نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد علم اطلاعات و دانش شناسی. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
2 استادیار گروه علم اطلاعات و دانششناسی، دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
3 دانشیار گروه روانشناسی و آموزش کودکان با نیازهای خاص. دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی، دانشگاه اصفهان، اصفهان، ایران
چکیده
کلیدواژهها
عنوان مقاله [English]
نویسندگان [English]
Objective: The aim is to conduct appearance and content assessment of printed books for the age groups A and B, with emphasis on the components of Guilford creativity. These components consist of fluidity, flexibility, originality, and expansion. However, other criteria for book evaluation (not related to creativity) are considered in this study for evaluating the content and appearance of these books.
Methodology: This is a descriptive research conducted by survey method and it is of applied type. The statistical population of the research includes Persian stories for the age groups A and B in the form of printed books and the research sample was selected from the popular books in Iran printed between 2011 and 2016. The data gathering tool is a researcher-made checklist whose validity has been verified. In this research, content analysis method was used to study the formal and content criteria in 55 bestselling printed children's books. Bestselling, as a factor was considered since the books which consisted in this category, were lucky to be accessible for the audience more than others. This research sample may show the creativity component rate in the large portion of the children's books market and identify their characteristics. In this research, bestselling books in each year and each age group (A and B) are determined by threshold. Statistical data about the number of copies of each book publishing were gathered from Khanehe Ketabe.
Findings: The results showed that among formal and content features in all components of creativity (fluidity, flexibility, originality and expansion), content features are more followed and applied in the reviewed books compared to formal features. However, for these age groups, visual features can attract readers more than anything else. Among the four components, the expansion component with an average rating of 3.62 was used more than other components in the sampled books. Most of the books (42.8 percent) were published in 5000-10000 copies and their prices were between one thousand to 5 thousand Toomans. The books entitled Let's come to kill people (A), The story of the two lonely turtles (A) and The time of bedtime for the baby (A) were the strongest books and books of the Thief of the trustee (B), The rain falls (B) and The celebration of the song (B) were the weakest books regarding the most important components of creativity.
Conclusion: Iranian authors, illustrators, and editors have been more successful in paying attention to the details and extension of the idea in each of the formal and content features than other components of creativity in children's book. It is suggested that those who involved in publishing children's books take creativity courses and apply the checklists provided in the study to produce more creative books.
کلیدواژهها [English]
مقدمه
کتاب یکی از ابزارهای مهم آموزشی و سرگرمی برای کودکان محسوب میشود. از میزان کتابخوانها، نحوه کتابخوانی، تعداد کتابهای به چاپ رسیده، میزان کتاب خریداری شده توسط مردم و مقدار وقتی که صرف مطالعه میکنند، میتوان پی برد که فرهنگ مطالعه در آن کشور در چه جایگاهی قرار دارد (همائی و اشرفیریزی، 1392). متأسفانه آمار و ارقام مدت زمان مطالعه در ایران از موقعیت جالبی برخوردار نیست و مسئولین آنچنان که باید به این مسئله اهمیت نمیدهند. بنا بر گفته سیدعباس صالحی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی در آذرماه 97، سرانه مطالعه در کشور روزانه ۱۲ دقیقه و نیم است (عصر ایران، 1397). امروزه هر فردی بار سنگین مسئولیت این معضل را به دوش یکی از سه ضلع مثلث (ناشران- دولت- خریداران کتاب) میاندازد. در صورتی که باید به دنبال راهحل مناسب بود تا بتوان این مسئله جدی را به طور کامل حل نمود (منجزی، 1393). از موانع جدی که بر مطالعه کتاب اثر گذاشته، وضعیت ناخوشایند خلق، تولید (سطح کیفی آثار) و توزیع آثار است. نخواندن گاه اعتراضی به محتوای آثار و کیفیت نازل آنها است (قزلایاق، 1392).
کتابهای کودکان و نوجوانان اگر با ویژگیهای سنی، احتیاجات، علاقهمندیها و تصورات آنان تهیه شده باشد از مؤثرترین وسایل برای پرورش افکار و عواطف کودکان به حساب میآید. با وجود اهمیت و جایگاه ادبیات داستانی در شکلگیری شخصیت کودکان، وضعیت این پدیده در کشور ما رضایتبخش نبوده و ناآشنایی مؤلفان و ناشران با دنیای کودک و سفارشی نوشته شدن بیش از 50 درصد کتابهای کودکان از نمونههای بارز نارضایتی متخصصان از وضعیت موجود است (محمدی، 1389). حوزه خلق و تولید ادبیات کودک، یا تحرک و پویایی کافی ندارد یا پویایی آن مقطعی است و آنچه تولید میشود از نظر کمی هیچگونه تناسبی با جمعیت کودک و نوجوان ندارد (قزلایاق، 1392).
شناخت عناصر خلاقیت در ظاهر (رنگ، خط، تصویر، سطح، بافت، قطع و ترکیببندی) و محتوای کتاب میتواند در جذابیت آن برای مخاطب و خرید و مطالعه کتاب مؤثر واقع شود؛ بنابراین رعایت چند فاکتور اساسی، کتاب را با موفقیت روبهرو ساخته و موجب جذابیت برای مخاطب و ترغیب وی به کتاب و کتابخوانی میشود. این فاکتورها شامل استفاده از تصاویر با رنگهای شاد و جذاب، استفاده از شخصیتهای دوستداشتنی، استفاده از قافیه در متن، برقراری تعامل متن با خواننده و ایجاد انگیزه در خواننده برای دوباره خواندن کتاب است (مارچینی[1]، 2011). تحقق تمامی این موارد زمانی صورت میگیرد که خلاقیت در نوشتههای نویسنده، در تصاویر نقاش، در ذهن ناشر و چاپگر و کلیه عوامل دستاندرکار تولید کتاب کودک وجود داشته باشد.
بسیارى از ناشران کتاب کودک، معیار مدونى براى انتخاب و تولید کتابهاى کودکان ندارند. عدم توجه برخی از ناشران به کیفیت چاپ تصاویر، کپیبرداری از شخصیتهای انیمیشنها و استفاده از تصاویر تکراری (به جای خلق اثری نوین و متناسب با محتوا)، متناسب نبودن رنگها با موضوع تصویر، به مشکلات کتاب کودک افزوده است (میرحسینی، 1392). همچنین سلیس و روان نبودن زبان در بخش کیفیت زبان، بیان و شیوه نگارش و رواج آسانپسندی و خلاقانه نبودن آثار به عنوان مهمترین مشکلات و کاستیهای کتابهای کودکان معرفی میشوند. با توجه به حاکم بودن شرایط ذکر شده بر ادبیات کودکان و نوجوانان کشورمان، متأسفانه، تلاش جدی در این خصوص، صورت نگرفته است. بررسی مسائل و مشکلات این حیطه از ادبیات، به طور روشمند و علمی نیاز به مطالعه و پژوهشهای بیشتری دارد (محمدی، 1391). به همین دلیل این پژوهش بر آن است تا کتابهای چاپی کودکان (رده سنی الف و ب) را از نظر ظاهری و محتوایی با تأکید بر مؤلفههای خلاقیت مورد ارزیابی قرار دهد تا مشخص کند به چه اندازه خلاقیت در مفاهیم، متن، تصاویر، جلد و به طورکلی ظاهر و محتوای کتاب کودکان به کار گرفته شده است.
