بررسی جایگاه موجود و مورد انتظار بخش کودکان و نوجوانان در کتابخانه های خراسان رضوی

کتابخانه‌های عمومی با فراهم‌ کردن انواع منابع اطلاعاتی، آموزشی و پرکنندة اوقات فراعت به صورت سالم، مراکز فرهنگی با ارزشی برای افراد و گروه‌های سنّی جامعه خود هستند (مزینانی، 190:1379). یکی از رده‌های سنی افراد جامعه که بیش از سایر رده‌های سنی به استفاده از فضاهایی چون کتابخانه و خدمات آن نیاز دارد، کودکان و نوجوانان هستند. تقویت مجموعه نوشته‌های مناسب کودکان و نوجوانان و ارائه خدمات ویژه به آنان در کتابخانة عمومی بالقوه، این مراکز را به مکانی مهم و ارزشمند برای ایجاد و تقویت بنیان‌های اولیة رشد فکری کودکان که تضمین کنندة پیشرفت نسل آینده‌اند، تبدیل کرده است (شعاری­نژاد، 1384).

امروزه ارائه خدمات کتابخانه­ای برای کودکان به لحاظ چگونگی دسترسی به دانش و دارایی‎های ‎فرهنگی جهان، به عنوان مهارت­های سواد اطلاعاتی[3] و فراهم کردن امکانات یادگیری مادام­العمر[4]، اولویت ویژه‌ای دارد. باور عمومی است که کتابخانه‌ها باید به طور مداوم در جهت تغییرات رو به افزایش در جامعه و برطرف کردن نیاز‎های ‎اطلاعاتی، فرهنگی و تفریحی تمامی کودکان تلاش کنند؛ به طوری که هر کودک با کتابخانة محلی خود آشنا و راحت باشد و مهارت استفاده از منابع و خدمات کتابخانه را نیز داشته باشد. پذیرفته شده است که کتابخانه‎های ‎کودکان در هر جامعه، می‎تواند کودکان را به سواد اطلاعاتی و یادگیری مادام­العمر مجهز و توانایی مشارکت و همکاری در جامعه را در آنان ایجاد کند (IFLA, 2001)[5].

این موضوع در ایران با تأسیس کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان در سال 1344 مورد توجه قرار گرفت. این کانون فرهنگی با احساس فقر شدید در حوزة تولیدات فرهنگی کودکان، افزایش تعداد باسوادان و به تبع آن تشدید نیاز به محصولات فرهنگی، تأسیس شد (رحیمی، 21:1387). در عین حال، چون تعداد کتابخانه‌های کانون اندک و دستیابی همه کودکان و نوجوانان به آنها میسر نبود، نهاد کتابخانة عمومی نیز با قدمتی بسیار، متولی خدمت به تمامی اقشار جامعه از جمله کودکان و نوجوانان شناخته شد.

مطالب منتشر شده دربارة کتابخانه‌های کودکان و نوجوانان، به دو گروه عمده قابل تقسیم است. گروه اول نوشته‌هایی است که ضمن تأکید بر اهمیت مطالعه در سنّ کودکی، به توصیف خدمات و مجموعه‌های خاص کودکان در کتابخانه‌ها پرداخته‌اند. خاستگاه بیشتر این نوع نوشته‌ها که معمولاً عنوان‌های آنها با رهنمودهایی شروع می‌شود، سازمان‌های جهانی مانند فدراسیون بین‌المللی انجمن‌های کتابداری و یونسکوست. گروه دوم از نوشته‌ها، یا به توصیف وضعیت کتابخانه‌های کودکان و نوجوانان پرداخته و یا با انجام پژوهش، جنبه‌های متفاوتی از کتابخانه‌های کودکان و نوجوانان را ارزیابی کرده‌اند. پژوهشگران در تحقیقات خود اغلب از روش‌های پیمایشی، فنون مشاهده، توزیع پرسشنامه و یا روش­های کیفی استفاده کرده‌اند.

