تغییر قواعد فهرست‌نویسی: استاندارد توصیف و دسترسی به منابع (RDA) جایگزین قواعد فهرست‌نویسی انگلوامریکن

. مقدمه

رشد و توسعه فناوریهای نوین، محیط کاری کتابداران و فهرست­­نویسان را تحت تأثیر قرار داده است. نشر دیجیتالی، وب، موتورها و ابرموتورهای جستجوی آن، وب 2، ویکی­ها و... باعث تغییر روشهای تولید، ذخیره، کسب و انتقال اطلاعات شده­اند. در نتیجه، فهرست­نویسان برای همگام شدن با این پیشرفتها باید پدیده­های نوین را به درستی شناخته و به منظور همگام شدن با این فناوریها، مهارتهای خود را افزایش دهند. یکی از پیشرفتها در زمینه سازماندهی دانش، جایگزینی استاندارد توصیف و دسترسی به منابع (آر.دی.اِی.) به جای قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن (ویرایش دوم) است.  

آر.دی.اِی. یا استاندارد توصیف و دسترسی به منابع، استاندارد نوینی است که به منظور توصیف و دسترسی به منابع و محتواها طراحی شده است. این استاندارد جایگزین قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن است. اگر چه استاندارد آر.دی.اِی. بر اساس قوانین فهرست‌نویسی انگلوامریکن پایه­گذاری شده است، ویرایش سوم آن نیست. آر.دی.اِی. دارای ساختار و ویژگیهای خاص خود است و با استفاده از قواعد انگلو امریکن، الگوهای مفهومی «ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.[1])» و «ملزومات کارکردی داده­های مستند (فراد[2])» به وجود آمده است. استاندارد آر.دی.اِی. با دستورالعملها و عناصر داده­ای خود موجودیتهای کتابشناختی و روابط بین آنها را ثبت کرده و توصیف منابع و دسترسی به آنها را تسهیل می­نماید. آر.دی.اِی. با توجه به الگوی مفهومی پایة آن یعنی اف.آر.بی.آر. بر نیازهای کاربر تکیه دارد و دستورالعملهای آن جهت ثبت عناصر داده­ای در جهتی است که کاربر بتواند منابع اطلاعاتی مورد نیاز خود را پیدا[3] و شناسایی[4] کند، انتخاب[5] نماید و به دست آورد.[6]

2. تاریخچة تحولات فهرست‌نویسی

فهرست­نویسی به مفهوم جدید، از قرن پانزدهم به این سو ایجاد شده و به سبب افزایش منابع کتابخانه­ای و نیاز کاربران، رو به تکامل گذاشته است. «سرآنتونی پانیستی»[7] یکی از نخستین واضعان قوانین فهرست‌نویسی است. 91 قانون او که به سال 1841 انتشار یافت، دستورهایی درباره مؤلف، عنوان و فهرست توصیفی ارائه کرد و نیز شخصیت حقوقی را به عنوان مؤلف شناخت. عقاید پانیستی، زمینه‌ای قوی در حوزه فهرست‌نویسی ایجاد کرد و در قواعد بعدی اثرگذار شد.

به سال 1876، قوانین فهرست فرهنگی اثر «کاتر»[8] منتشر شد. این مجموعه قانون، بخشهایی پیرامون مؤلف، عنوان، موضوع، معرف شکلی، فهرست توصیفی و نظم الفبایی داشت. قوانین او دربارة مؤلف حقوقی، پیشرفته­تر از قوانین پانیستی بود.

در سال 1908 ثمره نخستین کوشش در جهانی کردن قوانین فهرست­نویسی با انتشار قوانین انگلوامریکن یا قوانین مشترک[9] ظاهر گردید. این مجموعه که با همکاری آمریکا و انگلستان منتشر گردید، محتوی 174 قانون بود، اما در عمل نفوذ چندانی نداشت. انجمن کتابداران امریکا در سال 1949 مجموعه قوانین جدیدی برای فهرست­نویسی عرضه کرد. این مجموعه مورد انتقاد بسیاری قرار گرفت و یکی از ناقدان بزرگ آن «لوبستکی»[10]بود. از نیمة دوم قرن بیستم، قوانین فهرست­نویسی روند جهانی یافت و سرانجام در سال 1967، قوانین فهرست‌نویسی انگلوامریکن که از تصمیمات کنفرانس فهرست­نویسی فدراسیون بین‌المللی کتابداران (ایفلا) منعقد در اکتبر 1961 در پاریس بازتابی در آن نمایان بود، توسط آمریکا، انگلستان و کانادا انتشار یافت و در فهرست‌نویسی کشورهای دیگر اثری گسترده بخشید (ابرامی، 1379،132-135).