جهت سنجش مؤلفههای خلاقیت، از دیدگاه گیلفورد[2] استفاده شده است. گیلفورد از جمله افرادی است که خلاقیت را مجموعهای از تواناییها و خصیصههایی میداند که موجب تفکر خلاق میشود. وی معتقد است که تفکر همگرا[3] به دنبال یک جواب صحیح برای مسئله میگردد و در سنجش هوش بسیار مهم است. تفکر واگرا[4] نیز، یک جستجوی ذهنی با افکار خلاقانه است تا پاسخهای منحصر به فرد، چندگانه و متعدد را برای سؤالات در نظر گرفته و به دنبال تمام راهحلهای ممکن برای یک مسئله است و از این جهت این تفکر در فرایند آفرینندگی و یا خلاقیت نقش اساسی ایفا میکند. تفکر واگرا شامل چهار بعد سیالی[5] (روانی)، انعطافپذیری[6] (نرمش)، اصالت[7] (ابتکار و تازگی) و بسط[8] (گسترش) است (حسینی، 1383). سیالی به معنای سرعت بیان و تولید هرچه بیشتر مفاهیم، جملات و ایدهها است. انعطافپذیری به معنای انتقال از طبقهای از پاسخها به طبقهای دیگر است. اصالت، دور شدن از امور رایج و واضح یا قطع رابطه با تفکر مبتنی بر عادت و استفاده از راههای منحصر به فرد و نو است. بسط و گسترش به معنای تولید جزئیات و تعیین تلویحات و کاربردها است (بدری، شیخ، احمدی و طباطبایی، 1392).
ادبیات کودکان و نوجوانان از لحاظ موضوع به سه دسته کلی داستان، غیر داستان و شعر تقسیم میشود. در این پژوهش از بین این سه دسته، «داستان» به دلیل برخورداری از بیشترین گرایش از سوی خوانندگان (محمدی، 1389)، فراوانی، داشتن کاربرد و اثرگذاری؛ بیشتر مدنظر قرارگرفته است. بنابراین هدف اصلی این پژوهش ارزیابی ظاهری و محتوایی کتابهای چاپی رده سنی الف و ب با تأکید بر مؤلفههای خلاقیت گیلفورد است که در سالهای 95-1390 به چاپ رسیده باشند. برای دستیابی به هدف فوق، سؤالات زیر در نظر گرفته شده است:
پیشینه پژوهش
بنا بر نوع موضوع پژوهش، پیشینههای مورد نیاز در دو بخش، مورد بررسی قرار میگیرد: الف. پژوهشهای انجام شده در ارتباط با به کارگیری خلاقیت در کتابهای کودکان و ب. پژوهشهای انجام شده در ارتباط با ارزیابی کتابهای کودکان از لحاظ محتوا و ظاهر.
الف. پژوهشهای انجام شده در ارتباط با به کارگیری خلاقیت در کتابهای کودکان
بررسی میزان برخورداری محتوای کتابهای فارسی دوره راهنمایی از مؤلفههای خلاقیت گیلفورد نشان داد که در محتوای کتابهای فارسی اول دوره راهنمایی 2/18 درصد و در محتوای کتابهای فارسی دوم دوره راهنمایی 2/47 درصد و در محتوای کتابهای فارسی سوم دوره راهنمایی 2/36 درصد به مؤلفههای خلاقیت توجه شده است (محمدی کمسرخ، 1389). در پژوهشی دیگر نتایج حاکی از آن بود که کتابهای مورد بررسی دارای قدرت پرورش قوه خلاقیت و تفکر خلاق نبوده اند و در این زمینه بسیار ضعیف هستند (مزیدی و گلزاری، 1390). تحلیل محتوای کتاب علوم تجربی دوم راهنمایی و پنجم ابتدایی نیز نتایج مشابهی را نشان داد و بین سطوح گوناگون خلاقیت گیلفورد تعادل مناسبی وجود نداشت (سلیمی و عصاره، 1392؛ ساداتی، صفری و جمشیدی 1396). در پژوهشی دیگر، پژوهشگران دریافتند که مؤلفههای خلاقیت در تصاویر کتاب ریاضی ششم ابتدایی از توزیع نرمال برخوردار نیستند (رحیمی، عصاره و صالح صدقپور، 1393)؛ اما کتاب فرهنگ و هنر پایه هفتم، هشتم و نهم از نظر میزان برخورداری از مؤلفههای خلاقیت از دیدگاه گیلفورد و بیکاردز[9] در هر دو بخش متن و تصاویر وضعیت مطلوبی دارد (جوکار و بارانی، 1396). ازگیلدی و اسین[10] (2012) در پژوهشی به بررسی کتابهای درس ریاضی دوره ابتدایی وزارت آموزش و پرورش ترکیه از لحاظ توجه به خلاقیت و نوآوری پرداختند. نتایج حاکی از آن بود که عوامل خلاقیت در کتابهای درسی ریاضی دوره ابتدایی از توزیع نرمالی برخوردار نبوده و درصد به کارگیری نشانههای خلاقیت در برنامه درسی این کتابها کمتر از حد معمول بوده است. علیآقا، فرجالهی و شاهمحمدی[11] (2014) دریافتند که از مجموع محتوای کتاب علوم تجربی دوم راهنمایی، تنها 31/35 درصد از مطالب، خلاقیت گیلفورد را مدنظر قرار داده و از کل محتوای کتاب، 71/55 درصد از کل محتوای کتاب توجه به تفکر همگرا داشته است.