تعداد پژوهش‎های ‎انجام شده در داخل کشور که به صورت همه­جانبه، کتابخانه‌های کودک و نوجوان را بررسی کنند، بسیار محدود بوده و در بیشتر موارد به یک یا دو بُعد از معیارهای مطرح شده در این پژوهش اشاره شده است. برای مثال «مکتبی‌فرد» (1389) و «امین دهقان» (1382) دربارة کتاب‌های کودک و نوجوان؛ و «اریانت آنا» (1389) و «گوبین و لمیس» (1389) دربارة فضا پژوهش کرده‌اند. «کلی و جوزف»[6] (2010) نیز که کار آنها در این تحقیق مبنای گردآوری اطلاعات قرار گرفته است، هفت معیار برای ارزیابی خدمات کتابخانه‌های ویژة کودکان تعیین کرده‌اند. 

این پژوهش برآن است تا: 1. وضعیت کتابخانه‌های عمومی کشور را به لحاظ وجود بخش کودک و نوجوان و نوع خدماتی که ارائه می‌کنند، آشکار سازد 2. با معیار قراردادن شاخص‌هایی که از بررسی متون مرتبط با کتابخانه‌های کودکان و نوجوانان در داخل و خارج کشور به دست آمده، شکاف بین وضعیت موجود و مطلوب این خدمات را در سطح کتابخانه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و کتابخانه‌های عمومی تعیین کند 3. راهکارهایی به منظور پیشرفت کتابخانه‌های عمومی ارائه دهد. بدین منظور، پاسخگویی به سه پرسش زیر مبنای نظر قرار گرفته است: 

1.     بر اساس دسته­بندی «کلی و جوزف» (2010)، کتابخانه‎های زیرمجموعة ‎کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان چه معیارهایی را در ارائه خدمات کتابخانه‌ای به کودکان و نوجوانان به کار می‎گیرند؟ «کلی وجوزف» معیارهای خدمات در کتابخانه‌های کودکان را مشخص کرده‌اند. این معیارها عبارتند از: معیارهای برنامه‌ریزی، مجموعه، کارکنان، فناوری و دسترسی، برنامه‌ها و خدمات و ارتباط.

2.     بر اساس دسته‌بندی «کلی و جوزف»، کدام یک از ویژگی‎های ‎بخش کودک و نوجوان کتابخانه‎های ‎عمومی (شامل کتابخانه‎های ‎زیر پوشش نهاد، آستان قدس رضوی، شهرداری و ارشاد و کتابخانه تخصصی کودک) با معیارهای شناسایی شده برای ایجاد این کتابخانه‌ها بیشتر همخوانی دارند؟

3.          کتابداران کتابخانه‎های ‎عمومی، دربارة ایجاد و توسعة بخش کودک و نوجوان در کتابخانه‎های ‎عمومی چه نظری دارند؟

1.          بین ویژگی‎های ‎موجود بخش کودکان و نوجوانان کتابخانه‎های ‎عمومی و ویژگی‌های مورد انتظار، تفاوت معناداری وجود دارد.

2.      کتابداران شاغل در کتابخانه‌های عمومی، وضعیت خدمات کتابخانه­ای به کودکان و نوجوانان را در سطح کمتر از حداقل (40%) ارزیابی می‌کنند.

با توجه به موضوع و فرضیه‌ها، پژوهش حاضر در ردیف پژوهش‌های کاربردی قرار می‌گیرد. اطلاعات آن به شیوه پیمایشی و با استفاده از پرسشنامه‌ای جمع‌آوری و در تجزیه و تحلیل اطلاعات، به توصیف و زمینه‌یابی پرداخته شده است. بدین منظور، از یک سو وضعیت کتابخانه‎های ‎عمومی از نظر وجود بخش کودک و نوجوان و نوع خدماتی که ارائه می‎دهند مشخص و از سوی دیگر این وضعیت با معیار‎های ‎مشخص موجود در این‌باره مقایسه شده است. برای اطمینان از جلوگیری دخالت عوامل ناخواسته (متغیرهای مداخله­گر) زمان پاسخگویی به پرسشنامه‌ها در خارج از زمان کاری (وقت آزاد پاسخگو) در نظر گرفته شد. پرسشنامه‌ها در مدت یک هفته توزیع و جمع‌آوری شد. به دریافت‌کنندگان پرسشنامه اطمینان داده شد که پاسخ‌ها کاملاً محرمانه باقی خواهد ماند. 

