نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 استادیار، گروه علم اطلاعات و دانششناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه پیام نور مرکز تنکابن، تنکابن، ایران.
2 دانشجوی دکترd، گروه علم اطلاعات و دانششناسی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان، همدان، ایران.
چکیده
کلیدواژهها
موضوعات
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Purpose: Since the digital content management process is designed to ensure long-term accessibility to this content, it is important to understand the criteria ensuring reliability and durability of these archives. Therefore, the purpose of this research was to determine and categorize the reliability criteria in digital preservation of such archives.
Methodology: The library method and analytical overview were used to extract and use best practices and standards to ensure reliability in digital preservation systems.
Findings: Levels of reliability of digital archives and its requirements were categorized at three levels of human resources, technology and economic fields that each of them was classified into different sub-sectors and functions.
Conclusion: The results showed that these criteria could be used in three general groups for practice and research on the test of reliability and durability of different digital archives.
کلیدواژهها [English]
مقدمه و بیان مسئله
آرشیو دیجیتال رسانههای دیجیتال با مجموعهای از پیشینههای رقمیِ تولیدشده توسط سازمانها و افراد است که برای استفادههای آتی، ذخیره و از آن حفاظت میشود و در دسترس قرار میگیرد. ویژگی منحصربهفرد رسانههای دیجیتال نسبت به رسانههای سنتی، ایجاد و حفظ محتوایی بهروز است؛ ولی این رسانهها سریعتر از رسانههای سنتی دچار آسیبدیدگی میشوند و این آسیبدیدگی آنها ممکن است سببب از بین رفتن بخشی یا تمامی دادههای ذخیرهشده شود. پیشرفتهای چشمگیر در قدرت پردازش کامپیوتر، افزایش پهنای باند شبکه اینترنت و ارتباطات فناورانه منجر به تولید فراوان اطلاعات در قالبهای دیجیتال شده است. البته، انقلابهای فناورانه منجر به کهنگیهای زودرس سختافزاری و نرمافزاری نیز میشود. این تحولات، در ساختار و قالبهای داده نیز تأثیرهای شگرفی دارد؛ بهطوریکه قالبهای جدید با قابلیتهای بیشتر بهسرعت روی کار میآیند تا اطلاعات، مؤثرتر نمایش داده شوند. از طرفی، با پیشرفتهای فناوری و تحولات رسانهها و قالبهای اطلاعاتی، نیازها و ذائقههای اطلاعاتی جامعه نیز تغییر میکند. از اینرو، برنامۀ حفاظت در آرشیوهای دیجیتال باید چنان باشد که دوام آنها را در مدتزمان طولانی تضمین کند (CCSDS[1] , 2002) و قابلیت آنها را افزایش دهد و روزآمدیشان را تسریع کند.
حفاظت دیجیتال، حفاظت از منابعی است که در اصل دیجیتالی پدیدآمده یا حاصل قالببندی مجدد[2] هستند. فرایند مدیریت محتوای دیجیتال دربردارندۀ مجموعهای از فعاِلیتها در طول زمان معیّن برای تضمین دسترسپذیری طولانیمدت به این محتواست (Kahle, 1996). بر این اساس، حفاظت بلندمدت[3] فرایندی مداوم است که در آن به پیشینههای دیجیتال، اطلاعات توصیفی اختصاص مییابد و سپس آنها برای مدتزمان طولانی در چندین محل _ البته با بالاترین درجه وضوح [4]_ ذخیره میشوند. در حفاظت دیجیتال، بهمنظور جلوگیری از اتلاف داده[5] و یا ناتوانی در خواندن داده، پیشینهها بهطور دورهای به یک رسانۀ جدید انتقال مییابند و قالبها قبل از کهنهشدن تغییر میکنند. بدینترتیب، دسترسی به مجموعههای دیجیتال در حال و آینده امکانپذیر میشود. در گذشته، بهدلیل نبود «اجتماع حفاظت دیجیتال»[6] سازمانیافته، نبودِ توافق در روشهای حفاظت دیجیتال و فقدان استانداردها، هر آرشیو به شیوۀ خاصّ خود حفاظت دیجیتاِل بلندمدت را انجام میداد (CCSDS, 2010). از آنجاکه هدف آرشیوهای دیجیتال، بهویژه در نظام اطلاعاتی آرشیوی باز، حفاظت بلندمدت و دسترسپذیری طولانی است، بالا بردن میزان اطمینانپذیری و دوام آنها اهمیت فراوان دارد (Ross & McHugh, 2005). بر این اساس، تدوین معیارهایی که ویژگیهای آرشیوی مطمئن را توصیف کند، اهمیت فوقالعاده دارد.