ب. پژوهشهای انجامشده در ارتباط با ارزیابی کتابهای کودکان از لحاظ محتوا و ظاهر
نتایج پژوهش فضلعلی در سال 1388 برای تصاویر کتابهای داستانی کودکان گروه سنی ب و ج نشان میدهد که تصاویر کتابها در مواردی همچون نوآوری و جنبه آموزشی ضعف داشته و معیار مدونی برای خلق تصاویر کتابهای کودکان از سوی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان وجود ندارد. نصیحت مستقیم، پیشداوری و تعصب نسبت به موضوع از مشکلات عمده داستانها در کیفیت محتواست؛ رساندن نتیجه مورد نظر به خواننده همراه با پند و شعار و ترسیم مبالغهآمیز شخصیتها از مشکلات داستانها در بخش ساخت و پرداخت است. سلیس و روان نبودن زبان اثر متناسب با تواناییهای خوانندگان نیز عمدهترین مشکلات داستانها از نظر زبان و بیان و شیوه نگارش به شمار میآیند. علاوه بر این تصاویر به کار رفته در کتابها از کیفیت هنری برخوردار نبوده و قادر به تحریک خلاقیت کودکان نیستند (محمدی، 1389). تصاویری که در کتابهای کودکان به کار گرفته میشود از جذابیت لازم نیز برخوردار نیست (نوکاریزی و ضیغمی، 1392). در پژوهشی که با هدف تحلیل محتوای تصاویر کتابهای داستانی کودکان رده سنی ب و ج انجام گرفت مشخص شد کتابها در زمینههای سطربندی، تناسب متن نگارش شده با رده سنی، استفاده از کاغذ مناسب و درج رده سنی عملکرد خوبی داشتند و در موضوعات درج شماره صفحه، طراحی آستر بدرقه توجه کمتری نشان داده بودند (میرحسینی، اباذری و معدنی، 1392). پژوهشهای دیگر نشان دادند که بسیارى از ناشران کتاب کودک، معیار مدونى براى خلق کتابهاى تصویرى کودکان و همچنین خلق تصاویر آن پیش از چاپ ندارند (علیپور، شیخزاده و دهار، 1392). در مقالهای دیگر به بررسی کتابهای مرجع کودکان و نوجوانان از نظر اعتبار، وسعت و کیفیت پرداخته شد. یافتهها نشان داد که 76/4 درصد کتابها دارای ظاهر و چاپ رغبتانگیز و 27/3 درصد از آثار دارای صفحهآرایی هنری بوده اند (فلسفین و نوروزی، 1394). اگرچه دیگر یافتهها نشان میدهند که کتابهای بازاری فاقد قواعد هنری و ادبی و به طور معمول فاقد خلاقیت و جذابیت میباشند (کرباسی، پریرخ و صنعتجو، 1394).
یافتههای پژوهش گونن، دوموسقلو و سورکان[12] (2009) نشان داد که کتاب کودک باید به راحتی قابلحمل باشد. تصاویر باید ساده و مناسب و میزان بیشتری از صفحه را به خود اختصاص دهند و متناسب با رده سنی کودکان باشد. داستان کتاب دارای مقدمه، قسمت بدنه و نتیجه بوده و هدفی را دنبال کند و دارای وزن و آهنگ و از نظر لغات غنی باشد. نتایج حاصل از این پژوهش، حاکی از آن است که ویژگیهای کتابهای مصور نیازهای خواسته شده را برطرف نمیکنند. آیگان و عباسی[13] (2014) به بررسی کتابهای داستانی تصویری منتشر شده برای گروه سنی 4 تا 8 سال بین سالهای 2004 تا 2013 و ارزیابی تصاویر این کتابها با استفاده از معیارهایی توسط متخصصین پرداختند. یافتهها نشان میدهد که در 100 درصد کتابها تصاویر رنگی و در 68 درصد از کتابها، تصاویر جذاب و دارای رنگهای منطبق با زندگی واقعی هستند و برخی از رنگهای خاص به منظور تحریک تخیل استفاده شده است. بارزا و ساشودولتز[14] (2017) پژوهشی را با عنوان «تصاویر، اولویت انتخاب کتاب کودکان از نظر والدین مسلمان امارات متحده عربی» انجام دادند. نتایج حاکی از آن بود که والدین مسلمان در انتخاب کتاب برای کودکان خود 83 درصد، تصاویر را بیشتر از هر چیز دیگری مورد توجه قرار میدهند و ابراز داشته اند که تصاویر باید با فرهنگ و ارزشهای فرهنگی و سنتهای محلی آنها مطابقت داشته و آنها را توسعه دهد؛ بنابراین ابتدا جذابیت و کیفیت تصاویر را با (60 درصد) و سپس شخصیتهای داستان و رنگ را مهم تلقی کرده اند.
در جمعبندی پژوهشهای انجام شده میتوان گفت که عوامل خلاقیت در کتابهای درسی از توزیع نرمالی برخوردار نبوده و درصد به کارگیری مؤلفههای خلاقیت در برنامه درسی این کتابها کمتر از حد معمول بوده است و نیمی از کل محتوای کتابها توجه به تفکر همگرا داشته است. نتایج ارزیابیهای دیگر نشان دادند که در کتابهای درسی و غیردرسی ردههای مختلف (الف، ب و ج) در ایران، نارساییهایی نظیر عدم تناسب محتوا با توان ذهنی مخاطبین، عدم تناسب محتوا با علایق آنان، عدم توجه به سبک و شیوه نگارش، عدم توجه به تصویر و رنگ وجود دارد. با این حال، نویسندگان، تصویرگران و ویراستاران همچنان خود را ملزم به رعایت این اصول نمیدانند و کتاب کودک راهی طولانی را برای غنیتر شدن پیش رو دارد.
روش پژوهش
پژوهش حاضر از نظر هدف، کاربردی است و چون در این پژوهش به توصیف و مطالعه آنچه هست پرداخته میشود، لذا این پژوهش از لحاظ روش اجرا، از نوع پژوهشهای توصیفی است. پژوهشگران این مقاله برای گردآوری دادههای خود از سیاهه وارسی محقق ساخته[15] و روش تحلیل محتوا استفاده کرده اند، به همین دلیل این پژوهش یک پژوهش توصیفی از نوع پیمایشی است.
داستانهای فارسی کودکان رده سنی الف و ب که در قالب کتاب چاپی منتشرشده اند، جامعه این پژوهش را شکل میدهند. به علت بالا بودن تعداد این کتابها، به صورت نمونهگیری هدفمند، کتابهای پرتیراژ سالهای 95-1390 در نظر گرفته شدند. دلیل انتخاب این بازه زمانی، بررسی و تحلیل جدیدترین و بهروزترین کتابهای کودکان است که آمار آنها به صورت کامل در دسترس بود. تیراژ بالای کتاب نشاندهنده آن است که این منبع به هر دلیلی بیش از دیگر منابع در دسترس و در اختیار جامعه مخاطب قرارگرفته است. بنابراین در نظر گرفتن آنها به عنوان نمونه پژوهش و انجام ارزیابی بر روی آنها میتواند نشان دهد که بخش قابلتوجهی از بازار نشر کتاب کودک از نظر به کارگیری مؤلفههای خلاقیت در چه سطحی قرار دارند و منابعی که بیشتر در دسترساند دارای چه ویژگیهایی هستند. در این پژوهش، کتابهای پرتیراژ با در نظر گرفتن خط برش در هر سال و در هر رده سنی الف و ب به صورت جداگانه تعیینشده اند[16]. خط برش به گونهای تعیین شد که بر اساس آمارهای در دسترس، در بین شمارگان کتابها، فاصله قابلتوجهی از نظر تیراژ مشاهده میشد. پس از آن تنها کتابهای پرتیراژ در دسترس (کتابهای موجود در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان، کتابخانههای عمومی شهر اصفهان و مجموعههای شخصی) انتخاب شده و مورد بررسی قرار گرفتند که تعداد آنها 55 مورد بود. بنابراین این نمونه به روش غیراحتمالی اتفاقی یا در دسترس انتخاب شد.