جامعة پژوهش را سه گروه تشکیل داده است. گروه اول کتابخانه‎های زیرمجموعه ‎کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان خراسان رضوی است (که پس از این «کتابخانه کانون» نامیده می‎شوند). در زمان انجام پژوهش (سال 1390)، 33 کتابخانة کانون در استان خراسان رضوی فعّال بود.

نمونه‌ای که از گروه اول به روش هدفمند برگزیده شد، شامل 5 مرکز[7] بود که طبق نظر کارشناسان از نظر ارائه خدمات به کودکان و نوجوانان، وضعیت مطلوبی داشتند. هدف این بود تا با مشاهدة وضعیت و مصاحبه با مسئولان آنها، بتوان معیارهای ایجاد کتابخانه‎های ‎کودکان و نوجوانان را که در سطح دنیا مطرح است، بومی‌سازی کرد.

کتابخانه‌های کانون به این دلیل برای بومی‌سازی معیارها انتخاب شدند که اولین گروه از کتابخانه‌هایی هستند که در ایران به روش تقریباً حرفه‌ای به کودکان خدمات می‌دهند و با سابقه‌ای طولانی، طرفداران زیادی در بین کودکان و نوجوانان دارند.

دومین جامعة مورد نظر این پژوهش را کتابخانه‎های ‎عمومی استان خراسان رضوی تشکیل می‌دهند که دارای بخش کودک و نوجوان هستند. در این گروه تمامی کتابخانه‎های ‎عمومی واقع در استان خراسان رضوی شامل: کتابخانه‎های ‎زیر پوشش نهاد کتابخانه‎های ‎عمومی کشور، کتابخانه‎های ‎آستان قدس رضوی، کتابخانه‎های‎ وابسته به شهرداری، کتابخانه‎های ‎کانون‎های ‎مساجد که زیر نظر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هستند و کتابخانه تخصصی کودک مورد نظر بوده‌اند.

نمونة دومین گروه از جامعة مورد نظر که باز هم به روش هدفمند انتخاب شد، 10 کتابخانة عمومی[8] بود که بر اساس نظرسنجی از مسئولان و مشاهده، دارای بخش کودک و نوجوان بودند. دلیل بررسی این‌گونه کتابخانه‌ها نزدیک­تر بودن رویکرد آنان به جامعة هدف این پژوهش بود تا با انجام بررسی‌های لازم بتوان اولویت‎های ‎مطرح برای سایر کتابخانه‎های ‎عمومی را به‌ دست آورد.

سومین گروه از جامعة پژوهش که جامعة اصلی نیز به شمار می‌آید، کتابخانه‎های ‎عمومی زیر پوشش نهاد کتابخانه‎های ‎عمومی کشور در استان خراسان رضوی هستند. بر اساس آمار اعلام شده از سوی اداره کل نهاد کتابخانه‎های ‎عمومی کشور در خرداد 1391، در استان خراسان رضوی 102 کتابخانة عمومی نهادی مستقل وجود دارد که جامعة این پژوهش ‎شناخته شده‌اند. بر اساس یک نوع دسته‌بندی، 27 کتابخانة مرکزی و 75 کتابخانه در شهرستان‎های ‎مختلف در کنار کتابخانة مرکزی هر شهرستان وجود دارد.

نمونه‌ای که از این میان به روش طبقه‌ای برای توزیع پرسشنامه انتخاب شد، بدین صورت بود که هر شهرستان به عنوان یک طبقه در نظر گرفته شد. از شهرستان­هایی با بیش از 2 کتابخانه، 2 باب و از دیگر شهرستان‌ها یک باب کتابخانه انتخاب شد.

برای تعیین نوع اطلاعاتی که باید گردآوری شود، از ادبیات موضوع، پیشینة تحقیق، نظر استاد راهنما و الگوبرداری از نمونه‎های ‎معتبر و استاندارد استفاده شد تا تهیة سیاهه‎های ‎وارسی و پرسشنامه‎های ‎استاندارد میسر شود:

 این پژوهش طی چهار مرحله انجام گرفت که در ادامه (روش اجرای پژوهش) توضیح داده خواهد شد. در مرحلة نخست، با مطالعة کتابخانه‌ای، به متغیرهای مناسب توجه و سیاهه­ای از معیارهای مطرح در متون استخراج شد. این معیارها بر اساس الگوی «کلی و جوزف» دسته‌بندی شدند.