وجود معیارهای مشترک در اطمینانپذیری در حفاظت دیجیتال، گامی ارزنده در جلوگیری از دوبارهکاری و اتلاف زمان و نیروست. بنابراین، شناخت و تعیین معیارهای قابلیت اطمینان در حفاظت رقمی ضروری است. در این پژوهش، معیارهای قابلیت اطمینان در متون منتشرشدۀ دهههای اخیر مورد توجه و واکاوی قرار گرفته است تا بتوان برای تضمین قابلیت اطمینان در نظامهای حفاظت دیجیتال، بهترین شیوهها و استانداردها را استخراج و از آنها استفاده کرد. همچنین در بررسی اطمینانپذیری به این نوع حفاظت در آرشیوهای خاص، میتوان از این معیارها برای تحقیق و عمل بهرهمند شد.
در این راستا، پژوهش مروری حاضر برای پاسخگویی به این سؤال انجام شده است که نظامهای حفاظتشدۀ دیجیتال به چه معیارهایی از قابلیت اطمینان در حفاظت بلندمدت از دادهها تأکید کردهاند و نیز اینکه معیارهای قابلیت اطمینان در نظامهای حفاظت دیجیتال در هر دورۀ مشخص طی دهههای اخیر متفاوت از دیگر دورهها بوده است یا معیارهایی مشترک میتوان برای آنها در نظر داشت.
روش پژوهش
روش پژوهش حاضر مروریـتحلیلی است. بهمنظور بررسی متون مرتبط موجود، در گوگل اسکالر با کلیدواژههای لاتین trustworthiness, reliability, digital preservation, digital archive و کلیدواژههای فارسی «قابلیت اطمینان»، «حفاظت دیجیتال» و «آرشیوهای دیجیتال» جستجوهایی انجام شد. با مرور نتایج بهدستآمده، از میان متون بازیابیشده مواردی بهعنوان مرتبط در نظر گرفته شد که در بخش بعد (مرور پیشینه) شرح داده میشوند.
پیشینه پژوهش
در منابع فارسی «قابلیت اطمینان» را کموبیش این طور تعریف میکنند: «احتمال ادامه کار یک سیستم یا وسیلۀ کامپیوتری تحت شرایط مشخص در طی یک دورۀ معیّن.»( فرهنگ تشریحی اصطلاحات کامپیوتری مایکروسافت، 1382، ذیل واژه) و نیز احتمال آنکه قطعه، دستگاه یا سیستمی کارکرد مورد نظر را تحت شرایط مفروض، از قبیل شرایط زیستمحیطی، محدودیتهای زمان عمل، فراوانی و دقت نگهداری در دورۀ زمانی مشخص، بهصورت رضایتبخش انجام دهد (پارکر، 1379: 672).
از نظر سابقۀ تاریخی، قابلیت اطمینان در پیشینههای چاپی وجود دارد که میتوان آن را به کارکرد علم اطلاعرسانی منتسب کرد. بهعنوان مثال، در قرن 16، گروهی از پیروان فلسفۀ بدبینی به نام Pyrrhonist به قابلیت اطمینان منابع تاریخی حمله کردند و معتقد بودند که دانش از طریق مجموعهای از منابع غیرقابلاطمینان در طول تاریخ فیلتر شده است.
«توماس نوبل»[7] (1990) معتقد بود یکی از ویژگیهای دوران باستان نسبت به قرون وسطی، تفاوت در نسخههای حفاظتشده در آرشیوهای عمومی نسبت به نسخههایی است که در دست مردم قرار میگرفت. در نتیجه، بحث قابلیت اطمینان به اسناد پدید آمد که به روش گردآوری اسناد و اعتبار نویسنده بستگی داشت).
در بررسی متون مربوط به قابلیت اطمینان در گوگل اسکالر، در دهۀ1990، به پژوهشهایی در تضمین قابلیت اطمینان در نظامهای تجارت الکترونیک برمیخوریم که برخی مربوط به طراحی رابط کاربر است (از جمله Kim& Moon, 1998؛ Van Mulken, André & Müller, 1999؛ Cassell & Bickmore, 2000). البته، در این دهه قابلیت اطمینان در نرمافزارها (از جمله Amoroso et al, 1994) و وب (Portz, 2000) است.
محققان دیگر طی این دهه (از جمله Duranti, 1995و MacNeil, 2000) در بحث از قابلیت اطمینان اسناد، ویژگیهای متعددی را در نظر گرفتهاند. از جمله:
در متون علم اطلاعرسانی، به مدل کلتون (Kelton, Fleischmann & Wallace, 2008) برمیخوریم که چهار ویژگی را برای منبع اطلاعاتیِ مطمئن برمیشمارد:
طی دهههای بعد، پژوهشگران دیگر، برای بررسی قابلیت اطمینان دادههای پزشکی، مدل Time-variant Medical Data Trustworthiness (TMDT) را پیشنهاد دادند. در این مدل که مبتنی بر رویکرد آماری _ ریاضی بود، به دادههای پزشکی ابردادههایی نظیر سازمانهای مرتبط با سلامت، زمان و شاغلان پزشکی اختصاص یافته است (Alhaqbani, & Fidge, 2009)
در وب 2 و ابزارهای آن، مانند ویکیها، نگرانیهایی دربارۀ کیفیت دانش و قابلیت اطمینان گروههایی که دانش را به اشتراک میگذارند، وجود دارد. «یانگ[14] و دیگران» (2014) مدلی برای ارزیابی قابلیت اطمینان این دانشِ اشتراکی عرضه کردهاند که بازخوردی و دوطرفه است و دو جزء دارد: قابلیت اطمینان به منبع و قابلیت اطمینان به کاربر.