برای ساخت ابزار پژوهش (سیاهه وارسی)، مطالعه کتابخانهای انجام گرفت. این بخش شامل بررسی و مطالعه انواع متون فارسی و انگلیسی (کتب، مقالات و ...) در رابطه با ادبیات مربوط به مؤلفههای کتابهای چاپی کودکان و مؤلفههای خلاقیت گیلفورد است. پس از تهیه سیاهه کاملی از مؤلفههای ظاهری و محتوایی ارزیابی کتابهای کودکان رده سنی الف و ب و ادغام و حذف مؤلفههای تکراری، با همکاری سه متخصص حوزه روانشناسی کودک و خلاقیت، این مؤلفهها در هر یک از چهار گروه خلاقیت گیلفورد و بر اساس محدوده مفهومی آنان، تقسیمبندی شدند. سپس، سیاهه وارسی تهیه شده بر اساس طیف لیکرت[17] 5 تایی از 1 تا 5 (بسیار ضعیف تا بسیار قوی) تنظیم گردید. در نهایت ابزار پژوهش در سه بخش (اطلاعات کتابشناختی اثر، ویژگیهای ظاهری و محتوایی مربوط به خلاقیت و دیگر ویژگیهای ظاهری و محتوایی مهم در ارزیابی کتاب کودک) تنظیم شد. سیاهه وارسی در اختیار متخصصان حوزه علم اطلاعات و دانششناسی و روانشناسی کودک قرار گرفت و نظرات آنان بر روی سیاهه اعمال گردید و به این صورت روایی ابزار مورد تأیید قرار گرفت.
از این ابزار برای تحلیل محتوای نمونه یاد شده استفاده شد. جهت اطمینان از صحت انجام روش تحلیل محتوا و اطمینان از عدم دخالت استنباطهای شخصی پژوهشگران در نتایج تحلیل محتوا، از بین 55 کتاب مورد بررسی و تحلیل شده در این پژوهش، 3 کتاب به صورت تصادفی انتخاب و در اختیار یک ناشر، یک نویسنده و یک تصویرگر قرار داده شد. نتایج پاسخگویی آنها با نظرات پژوهشگران مشابه و نزدیک بود؛ بنابراین میتوان نتیجه گرفت که کار پژوهشگران با کیفیت نسبتاً خوبی انجام شده است. برای تجزیه و تحلیل دادهها از آمارهای توصیفی و تحلیل و نرمافزارهای اکسل و اس پی اس اس استفاده شده است.
یافتههای پژوهش
1. یافتههای توصیفی پژوهش
در این بخش به توصیف اطلاعات کتابشناختی کتابهای مورد بررسی توسط پژوهشگران پرداخته میشود. در پژوهش حاضر تعداد 55 کتاب گروه سنی الف و ب از لحاظ ظاهر و محتوا بررسی شد که تمامی آنها دارای نویسندگان ایرانی بودند. اطلاعات رده سنی کتابهای مورد بررسی در جدول 1 ارائه شده است.
جدول1. گروه سنی کتابهای موردبررسی
بر اساس جدول 1، 38/2 درصد (21 عدد) از کتابهای مورد بررسی برای کودکان گروه سنی الف و 61/8 درصد (34 عدد) برای کودکان گروه سنی ب است. همچنین بر اساس جدول 2، از بین 55 کتاب مورد بررسی سالهای 90 تا 95، سالهای 91 و 95 بیشترین تعداد کتاب را با 20 درصد و 18/2 درصد و سالهای 90 و 93 کمترین تعداد را با 14/5 درصد به خود اختصاص داده اند.
جدول2. سال انتشار کتابهای مورد بررسی
جدول 3، تیراژ کتابهای مورد بررسی را نشان میدهد و همان طور که مشخص است اکثریت کتابهای مورد بررسی بین 5000 تا 10000 تیراژ داشته اند.
جدول3. تیراژ کتابهای مورد بررسی
قیمت کتاب یکی از مؤلفههایی است که میتواند بر تیراژ آن نیز تأثیر داشته باشد. بر اساس جدول 4، اکثریت کتابهای مورد بررسی 5000 تومان و کمتر قیمت داشته اند.
جدول4. قیمت کتابهای موردبررسی
2. پاسخ به پرسشهای پژوهش
در این بخش به نتایج تحلیل محتوای 55 کتاب با مشخصات فوق و بر اساس سیاهه وارسی مورد استفاده در این پژوهش پرداخته میشود.
پرسش اول پژوهش: تا چه اندازه مؤلفه سیالی (روانی) در ظاهر و محتوای کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان در سالهای 95-1390 به کار گرفته شده است؟
جهت پاسخ به این سؤال با استفاده از آزمون T تک نمونهای، میانگین نمره مؤلفه سیالی با میانگین فرضی 3 (حد متوسط در طیف لیکرت) مورد مقایسه قرار گرفت که نتایج آن در جدول 5، ارائه شده است.
جدول 5. نتایج آزمون T تک نمونهای برای تعیین میزان به کارگیری مؤلفه سیالی در ظاهر و محتوای کتابها(مقایسه میانگین با میانگین فرضی 3)
میانگین |
آماره آزمون (T) |
مقدار احتمال (p) |
2/86 |
2/92- |
0/00 |
بر اساس نتایج جدول 5، با اطمینان 95 درصد میتوان پذیرفت که میزان بهکارگیری مؤلفه سیالی در ظاهر و محتوای کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان در سالهای 95-1390 کمتر از حد متوسط (0/05) است.
در جدول 6، نتایج آزمون T تک نمونهای، جهت مقایسه میانگین نمره هر یک از گویههای مؤلفه سیالی با میانگین فرضی 3 (حد متوسط در طیف لیکرت) ارائه شده است.
جدول 6. نتایج آزمون T تک نمونهای برای تعیین میزان به کارگیری هر یک از گویههای مؤلفه سیالی در ظاهر و محتوای کتابها(مقایسه میانگین با میانگین فرضی 3)
بر اساس نتایج جدول 6، با اطمینان 95 درصد میتوان پذیرفت که تمامی گویهها به جز گویههای اول، سوم و پنجم بیش از حد متوسط (0/05) برآورد شده اند، به جز گویه پنجم یعنی «استفاده خلاقانه از لهجههای محلی یا گویشهای عامه» در کتابهای چاپی پرتیراژ، بقیه در حد متوسط بوده اند.