در مرحله دوم، سیاهة حاصل از مرحله اول، زمینه را برای تدوین سیاهه‌ای دیگر به همراه پرسش‌هایی برای انجام مصاحبه با کتابخانه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان فراهم آورد. پاسخگویان این مرحله، مسئولان 5 کتابخانة منتخب کانون پرورش فکری و کودکان بودند.

در مرحله سوم پژوهش، بر اساس نتایج مرحله دوم، سیاهه و سؤال‌هایی برای انجام مصاحبه از کتابخانه‎های ‎عمومی برتر استان تهیه شد. در این مرحله نیز پاسخگویان، مسئولان 10 کتابخانة منتخب بودند.

ابزار نهایی، پرسشنامه­ای بود که با توجه به مراحل قبلی پژوهش، تدوین و با نظر استادان راهنما و مشاور، اصلاحات لازم بر روی آن انجام شد و پس از کنترل روایی و پایایی، در بین نمونة نهایی (کتابخانه‎های ‎عمومی زیر پوشش نهاد کتابخانه‌ها در استان خراسان رضوی) توزیع شد. از بین 42 پرسشنامة توزیع شده، 40 پرسشنامه برگشت داده شد. پاسخ‌دهندگان بیشتر مسئولان کتابخانه‌ها بودند. پراکندگی زیاد این گروه از کتابخانه‌ها در شهرهای استان خراسان رضوی، مانع انجام مصاحبه با کتابداران این گروه از کتابخانه‌ها شد.

در پاسخ به سؤال‌ها و فرضیه‌های پژوهش، نتایج زیر به دست آمد:

1. پرسش اول: کتابخانه‌های کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان چه معیارهایی را در ارائه خدمات کتابخانه‌ای به کودکان و نوجوانان به‌ کار می‌گیرند؟

نتایجی که از پاسخ به سؤال اول پژوهش به دست آمده نشان می‎دهد کتابخانه‎های ‎کانون پرورش فکری کودکان و نوجوان از حیث رعایت معیارهای مطرح در ارائه خدمات کتابخانه­ای به کودکان و نوجوانان در شرایط مطلوبی به سر می‎برند و تنها در دو معیار ارتقای وضعیت فناوری و بهبود میزان ارتباط با خارج از مراکز، انتظار پیشرفت بیشتری می‎توان داشت.

این نتایج نشان می‎دهد کتابخانه‎های ‎کانون با توجه به رسالت دیرینة خود توانسته‌اند خدمات مطلوبی را برای گروه مخاطب خود یعنی کودکان و نوجوانان ارائه کنند. با توجه به برنامه‌ریزی‎هایی ‎که به صورت متمرکز توسط مرکز استان برای تمامی مراکز انجام می‎شود، می‎توان تا حدودی فضاها، منابع، برنامه‌ها و خدمات یکسانی را در مراکز مشاهده کرد. پایین‌تر از حد مطلوب بودن دو معیار مورد سنجش (معیار فناوری و دسترسی و معیار ارتباط) را می‎توان به سبب سیاست‎های ‎کلی کانون دانست. برای مثال، دربارة فناوری و دسترسی، بر اساس گفته مسئولان کتابخانه‎های ‎مورد بررسی، با این که در تمام مراکز سیستم رایانه و اینترنت برای کلاس‌های آموزشی موجود است، امکان استفادة مستقل کودکان و نوجوانان در محیط کتابخانه از رایانه و اینترنت وجود ندارد.