در سال 2015 دیدگاه و درک کاربران از ویژگیهای قابلیت اطمینان، مانند دقت[15]، مقبولیت[16]، پوشش[17]، روزآمدی[18]، هدفمندی، ثبات، اعتبار، صحت، دست اول/ دوم بودن[19] و خوانایی[20] تحلیل شد(Donaldson & Conway, 2015)
بررسیهای فوق نشان میدهد قابلیت اطمینان در حوزه علم اطلاعرسانی از دیرباز مطرح بوده است. با مطالعه این منابع و دیگر منابع مرتبط در باب قابلیت اطمینان در نظامهای رقمی، میتوان معیارهای خرد و کلان برای آرشیوهای دیجیتال را استخراج و پیشنهاد کرد که در بخشهای بعد تعیین، تبیین و دستهبندی شدهاند.
یافتههای مربوط به قابلیت اطمینان در حفاظت دیجیتال
در سال 1952، اولین بار وزارت دفاع آمریکا گروهی را مأمور بررسی قابلیت اطمینان تجهیزات و لوازم الکتریکی کرد. فعالیت این گروه سرآغازی برای فعالیت سایر انجمنها و جوامع در این زمینه شد و امروزه استانداردهای فراوانی برای تعیین و ارزیابی وسایل، تجهیزات و نظامهای مختلف تدوین شده است.
در 1967، در کمپانی آلن بوبکوک[21] و در بحث از قابلیت اطمینان نظامهای پردازش کامپیوتری، بر چهار حوزه تمرکز شده است:
1. قابلیت اعتماد[22]
2. یکپارچگی[23]
3. امنیت[24]
4. محرمانگی.[25]
در سال 1988، مرکز ملی امنیت کامپیوتری[26] در آمریکا، راهنمایی تدوین کرد که در آن، روشهای ارزیابی و سنجش نظامهای مطمئن، با تأکید بر پردازش اطلاعات نظامی شناسایی شد. این مرکز در سال 1992 در دستنامهای، در تعریف نظام کامپیوتری مطمئن، به تضمین سختافزاری و نرمافزاری تأکید کرد. در این سند، سازه «اعتماد» با مفاهیم قابلمحاسبهبودن،[27] امنیت[28] و ارتباط [29] (در مفهوم تعامل بین شخص و ماشین) همراه بود RLG-OCLC[30], 2002)).
در سال 1996، قابلیت اطمینان در پیشینههای الکترونیکی مسئلۀ بسیار مهمی در کانادا شد. برای انجام مأموریتی،گزارشهای پایگاه خودکار مرکز ملی امور دفاعی[31] باید بررسی میشد. نتیجۀ این بررسی نشان داد بسیاری از پیشینههای الکترونیکی دچار نقص شده است؛ بهعنوان مثال، شماره سریالهای تعدادی از اسناد از بین رفته بود. بنابراین، بخش دفاع ملی نتوانسته بود صحت پیشینهها را تضمین کند و این اقدامها باید انجام میشد:
1. وارسی و کنترل اطلاعاتی که باید وارد شود و نحوه ورود آنها برای تضمین صحّت پیشینهها؛
2. تمهید نظام پایگاه دادهای و نرمافزاری مناسب برای انجام دقیق فرایند ورود اطلاعات در هر فیلد و استخدام کارکنانی آموزشدیده برای این کار؛
3. افزایش امنیت نظام بر اساس استانداردهایی مطابق با امنیت ملی و محدودکردن دسترسی به افرادی مشخص با گذرواژه و حساب کاربری و استفاده از فیلدهای امنیتی برای شناسایی افرادی که دادهها را وارد یا حذف میکنند.
«استفیک»[32] در سال 1997 بهمنظور حمایت از پدیدآورندگان و ناشران در برابر کپیبرداریهای غیرقانونی، دربارۀ روشهای تضمین امنیت و تغییرناپذیری منابع در وب صحبت بهمیان آورد و علاوه بر مفاهیم تعامل، امنیت و انطباق[33]در نظامهای مطمئن، به تعیین هویّت و کنترل کپیبرداری نیز تأکید کرد.
«هدستروم»[34] (1998) روشهای متعددی برای بهبود نظامهای مطمئن در کتابخانههای دیجیتاِل و کامپیوتری پیشنهاد کرد. از دید وی، نظامهایی که در آنها خطرها، سودها و هزینهها به تعادل رسیدهاند، قواعدی مرکب از خطمشیها و استانداردها دارند و مطمئن هستند.