جهت بررسی یکسان بودن اولویت گویههای مؤلفه سیالی بر اساس میزان به کارگیری آنها در ظاهر و محتوای کتابها، از آزمون فریدمن استفاده شد که نتایج آن در جدول 7، با توجه به نظر پژوهشگران ارائه گردیده است.
جدول 7. نتایج آزمون فریدمن برای بررسی یکسان بودن اولویت گویههای مؤلفه سیالی
آماره آزمون ( ) |
مقدار احتمال (p) |
161/60 |
0/00 |
نتایج آزمون فریدمن حاکی از متفاوت بودن اولویت گویههای مؤلفه سیالی بر اساس میزان به کارگیری آنها در ظاهر و محتوای کتابها است (0/05). در جدول 8، اولویتبندی گویهها ارائه شده است. نتایج نشان میدهد که استفاده از تصاویر خلاقانه و غیرکلیشهای از مهمترین و برترین گویههای رعایت شده در مؤلفه سیالی است.
جدول 8. اولویتبندی گویههای مؤلفه سیالی
اولویت |
گویه |
میانگین رتبه |
1 |
استفاده از تصاویر خلاقانه و غیرکلیشهای |
4/81 |
2 |
استفاده از عناصر بصری جذاب در طراحی جلد کتاب |
4/58 |
3 |
تنوع رنگهای شاد و هیجان انگیز در تصاویر |
4/52 |
4 |
استفاده از سبک زبان و لحن برانگیزاننده عواطف |
4/51 |
5 |
استفاده از نشانهگذاری خلاقانه در متن |
4/28 |
6 |
ارائه غیرمستقیم معنای واژهها و اصطلاحات نامأنوس |
4/26 |
7 |
استفاده خلاقانه از لهجههای محلی یا گویشهای عامه |
1/04 |
پرسش دوم پژوهش: تا چه اندازه مؤلفه انعطافپذیری در ظاهر و محتوای کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان در سالهای 95-1390 به کار گرفته شده است؟
جهت پاسخ به سؤال دوم پژوهش مجدداً از آزمون T تک نمونهای استفاده شد و نتایج آن در جدول 9، قابل مشاهده است.
جدول 9. نتایج آزمون T تک نمونهای برای تعیین میزان به کارگیری مؤلفه انعطافپذیری در ظاهر و محتوای کتابها(مقایسه میانگین با میانگین فرضی 3)
میانگین |
آماره آزمون (T) |
مقدار احتمال (p) |
3/11 |
2/06 |
0/04 |
بر اساس نتایج جدول 9، با اطمینان 95 درصد میتوان پذیرفت که میزان به کارگیری مؤلفه انعطافپذیری در ظاهر و محتوای کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان در سالهای 95-1390 بیش از حد متوسط است (0/05). در جدول 10، نتایج آزمون T تک نمونهای، جهت مقایسه میانگین نمره هر یک از 7 گویه مؤلفه انعطافپذیری با میانگین فرضی 3 (حد متوسط در طیف لیکرت) ارائه شده است.
جدول 10. نتایج آزمون T تک نمونهای برای تعیین میزان به کارگیری هر یک از گویههای مؤلفه انعطافپذیری در ظاهر و محتوای کتابها(مقایسه میانگین با میانگین فرضی 3)
بر اساس نتایج جدول 10، با اطمینان 95 درصد میتوان پذیرفت که گویههای 3، 4 و 5 بیش از حد متوسط، گویه 7 کمتر از حد متوسط و گویههای 1، 2 و 6 در حد متوسط ارزیابی شده اند. جهت بررسی یکسان بودن اولویت گویههای مؤلفه انعطافپذیری بر اساس میزان به کارگیری آنها در ظاهر و محتوای کتابها، از آزمون فریدمن استفاده شد که نتایج آن در جدول 11، ارائه گردیده است.
جدول 11. نتایج آزمون فریدمن برای بررسی یکسان بودن اولویت گویههای مؤلفه انعطافپذیری
آماره آزمون ( ) |
مقدار احتمال (p) |
29/15 |
0/00 |
نتایج آزمون فریدمن حاکی از متفاوت بودن اولویت گویههای مؤلفه انعطافپذیری بر اساس میزان به کارگیری آنها در ظاهر و محتوای کتابها است (0/05). در جداول 12، اولویتبندی گویهها ارائه شده است.
جدول 12. اولویتبندی گویههای مؤلفه انعطافپذیری
اولویت |
گویه |
میانگین رتبه |
1 |
استفاده از بیان غیرمستقیم برای انتقال مفاهیم و احساسات |
4/64 |
2 |
استفاده از قطع و ظاهر خلاقانه با توجه به موضوع |
4/49 |
3 |
امکان ارتباط متن با ساختارهای فکری، اجتماعی و شخصیتی مخاطب |
4/03 |
4 |
پرهیز از استفاده از کلیشهها |
3/97 |
5 |
برخورداری محتوا از تحرک و هیجان لازم |
3/95 |
6 |
قابلیت تصاویر در جذب کودک به مطالعه |
3/84 |
7 |
تناسب متن نسبت به تصاویر |
3/08 |
پرسش سوم پژوهش: تا چه اندازه مؤلفه اصالت در ظاهر و محتوای کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان در سالهای 95-1390 به کار گرفته شده است؟
جهت پاسخ به سؤال سوم پژوهش مبنی بر این که تا چه اندازه مؤلفه اصالت در ظاهر و محتوای کتابها به کار گرفته شده است، با استفاده از آزمون T تک نمونهای، میانگین نمره مؤلفه اصالت با میانگین فرضی 3 (حد متوسط در طیف لیکرت) مورد مقایسه قرار گرفت که بر اساس نتایج جدول 13، با اطمینان 95 درصد میتوان پذیرفت که میزان به کارگیری مؤلفه اصالت در ظاهر و محتوای کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان در سالهای 95-1390 بیش از حد متوسط است (0/05).
جدول 13. نتایج آزمون T تک نمونهای برای تعیین میزان به کارگیری مؤلفه اصالت در ظاهر و محتوای کتابها(مقایسه میانگین با میانگین فرضی 3)
میانگین |
آماره آزمون (T) |
مقدار احتمال (p) |
3/15 |
2/21 |
0/03 |
در جدول 14، نتایج آزمون T تک نمونهای، جهت مقایسه میانگین نمره هر یک از گویههای مؤلفه اصالت با میانگین فرضی 3 (حد متوسط در طیف لیکرت) ارائه شده است.