2. پرسش دوم: بر اساس دسته‌بندی کِلی و جوزف، کدام‌یک از ویژگی‌های کتابخانه‌های عمومی با معیارهای شناسایی شده برای ایجاد این کتابخانه‌ها همخوانی بیشتری دارد؟

برای رسیدن به پاسخ­های مورد توجه این پرسش، از ابزار پرسشنامه، مصاحبه با کتابداران و مشاهده استفاده شد. کتابخانه‎هایی ‎که برای این مرحله انتخاب شدند، افزون بر این‌که در استان خراسان رضوی قرار داشتند، از نظر رسالت شرایط کتابخانه‌های عمومی را دارند ولی از نظر تشکیلاتی، هر یک به سازمان متفاوتی وابسته‌اند. تحلیل پاسخ‌های داده شده به این پرسش، نشان داد کتابخانه‎های ‎عمومی مورد بررسی از نظر معیارهای برنامه‌ریزی، مجموعه، کارکنان، فناوری و دسترسی، برنامه‌ها و خدمات و ارتباط در مجموع وضعیت مطلوبی ندارند و تنها در معیار فضا، وضعیت مطلوبی دارند. احتمالاً بخشی از نامطلوبی مشاهده شده، به سبب انتخاب کتابخانه‎های ‎عمومی است که وابستگی سازمانی متفاوتی دارند. به بیانی دیگر، اگرچه این کتابخانه‌ها بر اساس رسالت خود باید کتابخانه عمومی تلقی شده و لذا دارای بخش کودکان و نوجوانان باشند، اما در عمل تا سطحی که مطلوب تلقی شود، پیش نرفته‎اند.

3. کتابداران کتابخانه‌های عمومی، چه نظرهایی در زمینة ایجاد و توسعه بخش کودک و نوجوان در کتابخانه‌های عمومی ارائه می‌دهند؟

برای پاسخ به سؤال سوم پژوهش، در هر یک از 7 معیار کلی و جوزف، از پرسش‌های بازموجود در سیاهة وارسی10 کتابخانة عمومی استفاده و از طریق مصاحبه با کتابداران شاغل، از آنان پرسیده شد. تمامی پاسخ­دهندگان بر لزوم توجه بیشتر مسئولان به خدمات کتابخانه برای کودکان و نوجوانان تأکید داشتند؛ با این استدلال که کودکان و نوجوان بیشترین آمار مراجعه به کتابخانه‎های ‎عمومی را به خود اختصاص داده‌اند؛ به‌ویژه دانش‌آموزان که به دلایل مختلف از جمله انجام تکالیف درسی، به کتابخانه عمومی مراجعه می‎کنند. این افراد به مقدار زیادی توقع دارند که به فضا، منابع و خدمات مطلوب‌تری درکتابخانه‎های ‎عمومی دسترسی داشته باشند. ‎بیشتر پاسخ‌دهندگان دارای دغدغه‌های زیر بودند: ناکافی بودن اعتبار مالی خاص بخش کودک به منظور تهیة تجهیزات، کمبود منابع، ممکن نبودن اجرای برنامه‎های ‎جانبی و به‌ویژه در اختیار نداشتن منابع انسانی خاص بخش کودک و نوجوان که باید دارای دانش‌ها و توانمندی‌های ویژه‌ای باشند.

نظرهای مسئولان و کتابداران شاغل در کتابخانه‌های زیر پوشش نهاد کتابخانه‌های عمومی نیز با استفاده از پرسش‌های باز که در انتهای هر بخش پرسشنامه آمده بود، دریافت شد. تحلیل این پاسخ‌ها و مقایسة نظرهای کتابداران این گروه و 10 کتابخانة منتخب، نشان از وضعیت نامطلوب کتابخانه‌های زیر پوشش نهاد در 5 معیار مورد بررسی دارد. البته، به دلیل انتخاب تصادفی آنها در مقابل انتخاب هدفمند 10 کتابخانه، این نتایج تا حدودی بدیهی به نظر می‌رسد. بالاتر بودن کتابخانه‌های زیر پوشش نهاد در معیار فناوری و ارتباط، نشان دهندة سیاست موجود در این سازمان دربارة این دو معیار است.

در خصوص لزوم وجود فناوری و دسترسی، این واقعیت در کتابخانه‌های عمومی وجود دارد که نهاد کتابخانه‌ها در سال‌های اخیر برای ایجاد بخشی با این عنوان در کتابخانه‌ها تلاش کرده و به نظر می‌رسد در این زمینه تا حدودی موفق بوده است.