«بلومنتال»[35] ( 1999) ابعاد قابلیت اطمینان در نظامهای اطلاعاتی را بدینترتیب برمیشمارد:
از نظر وی راهحلهای قابلیت اطمینان منوط به درنظرگرفتن افراد، فناوری و خطّمشی است.
سه محقق دانشگاه استنفورد،گامهای ضروری برای اجرای آرشیو دیجیتاِل قابل اطمینان را به تفصیل بیان کردهاند. آنان در حفاظت اشیای دیجیتال، با تأکید بر راهبردهای تکثیر[37] در ذخیرهسازی، به زیرساختهای سختافزاری، نرمافزاری و سازمانی پرداختهاند. راهبرد تکثیر از حذف و دستکاری توسط کاربران جلوگیری میکند. اینکار با تدوین خطمشیهای نسخهبرداری و تهیۀ نسخۀ پشتیبان امکانپذیر میشود. در پژوهشهای آنان، علاوه بر تعامل و امنیت، به تکثیر در نظامهای مطمئن هم اشاره شده است. تعامل از دیدگاه آنان مبادلات بین بخشهای مختلف نظام است و کارهایی که در یک نظام مطمئن میتوان انجام داد، عبارتند از:
آنها کار را ادامه دادند و مزیّتهای مشارکت در تکثیر در شبکههای نظیربهنظیر را بررسی کردند. آنان چالشهای برآورد قابلیت اطمینان هر نظام را بررسی و عوامل زیر را در رفع این چالشها مدّ نظر قرار دادند:
پژوهشگران دانشگاه فناوری کوئینزلند درباره ابزارهای ارزیابی نظامهای
قابل اطمینان مطالعه کردند. از نظر آنانوی، ارزیابی امنیت وتعیین سطح تضمین
اهمیت زیادی دارد. بنابراین، آنان بر کمّیکردن قابلیت اطمینان تآکید کردهاند
(Jøsang, & Knapskog, 1998).
فدراسیون کتابخانه دیجیتال در سال 2000 م هفت معیار برای قابلاطمینانبودنِ واسپارگاههای آرشیوی با تأکید بر مجلههای دیجیتاِل علمی، بهعنوان اشیای دیجیتال تعریف کرد. در مقابل، دربارۀ چگونگیِ انجام کارهای مربوط به حفاظت قابل اطمینان سکوت کرد و پژوهشهای بیشتر را بنیاد اندرو ملون[42] برعهده گرفت. از منظر این فدراسیون، آرشیو دیجیتال مطمئن:
آژانس پروژههای تحقیقاتیِ پیشرفتۀ دفاعی ایاِلات متحده [43] نیز در سال 2001، در برنامهریزی برای نظامهای قابل اطمینان، به قابلیت سنجش و بهصرفهبودن اقتصادی آنها اشاره کرده است.
در ساِل 2002 گروه کتابخانههای پژوهشی (سی.آر.ال.)[44] با همکاری مرکز کتابخانهای فهرستنویسی پیوسته[45] (او.سی.ال.سی) در آمریکا، با این هدف که آرشیوهای دیجیتال بتوانند منابع ملیـفرهنگی و پژوهشی را بهصورت تضمینی و دائم حفاظت کنند، چارچوبی از ویژگی ها و مسئولیتها[46] را در این راستا تدوین کرد. این چارچوب از نظام اطلاعات آرشیوی باز[47] بهعنوان ابزار برنامهریزی حفاظت دیجیتال پیروی میکند و بر ویژگیهای فناورانه و سازمانی تأکید دارد. بر اساس گزارش این گروه، آرشیو دیجیتالِ مطمئن آن است که هدفش فراهمکردن دسترسی بلندمدت و قابل اطمینان به منابع دیجیتاِلیشده، تحت نظام مدیریتی برای جامعهای مشخص در حال و آینده باشد. ویژگیهای آرشیوهای دیجیتال مطمئن از این منظر عبارتند از:
در سال 2003 گروه کتابخانههای پژوهشی بهطور مشترک با مدیریت آرشیوها و مدارک ملی[52] در آمریکا، گروهی را بهمنظور ارزیابی وضعیت آرشیوهای دیجیتال بهوجود آورد. آنها با هدف ارزیابی قابلیت اطمینان در ذخیرهسازی، توسعه، مبادله و فراهمکردن دسترسی به مجموعههای دیجیتال، معیارهایی را تدوین کردند. این معیارها برای ارزیابی آرشیوهای دیجیتال سازمانی، کتابخانههای ملی و نظایر آنها نیز به کار میرود (CRL[53]& OCLC, 2007).