جدول 14. نتایج آزمون T تک نمونهای برای تعیین میزان به کارگیری هر یک از گویههای مؤلفه اصالت در ظاهر و محتوای کتابها(مقایسه میانگین با میانگین فرضی 3)
بر اساس نتایج جدول 14، با اطمینان 95 درصد میتوان پذیرفت که بیشترین میانگین مربوط به گویههای دوم، چهارم و ششم است که بیش از حد متوسط ارزیابی شدند. بقیه گویهها در حد متوسط بوده و تنها گویهای که دارای میانگین کمتر از حد متوسط بود، گویه «به کارگیری قلم نوشتاری نامتعارف / غیررایج» بود. جهت بررسی یکسان بودن اولویت گویههای مؤلفه اصالت بر اساس میزان به کارگیری آنها در ظاهر و محتوای کتابها، از آزمون فریدمن استفاده شد که نتایج آن در جدول 15، ارائه گردیده است.
جدول 15. نتایج آزمون فریدمن برای بررسی یکسان بودن اولویت گویههای مؤلفه اصالت
آماره آزمون ( ) |
مقدار احتمال (p) |
81/79 |
0/00 |
نتایج آزمون فریدمن حاکی از متفاوت بودن اولویت گویههای مؤلفه اصالت بر اساس میزان به کارگیری آنها در ظاهر و محتوای کتابها است (0/05 ). در جدول 16، اولویتبندی گویهها ارائه شده است.
جدول 16. اولویتبندی گویههای مؤلفه اصالت
پرسش چهارم پژوهش: تا چه اندازه مؤلفه بسط در ظاهر و محتوای کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان در سالهای 95-1390 به کار گرفته شده است؟
جهت بررسی مؤلفه «بسط»، تعداد 5 گویه مطرح شده است. جهت پاسخ به سؤال چهارم پژوهش مبنی بر این که تا چه اندازه مؤلفه بسط در ظاهر و محتوای کتابها به کار گرفته شده است، با استفاده از آزمون T تک نمونهای، میانگین نمره مؤلفه بسط با میانگین فرضی 3 (حد متوسط در طیف لیکرت) مورد مقایسه قرار گرفت که نتایج آن در جدول 17، ارائه شده است.
جدول 17. نتایج آزمون T تک نمونهای برای تعیین میزان به کارگیری مؤلفه بسط در ظاهر و محتوای کتابها(مقایسه میانگین با میانگین فرضی 3)
میانگین |
آماره آزمون (T) |
مقدار احتمال (p) |
3/51 |
8/85 |
0/00 |
بر اساس نتایج جدول 17، با اطمینان 95 درصد میتوان پذیرفت که میزان به کارگیری مؤلفه بسط در ظاهر و محتوای کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان در سالهای 95-1390 بیش از حد متوسط (0/05) است. در جدول 18، نتایج آزمون T تک نمونهای، جهت مقایسه میانگین نمره هر یک از گویههای مؤلفه بسط با میانگین فرضی 3 (حد متوسط در طیف لیکرت) ارائه شده است.
جدول 18. نتایج آزمون T تک نمونهای برای تعیین میزان بهکارگیری هر یک از گویههای مؤلفه بسط در ظاهر و محتوای کتابها(مقایسه میانگین با میانگین فرضی 3)
بر اساس نتایج جدول 18، با اطمینان 95 درصد میتوان پذیرفت که تمامی گویههای این مؤلفه به جز گویه شماره سه یعنی «استفاده از رنگهای متنوع و مناسب در حروف و زمینه» که کمتر از حد متوسط ارزیابی گردید، تماماً دارای میانگینی بیش از حد متوسط (0/05) بودند. جهت بررسی یکسان بودن اولویت گویههای مؤلفه بسط بر اساس میزان به کارگیری آنها در ظاهر و محتوای کتابها، از آزمون فریدمن استفاده شد که نتایج آن در جدول 19، ارائه گردیده است.
جدول 19. نتایج آزمون فریدمن برای بررسی یکسان بودن اولویت گویههای مؤلفه بسط
آماره آزمون ( ) |
مقدار احتمال (p) |
85/07 |
0/00 |
نتایج آزمون فریدمن حاکی از متفاوت بودن اولویت گویههای مؤلفه بسط بر اساس میزان به کارگیری آنها در ظاهر و محتوای کتابها است (0/05) . در جدول 20، اولویتبندی گویهها ارائه شده است.
جدول 20. اولویتبندی گویههای مؤلفه بسط
اولویت |
گویه |
میانگین رتبه |
1 |
برخورداری از مضامین انسانی مانند همدردی، ایمان و عشق |
4/05 |
2 |
به رسمیت شناختن حقوق انسانها، حیوانات و ... |
3/51 |
3 |
استفاده از عنوان جذاب و مرتبط با موضوع |
3/25 |
4 |
انعکاس جزئیات تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی |
2/32 |
5 |
استفاده از رنگهای متنوع و مناسب در حروف و زمینه |
1/86 |
پرسش پنجم پژوهش: کدام مؤلفه خلاقیت گیلفورد (سیالی، انعطافپذیری، اصالت و بسط) در کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان در سالهای 95-1390 دارای بالاترین اولویت است؟
جهت بررسی یکسان بودن اولویت مؤلفههای خلاقیت بر اساس میزان به کارگیری آنها در ظاهر و محتوای کتابها، از آزمون فریدمن استفاده شد که نتایج آن در جدول 21، ارائه گردیده است.
جدول 21. نتایج آزمون فریدمن برای بررسی یکسان بودن اولویت مؤلفههای خلاقیت
آماره آزمون ( ) |
مقدار احتمال (p) |
81/57 |
0/00 |
نتایج آزمون فریدمن حاکی از متفاوت بودن اولویت مؤلفههای خلاقیت بر اساس میزان به کارگیری آنها در ظاهر و محتوای کتابها است. در جدول 22، اولویتبندی گویهها ارائه شده است.
جدول 22. اولویتبندی مؤلفههای خلاقیت
اولویت |
مؤلفه |
میانگین رتبه |
1 |
بسط |
3/62 |
2 |
اصالت |
2/54 |
3 |
انعطافپذیری |
2/42 |
4 |
سیالی |
1/43 |
پرسش ششم پژوهش: تا چه اندازه معیارهای مهم ارزیابی کتابها (مؤلفههای غیرمرتبط با خلاقیت) در ظاهر و محتوای کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان در سالهای 95-1390 به کار گرفته شده است؟
در پژوهش حاضر 55 کتاب چاپی پرتیراژ رده سنی الف و ب از لحاظ دیگر معیارهای ظاهری و محتوایی مورد بررسی قرار گرفتند. جهت تعیین میزان به کارگیری دیگر معیارهای ظاهری و محتوایی کتابهای مورد بررسی توسط پژوهشگران، با استفاده از آزمون T تک نمونهای، میانگین نمره به دست آمده برای هر یک از معیارها با میانگین فرضی 3 (حد متوسط در طیف لیکرت) مورد مقایسه قرار گرفت که نتایج آن در جدول 23، ارائه شده است.