به نظر می‌رسد بالا بودن نمرة کتابخانه‌های عمومی زیر پوشش نهاد، در معیار «ارتباط» ضرورت تعامل با شهرداری، آموزش و پرورش، مهد کودک­ها و ... است که سیاست‌های کلی نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور بر آنها تأکید دارد.

1. بین ویژگی‌های موجود بخش کودکان و نوجوانان کتابخانه‌های عمومی و ویژگی‌های مورد انتظار، تفاوت معناداری وجود دارد.

در این پژوهش کتابخانه‎های ‎عمومی در دو مرحله بررسی؛ در مرحله نخست 10 کتابخانة عمومی از بین کتابخانه‏های عمومی استان به صورت گزینشی انتخاب شد که بررسی وضعیت آنها در 7 معیار مورد نظر، نشان داد در 6 مورد وضعیت مطلوبی ندارند.

مرحلة دوم که به این فرضیه مربوط است، انتخاب نمونه­ای با 42 کتابخانه عمومی وابسته به نهاد به صورت تصادفی بود، که معلوم شد تنها 25 کتابخانه، خدمات به کودکان و نوجوانان ارائه می‌دهند. تحلیل مربوط به امکانات و خدمات این کتابخانه‌ها نیز نشان داد در تمامی معیارهای مورد بررسی وضعیت نامطلوبی ‎دارند. بر همین اساس، فرضیه صفر مرتبط با فرضیة نخست رد نشد؛ به این معنا که بین ویژگی‎های ‎موجود و مورد انتظار بخش کودک و نوجوان کتابخانه‎های ‎عمومی، تفاوت معناداری از نظر نامطلوبیت وجود دارد.

نمونه­ای که برای کتابخانه‎های ‎عمومی زیر پوشش نهاد در استان خراسان رضوی انتخاب شد، معرف تمامی کتابخانه‎های ‎عمومی استان است. بر این اساس، همة کتابخانه‌ها باید به گونه‌ای خدمات ویژة برای کودکان و نوجوانان را ارائه دهند، اما در عمل 40% کتابخانه‌ها دارای بخش مستقل کودک و نوجوان نبودند. 60% کتابخانه‌ها نیز که دارای بخش مستقل کودک و نوجوان بودند، در تمامی معیارها در سطحی پایین­تر از وضعیت مطلوب قرار دارند. این وضعیت، به‌ویژه در زمان حاضر که نهاد کتابخانه‎های ‎عمومی کشور نسبت به ایجاد بخش کودک و نوجوان رویکرد جدیدی را آغاز کرده است، نیازمند توجه بسیار جدی و تلاش‌های خستگی‌ناپذیر برای رسیدن به حداقل‎های ‎مطرح در 7 معیار مورد نظر این پژوهش است.

2. کتابداران شاغل در کتابخانه‌های عمومی، وضعیت کتابخانه‌ای کودکان و نوجوانان را در سطحی کمتر از حداقل (40%) ارزیابی می‌کنند.

برای پاسخ به این فرضیه، پرسشنامه مربوط، در اختیار 42 باب کتابخانه ‎عمومی زیر پوشش نهاد کتابخانه‎های ‎عمومی کشور در استان خراسان رضوی قرار گرفت. این کتابخانه‌ها به طور تصادفی به عنوان نمونه انتخاب شده بودند و مسئولان 40 کتابخانه به سؤال‌های مربوط پاسخ دادند. کتابداران این کتابخانه‌ها، وضعیت خدمات کتابخانه‌ای به کودکان و نوجوانان را در معیار برنامه‌ریزی، مجموعه، فضا، کارکنان، فناوری و دسترسی، برنامه‌ها و خدمات و ارتباط، کمتر از سطح حداقلی (40%) ارزیابی کردند. این نوع ارزیابی با داده‎هایی ‎که از این کتابخانه‌ها دربارة معیارهای مورد نظر گردآوری شده بود، همسویی دارد. به بیانی دیگر، هم نتایج ‎کمّی و هم نظرهای مسئولان بیانگر این واقعیت است که سطح کیفیت ارائه خدمات مربوط به کودکان و نوجوانان در کتابخانه‎های ‎عمومی نامناسب است. این موضوع نشان می‌دهد که کتابخانه‎های ‎عمومی به بخشی قابل توجه از رسالتی که بر عهده دارند، کمتر توجه می‌کنند. با توجه به این‌که کودکان و نوجوانان، گروه سنّی بسیار با اهمیتی از مراجعان بالقوه یا بالفعل کتابخانه‎های ‎عمومی هستند و تقریباً هیچ نهاد دیگری عهده­دار ارائه این گونه خدمات به آنها نیست، تغییر رویکرد برنامه‌ها، اعتبارات، تجهیزات و نیروی انسانی مناسب برای ارائه خدمات به کودکان نیازی است نهفته، که مطلوب شدن آنها زمینه­ای بسیار مناسب برای کودکانی است که در جامعة اطلاعاتی آینده، سکان‌دار مسئولیت‎های ‎کلیدی کشور هستند.