«گلادنی»[54] (2006) «تی دی او» (شیءِ دیجیتال مطمئن)[55] را پیشنهاد داد که روشی است برای تضمین اصالت رکوردهای اشیای دیجیتال. وی برای رسیدن به این هدف، راهحلهایی را به شرح زیر پیشنهاد کرد:
«او. سی. اِل. سی» ( 2006) چهار راهبرد برای حفاظت دیجیتال مطمئن تصویب کرده است:
«استورر[59] و دیگران» ( 2007) نظام ذخیرۀ بلندمدت، امن و قابل بازیابی به نام POTSHARDS را بهوجود آوردند که دسترسی بلندمدت، امنیت و بازیابی رکوردها را تضمین میکرد. بهعقیدۀ آنان، سیستم امنیتی رمزگذاری[60] برای ذخیرهسازی طولانیمدت دادهها مناسب نیست زیرا اگر کلید رمزپردازی به هر دلیلی از بین برود، خود داده نیز از بین خواهد رفت. بنابراین، در روش پیشنهادی آنها، هر شی به n سهم تبدیل میشود که هر کدام، در آرشیوهای جداگانه قرار میگیرد و برای بازیابی و بازسازی آنها از نشانگر تقریبی[61] استفاده میشود . این نشانگر روابط بین قطعات تقسیمشده در آرشیوها را مخفی نگه میدارد.
رسیدگی به زیرساختهای آرشیوسازی دیجیتال، با ایجاد مدل مرجع نظام اطلاعاتی آرشیوی باز[62] سازماندهی شد. این نظام اطلاعاتی آرشیوی متشکل از افراد و سیستمهایی است که مسئولیت حفاظت اطلاعات و دسترسپذیرکردن آن را برای جامعهای معیّن در مدتزمان طولانی برعهده دارد (CCSDS, 2002). لازم به ذکر است، نظام اطلاعاتی آرشیوی باز را کمیتۀ فنی بیستمِ کمیتۀ مشاور نظام داده و فضا _ که مربوط به وسایل فضایی و هواپیماست _ و کمیتۀ فرعی13 این کمیته _ که مربوط به نظامهای انتقاِل اطلاعات و دادههای فضایی است _ تدوین کرده است.
برنامۀ ملیِ حفاظت دیجیتال و زیرساخت اطلاعات اِلکترونیکی ایالات متحده[63] نیز از جمله تلاشهای ملی در راستای حفاظت دیجیتاِل است. نظامهای حفاظت دیجیتاِل دیگری نظیر نظام آرشیوسازی اطلاعات دیجیتال (دیاس)،[64]و نظام حفاظت رقمی لاکس [65] بهوجود آمدند که همگی بر مبنای نظام اطلاعاتی آرشیوی باز هستند.
بهعلاوه، در بحث قابلیت اطمینان در آرشیوهای دیجیتال، سه مسئلۀ «تضمین سندیت»[66] اطلاعات دیجیتال، جلب رضایت کاربر و تضمین قابلیت اطمینان فراهم آورندگان خدمات [67] مورد توجه است (RLG_OCLC, 2002).
در چند سال گذشته، سازمانهای متعدد کوششهایی را برای بهسازی معیارهای ارزیابی تدوینشده انجام دادهاند و بازنگری و تجدیدنظرهایی در این معیارها شده است. برای نمونه، فرایند بازنگری در معیارهای اطمینانپذیری آرشیوهای دیجیتال گروه کتابخانههای پژوهشی که با همکاری مدیریت آرشیوها و مدارک ملی در ایاِلات متحده آمریکا ادامه یافت، منجر به ایجاد ابزاری به نام «وارسی و تأیید آرشیوهای مطمئن: سیاهه بازبینی معیارها (تراک)»[68] شد که برای اندازهگیری قابلیت اطمینان آرشیوها و مخازن دیجیتال بهکار میرفت (CRL-OCLC, 2007). تجدیدنظر در این معیارهای ارزیابی همچنان ادامه یافت و این معیارها در سال2010 ویرایش شد.
هستۀ اصلیِ معیارهای اطمینانپذیری بر اساس معیارهای سه سازمان کارگروه نستر،[69] مرکز کتابخانههای پژوهشی و مرکز حفاظت دیجیتال بود که به این هسته اولیه استاندارد ایزو، کمیته فنی20 و کمیته فرعی 13[70] نیز اضافه شد. بنابراین، سه سازمان نامبرده از کار تجدیدنظر در معیارهای ارزیابی آرشیوهای دیجیتاِل حمایت کردند. قابلیتهای هر مجموعه به کمک این ابزار، با معیارهای اصلی مقایسه و در نهایت، آرشیو در سطح بینالمللی به رسمیت شناخته میشود (CRL-OCLC, 2007).
در سال 2012، ابزار «وارسی و تأیید آرشیوهای مطمئن: سیاهه بازبینی معیارها» به استاندارد ایزو 16363 تبدیل شد. بر اساس این سیاهه، در سال 2006 تا 2007 ابزار دیگری بهنام «روش وارسی واسپارگاه دیجیتال مبتنی بر ارزیابی ریسک»[71] بهوجود آمد که بر عکس سیاهۀ وارسیِ قبلی، وسیلهای برای وارسی و شناسایی نقاط قوّت و ضعف بهوسیله خود سازمان بود و مدیران حفاظت دیجیتال خطرها و ریسکها را در شش مرحله به کمک آن شناسایی و مدیریت میکردند. این ابزار را مرکز حفاظت دیجیتال[72] و حفاظت دیجیتال اروپا[73] پدید آوردند (Mchugh, Ruusalepp & Hofman, 2007).
