوه بر آنها، یک ویژگی دیگر نیز در این پژوهش شناسایی شد که با عنوان جدیت دانشگاه نامگذاری گردید. این ویژگی نشان می‌دهد تا چه اندازه دانشگاه در استفاده از سیماپ مصمم است و اعضای هیئت‎علمی را ترغیب می‌کند از این سامانه استفاده کنند.

دیگر نتایج نشان داد بین جنسیت و مزیّت ‌نسبی و سازگاری رابطۀ معنا‌دار وجود دارد. این یافته‌ها نشان می‌دهد عواملی مانند اعتبار اجتماعی، راحتی و رضایت ناشی از پذیرش سیماپ و همچنین سازگاری با ارزش‌های اجتماعی و فرهنگی در پذیرش آن تأثیرگذارند.

نتایج ضریب همبستگی پیرسون نشان داد بین ویژگی مزیّت ‌نسبی و آهنگ پذیرش سیماپ رابطۀ معنا‌داری وجود دارد؛ یعنی افرادی که آهنگ پذیرش بیشتری دارند مزایای استفاده از سیماپ را بیشتر درک کرده‌اند. این یافته‌ها با نتایج «تورناتسکی و کلاین» (1982)، «پارک» (2006)، و«احمدی و همکاران» (2017) همخوانی دارد. پژوهشگران مذکور نیز مزیّت نسبی را به‎عنوان یک عامل مؤثر در آهنگ پذیرش نوآوری قلمداد نموده‌اند. «راجرز»( 2003) نیز تأکید می‌کند مزیّت ‌نسبی ایدۀ جدید، همبستگی مثبتی با آهنگ پذیرش دارد. در تبیین این عامل می‌توان گفت مؤلفه‌هایی مانند مفید بودن، داشتن مزایا، استفادۀ آسان، تعامل قابل درک و انجام سریع وظایف، از جمله عواملی هستند که بار عاملیِ بالایی را به‎خود اختصاص داد‌ه‌اند.

از دیگر نتایج می‌توان به وجود رابطۀ معنا‌دار بین ویژگی سازگاری و آهنگ پذیرش سیماپ اشاره کرد؛ یعنی افرادی که آهنگ پذیرش بیشتری دارند سازگاری بیشتری با سیماپ دارند. این یافته‌ها با نتایج «نظری، خسروی و باب الحوائجی» (1391)، «عبادالهی، چشمه‎سهرابی و نوشین‎فرد» (1393)، «احمدی و همکاران» (2017) و «تورناتسکی و کلاین» (1982) همخوانی دارد. این محققان نیز سازگاری را به‎عنوان یک عامل پیش‌بین در آهنگ پذیرش نوآوری، ذکر کرده‌اند. همچنین «راجرز» (2003) اعتقاد دارد میزان سازگاری ایدۀ جدید، همبستگی مثبتی با آهنگ پذیرش آن ایده دارد. سیماپ به‎عنوان یک نوآوری، اگر با عواملی مانند ارزش‌های اجتماعی، تجربیات گذشته، جنبه‌های شغلی و نیازهای ضروری سازگاری داشته باشد، بهتر پذیرفته می‎شود.

نتایج دیگر نشان داد رابطۀ معنا‌داری بین ویژگی آزمون‌پذیری و آهنگ پذیرش وجود دارد؛ یعنی افرادی که آهنگ پذیرش بیشتری دارند بیشتر به آزمون نوآوری می‌پردازند. این یافته‌ها با نتایج «سانی» (2013) مبنی بر مؤثربودن آزمون‌پذیری و آهنگ پذیرش مجله‎های الکترونیکی همخوانی دارد. «راجرز» (2003) نیز عقیده دارد میزان آزمون‌پذیری نوآوری، همبستگی مثبتی با آهنگ پذیرش نوآوری دارد. نوآوری‎هایی که در موارد ضروری قابل آزمایش باشند یا امکان ارزیابی کوتاه‎مدت یا درازمدت آن وجود داشته باشد، در نظام اجتماعی بیشتر مورد پذیرش قرار می‌گیرند.

از نتایج دیگر می‌توان به وجود رابطۀ معنا‌دار بین ویژگی پیچیدگی و آهنگ پذیرش اشاره کرد؛ یعنی افرادی که آهنگ پذیرش بیشتری دارند پیچیدگی کمتری احساس می‌کنند. این یافته‌ها با نتایج «عبادالهی، چشمه‎سهرابی و نوشین‎فرد» (1393)، همخوانی دارد، «تورناتسکی و کلاین» (1982)، «پارک» (2006)، و «سانی» (2013) دربارۀ مؤثربودن عامل پیچیدگی در پذیرش نوآوری‌ها تأکید کرده‌اند. «راجرز» (2003) نیز خاطر نشان می‌کند بین پیچیدگی نوآوری و آهنگ پذیرش آن رابطۀ منفی وجود دارد. در تبیین این عامل هم می‌توان گفت، هر اندازه استفاده از سیماپ ساده باشد و اعضای هیئت‎علمی بتوانند مدارک خود را بدون پیچیدگی در سامانه بارگذاری کنند، سرعت پذیرش نوآوری بیشتر خواهد شد. بنابراین طراحان سامانه و نیز مسئولان دانشگاه باید تدابیری را اتخاذ کنند که پیچیدگی‌های استفاده از سامانه را به حداقل برسانند، روش‎های بارگذاری را به‎سادگی فراهم و در هر حال پشتیبانی سامانه را فعال کنند.