هدف از این پژوهش، بررسی معیارهای مطرح در کتابخانه‎های ویژه ‎کودک و نوجوان بر اساس استانداردها و پژوهش‎های ‎موجود، به منظور بررسی وضعیت موجود کتابخانه‎های ‎عمومی زیر پوشش نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در استان خراسان رضوی بود. پس از انجام مراحل مختلف، نتایج زیر برای کتابخانه‌های عمومی زیر پوشش نهاد کتابخانه‌ها قابل استنباط است:

-         کتابخانه‎های ‎عمومی زیر پوشش نهاد، در سال‎های ‎اخیر به طور چشمگیری در برنامه­ریزی‎های ‎خود به سمت ایجاد و گسترش بخش ویژة کودک و نوجوان پیش می‎روند، به طوری که می‎توان گفت بسیاری از کتابخانه‎های ‎عمومی در سطح استان، دارای بخش کودک و یا کودک و نوجوان هرچند به صورت ابتدایی، ‎هستند.

-         کتابخانه‎های ‎عمومی از نظر فراهم آوردن مجموعه منابع کتابی برای اعضای کودک و نوجوان وضعیت مطلوبی دارند؛ اما از نظر تهیة انواع دیگر ‎مواد اطلاعاتی بسیار ضعیف می‎باشند، به طوری که در کمتر کتابخانه‌ای این نوع منابع دیده می‎شود.

-         کتابخانه‎های ‎عمومی زیر پوشش نهاد، بر ایجاد بخش مستقل کودک، به‌ویژه بر اختصاص فضا و خرید تجهیزات خاص این بخش، تأکید دارند. کتابخانه‎های ‎عمومی نیز بر حسب وظیفه تا حد امکان حداقل فضا و تجهیزات برای این بخش را فراهم کرده‌اند، اما در مواردی به سبب کمبود فضای کل کتابخانه عمومی، کمبود بودجه، اندک بودن کتابداران تحصیل کرده، در عمل نمی­توانند در مسیری که استانداردهای مربوط مشخص می‎کنند، حرکت کنند. تغییر این وضعیت با توجه به تحولاتی که در برنامه‎های ‎دولت نسبت به خدمات عمومی در کل جامعه در حال رخ دادن است، چشم‌انداز مناسبی پیش‌رو نمی‌‌گذارد.

-         کتابخانه‎های ‎عمومی نهادی از نظر نیروی انسانی برای بخش کودک و نوجوان دچار مشکلات جدی هستند و در هیچ یک از کتابخانه‎های ‎مورد بررسی، کتابداری با عنوان کتابدار بخش کودک و نوجوان وجود ندارد.

-         کتابخانه‎های ‎عمومی نهادی برای ایجاد زیرساخت‎های ‎فناوری بخش کودک و نوجوان، اقدام خاصی نکرده‌اند. شاید یکی از دلایل آن وجود رایانه و اینترنت برای دسترسی متناسب تمامی اعضا در کتابخانه باشد که سبب شده نیازی به ایجاد بخش مستقل برای کودکان و نوجوانان احساس نشود. دلیل دیگر، نبودِ کتابدار مستقل برای این بخش و لزوم نظارت کافی در صورت وجود رایانه و شبکة اینترنت ‎است که تاکنون فراهم نشده است.