ویرایش اول قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن در سال 1967 منتشر شد. این قواعد، اهمیت اصول پاریس را که در سال 1961 تدوین شده بود، تشخیص داد و با مدنظر قرار دادن این اصول، توسعه یافت. این قواعد مربوط به انتخاب نقاط دسترسی و فهرست­نویسی منابع غیرکتابی بود. به دلیل خلق استانداردی بین‌المللی، ویرایش اول قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن بازنگری و در سال 1974 ویرایش دوم آن منتشر شد و با استاندارد بین­المللی توصیف کتابشناختی (آی.اس.بی.دی.)[11] یکپارچه گردید و به عنوان استاندارد بین­المللی توصیف کتابشناختی، شناخته شد (رابین،253،1383).

پس از انتشار ویرایش دوم قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن، برای سازگاری قوانین با منابع جدید از قبیل نشریه‌ها، منابع الکترونیکی و منابع پیوسته، ویرایشهای متعددی با همان ساختار قبلی در بین سالهای 1988 ،1998 و 2002 بر روی آن صورت گرفت (هانت[12]، 2006).

در سال 1998 الگوی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.) و در سال 2005 الگوی ملزومات کارکردی داده­های مستند (اف.آر.اِی.دی.) از سوی ایفلا معرفی شد. بر مبنای این دو الگوی مفهومی، پیش‌نویس استاندارد توصیف و دسترسی منابع (آر.دی.اِی.) در سال 2008 از سوی کمیته همکاری مشترک برای تأمین نیازهای موجود ظهور یافت. متن کامل آن در ژوئن 2010 با عنوان[13] RDA Toolkit جهت دریافت بازخوردهای بین­المللی ارائه گردید (لازم به ذکر است، آر.دی.اِی. به صورت پیوسته و چاپی عرضه شده است).

3. ضعفها و کاستیهای قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن در محیط اطلاعاتی جدید

مجموعه قواعد فهرست‌نویسی انگلوامریکن، سالهای زیادی برای سازماندهی منابع کتابخانه‌ای مورد استفاده قرار گرفته و تقریباً می‌توان ادعا کرد مقبولیت جهانی پیدا کرده است. اما، این قواعد در زمانی تهیه شده و بعدها تکمیل شده است که هنوز محیطهای جدید اطلاعاتی ظهور نیافته بود و نیازها و رفتار اطلاعاتی کاربران متفاوت بوده است. به مرور زمان و تغییر در نیازها و رفتارهای اطلاعاتی کاربران، ضرورت پاسخگویی به این نیازها در سطوح فراداده‌ای و فهرستهای کتابخانه‌ای، تغییر در این قواعد را ناگزیر ساخت. برخی از کاستیهای قواعد فهرست‌نویسی انگلوامریکن در محیطهای جدید اطلاعاتی، به شرح زیر است:

-  مجموعه قوانین آن به فهرستهای برگه­ای وابسته است.

-  انواع منابع را پوشش نمی­دهد و تنها بر منابع چاپی تکیه دارد.

-  در مواجهه با انواع منابع جدید، ساختار انعطاف­پذیر و گسترش­پذیری ندارد.

-  عناصر داده­ای آن قابلیت کاربرد در محیط پیوسته را دارا نیست و ساختار پیشینه­های آن مسطح، خطی و غیرسلسله مراتبی بوده، به کاربر امکان مرور و راهبری را نمی­دهد_.­

-  قادر به نمایش آثار مرتبط به یکدیگر نبوده و روابط کتابشناختی در آن به درستی رعایت نمی­شود.

- تعصب انگلیسی-آمریکایی داشته و بیشتر به منابع انگلیسی زبان تکیه دارد.

-  مجموعه قوانین موجود در آن، پیچیده و مشکل است.

-  فاقد ساختار منطقی است (رحمان[14]، 2010).

4. استاندارد آر.دی.اِی.:

در آوریل 2005، کمیته همکاری مشترک تصمیم گرفت تا مطالعه بر روی ویرایش سوم قواعد انگلوامریکن را رها کند و استاندارد فهرست­نویسی جدیدی را بر اساس الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. جایگزین آن نماید. به همین دلیل، پس از بررسیهای صورت گرفته، تصمیم بر ایجاد و توسعه استاندارد آر.دی.ای. گرفته شد. چون قواعد آر.دی.ای. بر اساس الگوهای مفهومی اف.آر.بی.آر. و فراد شکل گرفته، نخست باید توضیحاتی در خصوص این الگوهای مفهومی ارائه گردد تا آر.دی.ای. بهتر قابل درک شود.

الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی(اف.آر.بی.آر.)

این الگو، یک الگوی رابطه ـ موجودیت است که دارای چهار جزء موجودیت[15]، ویژگی[16] ، رابطه[17]و وظایف کاربری[18] است. موجودیتها، چیزهایی ملموس یا مجرد هستند، بنابراین یک موجودیت عملاً می­تواند هر چیزی باشد. روابط، تعامل و ارتباط بین موجودیتها هستند و ویژگیها، خصوصیات موجودیتها و روابط را شامل می­شوند.