بر اساس استاندارد ایزو 16363، قابلیت اطمینان آرشیوها به سه سطح «زیرساخت سازمانی»، «مدیریت اشیای دیجیتال» و «زیرساخت فناوری» تقسیم میشود و هر سطح الزامهایی دارد. هر یک از این الزامها به تناسب دارای معیارهایی در باب محیط، مسئولیتهای اجباری نظام، مدل عملکردی و اطلاعاتی، ساختار مفهومی اطلاعات و انواع بستههای اطلاعاتی است (جدول1).
جدول1. سطوح قابلیت اطمینان آرشیوهای دیجیتال و الزامهای آن در استاندارد ایزو 16363
سطح |
اِلزامهای هر سطح |
1. زیرساخت سازمانی |
شیوه اداره و دوام سازمانی[74] |
ساختار سازمانی و به کارگماری نیروی انسانی[75] |
|
چارچوب خطمشی و پاسخگویی درباره عملکرد[76] |
|
دوامپذیری ماِلی[77] |
|
2. مدیریت اشیای دیجیتاِل |
فراهمآوری محتوای دیجیتاِل (جذب) |
ایجاد بستههای آرشیوسازی (جذب) |
|
برنامهریزی حفاظت |
|
ذخیره آرشیوی و حفاظت از بستههای اطلاعاتی آرشیوی |
|
مدیریت اطلاعات |
|
مدیریت دسترسی |
|
3.فناوری ها، زیرساخت فنی و امنیت |
اِلزامات زیرساخت نظام |
فناوریهای مناسب |
|
امنیت |
بحث و نتیجهگیری
رسیدگی به زیرساختهای آرشیوسازی دیجیتال با ایجاد «مدل مرجع نظام اطلاعاتی آرشیوی باز» سازماندهی شد. بسیاری از آرشیوهای دیجیتال بر اساس این مدل بهوجود آمدند و در آینده هم با این رویکرد پدید میآیند؛ ولی نکتهای که اهمیت دارد این است که به همان اندازه که به نظام حفاظت منابع دیجیتاِل نیاز است، داشتن برنامۀ تأیید قابلیت اطمینان هم اهمیت دارد. این برنامه باید دربردارندۀ معیارهایی برای ارزیابی و نیز سازوکارهایی برای سنجش باشد (RLG-OCLC, 2002). بههرحال، قابلیت اطمینان با تمرکز بر مرحلۀ طراحی، سعی در ایجاد کیفیت از زمان طراحی تا زمان تولید و اجرا و تداوم آن دارد (عرب، 1377).
مطمئناً برای تضمین قابلیت اطمینان معیارهایی لازم است. از این میان، فرایند حسابرسی باید وجود داشته باشد و این فرایند کمّی توسط خود سازمان یا افرادی خارج از سازمان و بهصورت دورهای انجام شود. کمّیبودن بدینمعناست که سطح اطمینان در هر نظام حفاظت دیجیتال مشخص شود. بهعنوان مثال، «هاتیتراست»[80] واسپارگاهی برای حفاظت از محتوای دیجیتاِلی تولیدشدۀ 60 کتابخانۀ پژوهشی در اروپا و ایاِلات متحده است. این واسپارگاه محتوای تولیدشده در پروژۀ گوگلبوک[81] و طرح رقمیسازی آرشیو اینترنتی[82] را نیز حفاظت میکند. این واسپارگاه را دانشگاههای ایندیانا و میشیگان اداره میکنند. میزان اطمینانپذیری هاتیتراست را مرکز کتابخانههای پژوهشی در سال 2009 بررسی کرد. این واسپارگاه بر اساس گزارشها، از پنج نمرۀ حداکثری در سیاهۀ وارسی سی. آر. اِل، در زیرساخت سازمانی نمره2 و در مدیریت اشیای دیجیتاِل نمرۀ 3 و در زیرساخت فناوری نمرۀ 4 را کسب کرد. فرایند بررسی تا ساِل 2011 بهطول انجامید و اصلاحات لازم صورت گرفت و این واسپارگاه، در همین ساِل بهعنوان واسپارگاه مطمئن شناخته شد (CRL, 2011).
آرشیو دیجیتال مطمئن باید دارای خطمشیهایی مستندشده و مورد توافق و همچنین دارای بیانیۀ مأموریت واضحی باشد. بر اساس بررسیهای انجامشده، معیارهای قابلیت اطمینان در آرشیوهای دیجیتال کموبیش مشابه و بر اساس یک هستۀ اولیه بهوجود آمدهاند و بهمرور زمان کامل شدهاند و بهنظر میآید بتوان آنها را به سه دستۀ کلّی تقسیم کرد:
1.معیارهای مرتبط با کاربر
کاربران به دو دسته تقسیم میشوند: افراد دخیل در فرایند حفاظت دیجیتال در آرشیو و کاربران نهایی و استفادهکنندگان از نظام.