-         کتابخانه‎های ‎عمومی زیر پوشش نهاد از نظر ارائه خدمات کتابخانه­ای به کودکان و نوجوانان، با توجه به مراجعة فراوان این گروه سنی به کتابخانه‎های ‎عمومی، پویا عمل می‎کنند ولی از نظر اجرای برنامه‎های ‎جانبی در بخش کودک و نوجوان، به سبب نداشتن نیرو، کمبود بودجه و در مواردی محدود بودن فضا، به اجرای تعداد کمی از این برنامه‌ها ـ از جمله: کارگاه‌ها و مسابقات نقاشی، بازدیدهای مدارس و مهد کودک‌ها و در برخی موارد کلاس‌های قصه‌گویی ـ بسنده کرده‎اند.

-         کتابخانه‎های ‎عمومی نهادی، با توجه به رسالت خود به عنوان نهادی عمومی، بر لزوم برقراری ارتباط با دیگر سازمان­ها و نهادها آگاه بوده و در این باره تلاش زیادی می‎کنند. دعوت از مدارس و مهد کودک­ها برای بازدید، افزایش تعداد اعضای کتابخانه، معرفی منابع به آنها و ... از جملة این فعالیت­هاست. اما زمانی این ارتباطات می‎تواند به حد مطلوب خود برسد که کتابخانه بتواند برای آنها برنامه‎های ‎ویژه­ای داشته باشد؛ از جمله: برگزاری کلاس­های مختلف، مسابقات و جوایز متنوع و ... که از این جهت کتابخانه‎های ‎عمومی با توجه به کمبود بودجه، منابع انسانی و محدود بودن فضا، دچار مشکل هستند.

مقایسة کتابخانه‎های ‎کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان با کتابخانه‎های ‎عمومی که بر اساس نیازهای گروهی از جامعة مخاطب خود، به سمت ایجاد بخش کودک و نوجوان پیش می‎روند، نشان می‎دهد که استفاده از تجربیات و نتایج عملکرد کانون توسط کتابخانه‎های ‎عمومی تا حد زیادی می‎تواند کتابخانه‎های ‎عمومی را در جهت تحقق هدف‌های مرتبط با کودکان و نوجوانان، یاری دهد.

-         پژوهش حاضر به طور کلی بر پایة معیارهای برگرفته از متون، بخش کودکان و نوجوانان کتابخانه‎های ‎عمومی را ارزیابی کرده است؛ انجام پژوهش‎هایی ‎که هر یک از کتابخانه‌های کشور را جداگانه با توجه به هر یک از این معیارها بررسی کنند، مطلوب به نظر می‎رسد.

-         انجام پژوهش‎هایی ‎که با در نظر گرفتن علاقه‌مندی‌ها و پیشنهادهای کودکان و نوجوانان، به عنوان استفاده‌کنندگان واقعی این کتابخانه‌ها، راهکارهای عملی برای ارتقای وضعیت بخش کودک و نوجوان کتابخانه‎های ‎عمومی را شناسایی کند.

-                 انجام پژوهشی با موضوع «شناسایی راهکارها و چالش­های ارائة خدمات اینترنتی به کودکان و نوجوانان در کتابخانه‎های ‎عمومی».

-         بررسی مجموعه منابعی که برای بخش کودک و نوجوان کتابخانه‎های ‎نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور ارسال می­شود و بررسی میزان انطباق آن با استانداردهای موجود در این زمینه.

-         بررسی عوامل تأثیرگذار در جذب کودکان و نوجوانان به کتابخانه‎های ‎عمومی با بهره‌گیری از تجارب کتابخانه‎های ‎کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان.

-         بررسی میزان سودمندی اجرای خدمات و برنامه‎های ‎جانبی بخش کودک و نوجوانان در ارتقای وضعیت تحصیلی دانش‌آموزان؛ زیرا در اظهارات کتابداران به این موضوع اشاره شده بود و این‌که کودکان و نوجوانان برای انجام تکالیف درسی، با توجه به رویکرد نوین آموزش و پرورش، بیش از گذشته به کتابخانه مراجعه می‌کنند.