جدول 23. نتایج آزمون T تک نمونهای برای تعیین میزان به کارگیری دیگر معیارهای ظاهری و محتوایی در کتابهای مورد بررسی (مقایسه میانگین با میانگین فرضی 3)
با توجه به جدول 23، بر اساس بررسی 55 کتاب توسط پژوهشگران با اطمینان 95 درصد میتوان پذیرفت که: به کارگیری معیارهای «بهکارگیری زبان ساده، روان و گیرا»، «شخصیتهای قابل قبول و باورپذیر»، «نگارش گفتگوهای داستانی قابل باور و در خدمت پیشبرد داستان»، «مرغوبیت صحافی و کاغذ مورد استفاده»، «بهرهگیری از زبان تصویری مناسب و قابل فهم با توجه به رده سنی»، «خلق شخصیتهای زیبا، جذاب و منطبق با متن»، «مرغوبیت صحافی و کاغذ مورد استفاده»، «به دور بودن محتوا از پیشداوری و القا»، «تناسب واژگان مورد استفاده با گنجینه لغات مخاطب»، «تناسب فاصله سطور نسبت به هم»، «توجه به جزئیات تصاویر در هر صفحه با توجه به متن داستان» و «استفاده از کلماتی چون خلق کردن، ابداع، فکر کردن، ایجاد کردن، ساختن و ... در محتوا» در کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان در سالهای 95-1390 بیش از حد متوسط است (0/05) و به کارگیری معیارهای «تناسب مطالب و حجم آنها با گروه سنی مخاطب» و «تناسب ردههای درج شده در کتاب با توجه به محتوا، ظاهر» در حد متوسط (0/05) است. از بین 13 گویه، یازده گویه بیش از حد متوسط ارزیابی شدند و از این بین تنها 4 مورد آنها ویژگیهای ظاهری بودند.
بحث و نتیجهگیری
یکی از بهترین شیوههای ارتقا فرهنگ مطالعه، توجه به عادات مطالعه کودکان و نوجوانان است. برای شکلگیری بهینه و تداوم این عادت نیاز به منابع مناسب، ارزشمند و خلاقانه است. منابعی که با پرهیز از کلیشهها و مکررات دارای نکاتی جذاب و جدید باشند. این خلاقیت باید در افکار و دیدگاه نویسنده، تصویرگر، ناشر و دیگر دستاندرکاران کتاب کودک وجود داشته باشد تا در آثار آنها نیز تجلی یابد. یافتههای برخی پژوهشهای دیگران نشان میدهد که کتابهای رده سنی کودک در ایران دارای مؤلفههای لازم نیستند (فضلعلی 1388؛ محمدی 1389؛ کرباسی، پریرخ و صنعت جو 1394). به همین دلیل این پژوهش در پی پاسخگویی به این پرسش بود که ارزیابی ظاهری و محتوایی کتابهای کودکان رده سنی الف و ب از منظر خلاقیت چه وضعیتی را توصیف میکند.
بیشترین کتابهای بررسیشده (42/8 درصد) دارای تیراژ بین 5000 تا 10000 بودند و قیمت هزار تا پنج هزار تومان را داشتند (جداول 3 و 4). با توجه به این که کلیه کتابها دارای نویسندگان ایرانی بودند هرگونه تحلیلی که در این بخش ارائه میشود متوجه کتابهای تألیفی و نه ترجمه ایست و به صورت مستقیم میزان به کارگیری خلاقیت را در این گروه از کتابها مورد سنجش قرار میدهد.
نتایج بررسی مؤلفه سیالی نشان میدهد که رعایت نکات ظاهری و محتوایی مرتبط با مؤلفه سیالی کمتر از حد متوسط مورد توجه قرار گرفته اند. از بین 7 گویه این مؤلفه، «استفاده از تصاویر خلاقانه» و «استفاده از عناصر بصری جذاب در طراحی جلد» مرتبط با ظاهر کتاب بودند و «ارائه غیرمستقیم معنای واژهها» یک گویه محتوایی است که هر سه دارای میانگینی بیش از حد متوسط بودند (جدول 7). تحلیل محتوای 55 کتاب در رابطه با مؤلفه انعطافپذیری، گویای کسب میانگینی بیش از حد متوسط در ظاهر و محتوای کتابهاست. این مؤلفه نیز دارای 7 گویه بود که از بین آنها دو گویه محتوایی (امکان ارتباط متن با ساختارهای فکری، اجتماعی و شخصیتی و استفاده از بیان غیرمستقیم برای انتقال مفاهیم و احساسات) و یک گویه ظاهری (استفاده از قطع و ظاهر خلاقانه با توجه به موضوع) بیش از حد متوسط ارزیابی شدند (جدول 10). ارزیابی ظاهر و محتوای جامعه پژوهش از بعد اصالت نشان داد که این مؤلفه بیش از حد متوسط ارزیابی شده است. سه گویه محتوایی یعنی «خلاقیت در طرح داستان»، «استفاده از پیامهای ارزشمند و جدید» و «قدرت برقراری ارتباط کودکان با شخصیتهای داستان»، بالاترین رتبهها را در بین 9 گویه به خود اختصاص دادند (جدول 16). مؤلفه آخر خلاقیت یعنی بسط نیز بر اساس جدول 17 توانسته است میانگینی بیش از حد متوسط را به خود اختصاص دهد. سه گویه محتوایی و یک گویه ظاهری نیز در این مؤلفه به همین میزان ارزیابی شدند. «انعکاس جزئیات تاریخی، جغرافیایی و فرهنگی»، «به رسمیت شناختن حقوق انسانها، حیوانات و غیره»، «برخورداری از مضامین انسانی مانند همدردی، ایمان و عشق» در زمره گویههای محتوایی این مؤلفه هستند و «استفاده از عنوان جذاب و مرتبط با موضوع» گویه ظاهری مهم در مؤلفه اصالت است (جدول 18). تنها 31 درصد از گویههایی که میانگینی بیش از حد متوسط داشتند مربوط به ویژگیهای ظاهری بوده و مابقی تماماً گویههای محتوایی را در برمیگرفتند.
مجموع مؤلفههای خلاقیت دارای 28 گویه بودند که 14 مورد آنها ظاهری و 14 مورد مابقی ویژگیهای محتوایی بودند و همان طور که یافتههای بالا نشان داد ویژگیهای محتوایی بیش از ظاهری در کتابها رعایت شده اند و دارای خلاقیت بوده اند. نتایج آزمون فریدمن در جداول 8، 12، 16 و 20 نیز این نتایج را تأیید میکند زیرا برترین گویهها به ترتیب برای مؤلفههای سیالی، انعطافپذیری، اصالت و بسط عبارتند از «استفاده از تصاویر غیرکلیشهای»، «استفاده از بیان غیرمستقیم برای انتقال مفاهیم»، «استفاده از پیامهای ارزشمند و جدید»، و «برخورداری از مضامین انسانی مانند همدردی، ایمان و عشق». غیر از گویه اول مابقی تماماً محتوایی و به طور کلی مربوط به پیامها و مفاهیمی است که از طریق کتاب قرار است منتقل شود. شاید ناشران، نویسندگان و تصویرگران اثرگذاری محتوا بر روی کودکان را بیشتر از ظاهر میپندارند و به همین دلیل بیشتر توجه خود را به محتوای کتابها مبذول داشته اند. اگرچه در فرهنگ ایرانی- اسلامی توجه به ارزشهای اخلاقی اهمیت زیادی دارد، با اینحال نباید فراموش کرد که اولین چیزی که ردههای سنی الف و ب به دلیل ناتوانیشان در خواندن، مورد توجه قرار میدهند ظاهر کتاب است و توجه به مؤلفههای خلاقیت در ظاهر اثر میتواند موجب جذب کودکان به کتاب در مقایسه با دیگر رسانههای الکترونیکی و پررنگ و لعاب باشد.