الف) استفادهکنندگان از نظام: جامعۀ استفادهکننده از آرشیو باید تعریفشده و دسترسی به اطلاعات برای آنان تضمین شود. در حفاظت طولانیمدت، در صورتی رضایت کاربر جلب میشود که مطمئن شود نظام از فناوریهای در حاِل توسعه برای حفاظت و دسترسی بلندمدت در طول زمان استفاده میکند. آرشیوها باید بتوانند تغییرات سند دیجیتال در نظام را نمایش دهند.کاربر باید بفهمد سندی که از نظام آرشیو دریافت میکند، همان است که درخواست کرده است؛ یا سندی که به دست کاربر رسیده همان است که به نظام واسپاری شده است. آنان باید مطمئن شوند اطلاعات فاقد خطاست و حقوق مرتبط با محرمانگی آنها در نظام رعایت میشود. ضمناً، استفادهکنندگان باید مطمئن شوند حقّ مؤلف و مالکیت فکری در نظام رعایت میشود. از طرف دیگر، استفادهکنندگان باید مسئولیتهای خود در برابر آرشیو را هم بدانند و با استفادههای مجاز و خطمشیها و انواع اجازهنامه و کمّوکیف دخل و تصرف در اطلاعات آگاه باشند .
بدینمنظور، سازمانهای آرشیوی باید با فراهمآورندگان خدماتی کار کنند که قابلیت اطمینان آنها تأیید شده باشد. این فراهمآورندگان خدمات باید بتوانند با سازمان بهنحو مطلوب توافق کنند. در صورتیکه فراهمآورندگان خدمات کارهای خود را با دقت انجام دهند، سازمان هم تمایل به ادامۀ کار با آنها خواهد داشت. بنابراین سازمانها ابزاری برای سنجش خدمات خود دارند و فراهمآورندگان خدمات نیز از استانداردها و بهترین شیوههای شناختهشده استفاده میکنند. معمولا تدوین ابزارهای سنجش خدمات آرشیو بر اساس نحوۀ عملکرد آرشیوهایی است که جامعۀ کاربران از آنها رضایت دارند (آر. اِل. جی.- او. سی. اِل. سی، 2002). از طرف دیگر، هر تولیدکنندۀ کالا و خدمات میداند موفقیتش به رضایت مشتریانش از محصول و خدمات او بستگی دارد. اگر در فرایند طراحی، تولید و توسعه به جلب رضایت کاربر توجه نشود، کیفیت و قابلیت اطمینان ضعیف میشود (معینزاد، 1380)
ب) افراد درگیر در فرایند حفاظت دیجیتال: این افراد باید کاملاً آموزشدیده باشند و تعدادشان کافی و آموزش آنان مطابق تغییرات فناورانه، بهروز باشد. آنان باید بتوانند اطلاعات را از تولیدکنندگان بگیرند، کیفیت اطلاعات را تأیید کنند، بستههای اطلاعاتی آرشیوی مطابق با قالببندی داده و استانداردهای سندپردازی تولید کنند، اطلاعات توصیفی به بستههای اطلاعاتی تولیدشده بهمنظور قرار گرفتن در پایگاههای آرشیوی اختصاص دهند و در روزآمدسازی مدیریت داده و ذخیرۀ آرشیوی، متخصص و ماهر باشند. آنان باید در بحث ذخیرهسازی با انواع رسانههای ذخیرهسازی و تبدیلات، بررسی خطاهای خاص و عام و بهسازی خرابیهای آرشیوی آشنا باشند و بتوانند هم به اطلاعات توصیفی و هم دادههای مدیریتی، امکان دسترسی ایجاد کنند. همچنین به اشیای دیجیتال، شناسگر اختصاص دهند و در تمام مدت نیازهای جامعۀ آرشیو را مدّنظر قرار دهند و مدام با آنها در ارتباط باشند. در تمام این موارد، نقش و مسئولیتهای افراد کاملاً باید مشخص باشد.
2. معیارهای فناورانه
این معیارها از این وجوه باید بررسی شوند:
الف) اطلاعات: قالب ، ساختار و محتوای اطلاعات باید بهمنظور عرضه به جامعۀ تعریفشده، مشخص باشد.کاربران باید بدانند بهدنبال چه اطلاعاتی در آرشیو باشند و بهطور مستند برای آنها مشخص شده باشد چه قالبهای متنی، صوتی، تصویری و ویدیویی را میتوان دریافت کرد. همچنین این اطلاعات باید برای جامعۀ استفادهکننده درکشدنی و قابل استفاده باشد؛ یعنی کاربر بتواند با ابزارهای موجود اطلاعات را دریافت و تفسیر کند. اطلاعات نیز باید بهروز، کامل و خوانا و باورپذیر و بهدور از خطا باشد. در این زمینه باید خطمشیهای تعهدآور برای تضمین وجود داشته باشد. مدتزمانی هم که از این اطلاعات محافظت میشود، باید تعیین شود.