همچنین با توجه به یافته‌ها رابطۀ معنا‌داری بین ویژگی مشاهده‌پذیری و آهنگ پذیرش وجود دارد؛ یعنی افرادی که آهنگ پذیرش بیشتری دارند نتایج پذیرش سیماپ را بیشتر مشاهده کرده‌اند. «راجرز» (2003) نیز تأکید می‌کند رابطۀ مثبتی بین مشاهده‌پذیری و آهنگ پذیرش آن وجود دارد. در تبیین این عامل می‌توان گفت اگر نتایج استفاده از سیماپ برای اعضای هیئت‎علمی قابل رؤیت باشد و آنها بتوانند نتایج کار با سیماپ را مشاهده کنند، بهتر می‌توانند آن ‎را بپذیرند.

نتایج بررسی‌ها نشان داد اعضای هیئت‎علمی با مرتبۀ دانشیاری و مربی به‎ترتیب در بالا‌ترین و پایین‌ترین سطح پذیرش سیماپ قرار دارند. هر چند این یافته‌ها با نتایج «جهانگیر و همکاران» (1394) در خصوص مؤثرنبودن مرتبۀ علمی در پذیرش سامانۀ پژوهان همخوانی ندارد، به‎نظر می‌رسد اعضای هیئت‎علمی با مرتبۀ مربی، با فعالیت‌های پژوهشی اندک، انگیزه‌ای برای تکمیل سیماپ ندارند. برای جلوگیری از این‎کار، با روش‌های مختلف از جمله موکول‎کردن دریافت پایۀ سالانه منوط به ثبت فعالیت‎های علمی در سیماپ، می‌توان آنها را متقاعد کرد  از این سامانه استفاده کنند. هر چند در پژوهش حاضر مشخص شد اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز سیماپ را بیشتر به‎عنوان یک تصمیم فرمایشی مورد استفاده قرار می‌دهند، لازم است مدیران دانشگاه استفاده از سیماپ را یک تصمیم فرمایشی قلمداد نکنند زیرا «راجرز» (2003) هم تأکید کرده است اگر عامل فشار یا نظارت مدیران در تصمیم‎های فرمایشی کم شود، منجر به عدم تداوم پذیرش نوآوری خواهد شد. بنابراین، بهتر است فرصت و امکاناتی فراهم شود که استادان دانشگاه تبریز این سامانه را در بافت فعالیت‎های علمی‎پژوهشی خود ببینند و اطلاعات پژوهشی خود را تکمیل کنند.

پیشنهادهای پژوهش

در راستای پژوهش حاضر، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود: 

پیشنهاد می‌شود تمام فعالیت‎های اعضای هیئت‎علمی دانشگاه تبریز از قبیل دریافت پایه، ارتقا و تبدیل وضعیت اعضای هیئت‎علمی از طریق این سامانه انجام شود تا ضمن ایجاد یکدستی و وحدت رویّه در تخصیص امتیازها، یک پیشینۀ پژوهشی هم برای اعضای هیئت‎علمی ایجاد شود.

به طراحان این سامانه پیشنهاد می‌شود طراحی مناسب و بدون پیچیدگی سامانه را در اولویت برنامه‎های خود قرار داده و بخشی را جهت اخذ بازخوردها و پاسخ به پرسش‎های کاربران اختصاص دهند.

از آنجاکه ثبت اطلاعات پژوهشی در سیماپ می‌تواند بنا بر اصل کمترین کوشش، در کمترین زمان ممکن صورت پذیرد، به طراحان پیشنهاد می‌شود در تمام بخش‌های سامانه که باید اطلاعات تکمیل شود، گزینه‌ای به نام «راهنما» قرار دهند و موارد مجاز و غیرمجاز را برای تکمیل اطلاعات توضیح دهند.

پیشنهاد می‌شود سامانۀ مدیریت اطلاعات پژوهش و فناوری در سایر دانشگاه‌ها با استفاده از نظریۀ رسانش نوآوری‌های راجرز بررسی و نتایج تحقیقات با نتایج پژوهش حاضر مقایسه شود.

در پژوهش حاضر به پیامدهای استفاده یا عدم استفاده از این سامانه‌ پرداخته نشد. بنابراین پژوهشگران می‎توانند در آینده پیامدهای پذیرش سیماپ توسط اعضای هیئت‎علمیِ دانشگاه تبریز را بررسی کنند.