با توجه به نتایج آزمون فریدمن و یافتههای به دست آمده از بررسی و تحلیل محتوای 55 کتاب مورد بررسی، از بین 4 مؤلفه سیالی، انعطافپذیری، اصالت و بسط، مؤلفه «بسط» با میانگین رتبهای 3/62 (80 درصد)، بیشتر از سایر مؤلفهها در کتابهای چاپی پرتیراژ کودکان رده سنی الف و ب در سالهای 90 تا 95 به کار گرفته شده است. در حالی که مؤلفه «سیالی» کمترین رتبه را به خود اختصاص داده است. «سیالی» به معنای تعداد واقعی ایدهها و راهحلهای پیشنهادی است (سلیمی و عصاره، 1392) و به توانایی تولید پاسخهای فراوان برای یک پرسش یا مسئلهای بازگفته میشود (امیرتیموری و دیگران، 1392). وقتی این مؤلفه در پایینترین رتبه قرارگرفته است یعنی اینکه توانایی نویسنده، تصویرگر و ویراستار ایرانی در تولید ایدههای فراوان و پرورش راهکارها و پاسخهای احتمالی در خصوص مسائل مختلفی که کودکان از لحاظ فکری با آن درگیرند چندان بالا نیست. این عدم توانمندی میتواند در هر یک از عناصر ظاهری و محتوایی کتابهای کودکان ظهور کرده و ریشه در مسائل مختلفی داشته باشد. این مسئله و مشکل با وجود اهمیت خود، قابل رفع است زیرا خلاقیت را میتوان آموخت و انواع تفکر را میتوان آموزش داد. بنابراین با برگزاری دورههایی مناسب و با کیفیت برای دستاندرکاران تهیه کتاب کودک میتوان امیدوار بود که شاهد رشد بیشتری در به کارگیری مؤلفههای خلاقیت در کتابهای کودکان باشیم؛ اما بسط یعنی توجه به جزئیات در حین انجام یک فعالیت و اندیشه بسط یافته به کلیه جزئیات لازم یک طرح میپردازد و در تلاش است تا چیزى را از قلم نیاندازد (شهمیر، 1392). بنابراین نویسنده، تصویرگر و ویراستار ایرانی در توجه به جزئیات و گسترش ایده در هر یک از عناصر ظاهری و محتوایی کتابهای کودکان رده سنی الف و ب تواناتر از سایر مؤلفههای خلاقیت بوده اند. اگرچه از بین چهار مؤلفه خلاقیت در این پژوهش، سه مؤلفه بیش از حد متوسط ارزیابی شدند ولی مقدار میانگین آنها نشاندهنده قدرت و توانمندی در حوزه خلاقیت نیست و نتایج محمدیکمسرخ (1389) نیز این مسئله را تأیید میکند.
تصاویر در کتابها باید قدرت حرکت و روایت داشته باشد (گونن، دوموسقلو و سورکان، 2009)؛ اما به غیر از گویه استفاده از تصاویر غیر کلیشهای که با توجه به معنیدار بودن آزمون کمی بیشازحد متوسط ارزیابیشده است، مابقی گویههای مربوط به رنگ و تصویر (جدول 6 گویههای 1 و 6؛ جدول 10 گویه 1؛ جدول 14 گویه 1، 7، 8؛ و جدول 18 گویه 3) تماماً متوسط یا کمتر از آن بودند و یافتههای نوکاریزی و ضیغمی (1392) و کرباسی، پریرخ و صنعتجو (1394) این نتایج را تأیید میکند. شاید این ضعفها در تصویر به دلیل عدم وجود معیار مدونى براى خلق کتابهاى تصویرى کودکان باشد (علی پور، شیخ زاده و دهار 1392). گویههای دور بودن محتوا از پیشداوریها (جدول 23) و ارائه غیرمستقیم معنای واژهها و اصطلاحات نامأنوس (جدول 6) بیش از حد متوسط در کتابها مورد ارزیابی قرار گرفتند و این با نتایج محمدی (1389 و 1391) همخوانی ندارد.
با توجه به یافتههای به دست آمده، کتابهای بیا با هم آدم بکشیم (الف)، قصه دو تا لاکپشت تنها (الف) و وقت خوابه نینی مامانی (الف) قویترین کتابها و کتابهای حکایت دزد امانتدار (ب)، باران میبارد (ب) و جشن آواز (ب) ضعیفترین کتابها به لحاظ رعایت مهمترین مؤلفههای خلاقیت بوده اند. باید به خاطر داشت که این عناوین شامل کتابهایی است که بر اساس آمارهای رسمی، پرتیراژ گزارش شده اند و در دسترس پژوهشگران بودند. توجه به این نکته لازم است که ممکن است در بازار ایران کتابهایی با میزان خلاقیت بالا وجود داشته باشند که به دلایل و مشکلات مختلف نتوانسته اند در زمره کتابهای پرتیراژ قرار گیرند که این مسأله میتواند در پژوهشهای دیگری مورد توجه قرار گیرد. با این حال برای بالا بردن میزان بهرهمندی خلاقیت در آثار و کتابهای کودکان پیشنهاد میشود که از سیاهه تهیه شده در این پژوهش، ناشران برای انتخاب و نشر منابع دارای خلاقیت و نویسندگان، تصویرگران و ویراستاران جهت یاری در شیوه انجام کار استفاده گردد.
[1]. Marchini
[2]. Guilford
[3]. Converging Thinking Visualization
[4]. Divergent Thinking Visualization
[5]. Fluency
[6]. Flaxibility
[7]. Originality
[8]. Extension
[9]. Bickards
[10]. Ozgeldi and Esen
[11]. Alagha, Farajollahi, and Shahmohammadi
[12]. Gönen, Durmuşoğlu and Severcan
[13]. Aygün and Abacı
[14]. Barza and Suchodoletz
[15]. researcher-made checklist
[16]. اطلاعات این کتابها از سایت خانه کتاب ایران دریافت شده است.
[17]. Likert scales