ب) زیرساختهای اطلاعاتی: این مورد شامل شبکه، نرمافزار و سختافزار و استانداردهای محتوا و دسترسی و تضمین یکپارچگی اسناد، امنیت، راهبردهای حفاظتی و... است. آرشیو بایدآمادگی برای حوادث داشته باشد، طرحهای بهبود و بازسازی را بهصورت مکتوب درآورد که شامل حداقل یک نسخه پشتیبان از همه اطلاعات حفاظتشده به انضمام یک نسخۀ نگهداریشده خارج از محل اصلی باشد.
3. معیارهای مبتنی بر وجه اقتصادی
موفقیت یک برنامۀ حفاظت دیجیتال به بودجهبندی و صرفۀ اقتصادی آن بستگی زیادی دارد زیرا در پیشبینی طرحهای حفاظت دیجیتال در طول زمان نیاز به صرف هزینههای گزاف است؛ بهعنوان مثال، هزینههای ذخیرهسازی و تبدیل رسانهای و قالببندی مجدد. برنامهریزی کوتاهمدت و درازمدت مالی بهمنظور اینکه آرشیو در طول زمان دوام بیاورد و پویا بماند لازم است. طرح و برنامههای مالی را حداقل سالیانه باید بازبینی کرد. هزینهها و درآمدها هم باید تعادل داشته باشند تا حفاظت دیجیتال از نظر مالی مقرون به صرفه باشد.
در مجموع، قابلیت اطمینان در متون مربوط به علم اطلاعرسانی در مورد منابع چاپی وجود داشته و با دیجیتالیشدن منابع به حوزۀ حفاظت دیجیتال ، آرشیوها و کتابخانههای دیجیتال توسعه پیدا کرده و بهنظر میرسد در آینده به سمت کتابداری موبایلی حرکت کند. بههرحال، معیارهای بررسیشده در اینجا میتواند بالقوه در ساختن ابزاری همهجانبه برای وارسی اطمینانپذیری آرشیوهای دیجیتال سودمند باشد.
[1]. Consultative Committee of Space and Data Systems
[2]. Reformatting
[3]. Long term preservation
[4]. Resolution
[5]. Data corruption
[6]. Preservation Digital Society
[7]. Thomas Noble
[8]. Reliability
[9]. Genuineness
[10]. Authenticity
[11]. Objectivity
[12]. Validity
[13]. Stability
[14]. Yang
[15]. Accuracy
[16]. Believability
[17]. Coverage
[18]. Currency
[19]. First-hand/Primary
[20]. Legibility/Readability
[21]. Allen-Bobcock
[22]. Reliability
[23]. Integrity
[24]. Security
[25]. Privacy
[26]. National Computer Security Center(NCSC)
[27]. Audit ability
[28]. Security
[29]. Communication
[30]. Research Library Group- Online Cataloging Library Center
[31]. National Defense Operation Center(NDOC)
[32]. Stefik
[33]. Compliance
[34]. Hedstrom
[35]. Blumenthal
[36]. System safety
[37]. Replication
[38]. Detection
[39]. Restore
[40]. Query
[41]. Store
[42]. Andrew W. Mellon Foundation
[43]. The US Defense Advanced Research Projects Agency (DARPA)
[44]. Research Library Group (RLG)
[45]. Online Cataloging Library Center (OCLC)
[46]. Trusted Digital Repositories (TDR): Attributes and Responsibilities
[47]. Open Archiving Information System (OAIS)
[48]. Administration responsibility
[49]. Organizational viability
[50]. Financial sustainability
[51]. Accountability
[52]. National Archive and Records Administration (NARA)
[53]. Center for Research Libraries
[54]. Gladney
[55]. TDO: Trustworthy Digital Object
[56]. Provenance
[57]. Rendering
[58]. Bit-string encoding
[59]. Storer
[60]. Encryption
[61]. Approximate pointer
[62]. Open Archival Information System (OAIS): Reference Model
[63]. National Digital Information Infrastructure and Digital Preservation Program (NDIIPP)
[64]. Digital Information Archiving System(DIAS)
[65]. Lockss Digital Preservation System
[66]. Authentication
[67]. Service Providers
[68]. Trustworthy Repositories Audit and Certification: Criteria Checklist(TRAC)
[69]. Nester Working Group The Digital Curation Centre (DCC)
[70]. ISO/TC20/SC13
[71]. Digital Repository Audit Method Based on Risk Assessment
[72]. Digital Curation Center(DCC)
[73]. Digital Preservation Europe (DPE)
[74]. organizational viability
[75]. staffing
[76]. Procedural accountability
[77]. Financial sustainability
[78]. licenses
[79]. liabilities
[80]. Hathi Trust
[81]. Google Book
[82]. Internet Archive Digitalization Initiative