 سه گروه موجودیت در الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. وجود دارد. گروه اول خلق هنری یا مفهومی، شامل اثر[19]، برداشت[20]، قالب[21]و مورد[22] است. گروه دوم شخص، تنالگان و یا هر کسی که مسئول خلق، تولید و یا نگهداری موجودیتهای گروه اول است. گروه سوم شامل موجودیتهای گروه اول و دوم به علاوه مفهوم[23]، شیء[24]، واقعه[25] و مکان[26] است (تیلت،2007).

موجودیتهای شخص، تنالگان و خانواده، جزء الگوی مفهومی ملزومات کارکردی داده­های مستند (فراد) و موجودیتهای شیء، واقعه، مکان، مفهوم، جزء الگوی مفهومی ملزومات کارکردی داده­های مستند موضوعی (فرساد[27]) هستند.[28]

آر.دی.اِی. یا استاندارد توصیف و دسترسی به منابع، استاندارد نوینی است که به منظور توصیف و دسترسی به انواع منابع دیجیتالی و چاپی، طراحی شده است. آر.دی.اِی. با یک سری دستورالعمل­ها و رهنمودهای جدید در مقوله فهرست‌نویسی، جایگزین قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن خواهد شد. آر.دی.اِی. توصیف و دسترسی به انواع منابع چاپی و دیجیتالی را بر اساس دو الگوی مفهومی، اف.آر.بی.آر. (ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی) و فراد (ملزومات کارکردی داده­های مستند) و قوانین فهرست­نویسی بین‌المللی (آی.سی.پی[29]) امکان‌پذیر می­سازد و با این پایه قوی، نه تنها بر قوانین فهرست­نویسی تأثیر خواهد گذاشت، بلکه در طراحی فهرستهای پیوسته آینده نیز مؤثر خواهد بود (لیراسیس[30]،2009).

پیش­نویس کامل استاندارد آر.دی.اِی. در اکتبر 2008 و متن کامل آن در ژوئن 2010 توسط کمیته همکاری مشترک که شامل انجمن کتابداران آمریکا[31]، کمیته فهرست‌نویسی استرالیا[32]، کتابخانه‌ بریتانیا[33]، کمیته فهرست‌نویسی کانادا[34]، مؤسسه خبرگان کتابداری و اطلاع‌رسانی[35]، و کتابخانه کنگره آمریکاست[36]، منتشر شد.

آر.دی.اِی. یک استاندارد محتوایی است نه یک استاندارد نمایش و نه یک قالب فراداده­ای؛ به این معنا که  از هر گونه قالب و استاندارد ارتباطی نظیر استاندارد مارک 21[37]و مودس[38] و.. و همچنین از هر گونه استاندارد نمایشی از قبیل اپک‌ها و استاندارد بین­المللی توصیف کتابشناختی[39] و... مستقل است. در حقیقت، آر.دی.اِی. شامل دستورالعملهایی است که مشخص می‌کند یک منبع چگونه توصیف شود، بر ویژگیهایی که مورد نیاز کاربر است تأکید می‌کند و بر روابط بین منابع مرتبط و همچنین بین منابع و افراد و سازمانهای مسئول خلق منابع نیز تأکید دارد (اولیور[40]،2007).

قالب نمایشی آی.اِس.بی.دی. و قالب مارک 21 و دابلین­کور[41]، جزء دستورالعمل استاندارد آر.دی.اِی. نیستند و در پیوست­ آر.دی.اِی. ذکر شده­اند که سازمانها و مؤسسه‌ها می­توانند به دلخواه از این استانداردها جهت نمایش اطلاعات خود استفاده کنند (تیلت،2007). همان‌گونه که ذکر شد، آر.دی.ای. با آن‌که ساختار و رویکردی نوین دارد، هرگز بر خلاف قواعد گذشته حرکت نکرده و مبنای طراحی آن، قوانین فهرست­نویسی انگلوامریکن بوده است. قواعد انگلوامریکن نیز بر مبنای اصول فهرست­نویسی گذشته از قبیل قوانین پانیتسی در مورد فهرست (1841)، قوانین کاتر برای فهرست فرهنگی (1876)، اصول پاریس (1961)، قوانین فهرست­نویسی لوبتسکی (1969) شکل گرفته است (تیلت،2005).

5. هدفهای ایجاد استاندارد آر.دی.اِی.

همان‌گونه که ذکر شد، استاندارد آر.دی.ای. با هدفهای ویژه‌ و برای پاسخگویی به نیازهای جدید ایجاد شده است. این استاندارد تنها به محیط جدید و منابع دیجیتالی نمی‌پردازد و به تمامی منابع اطلاعاتی توجه می‌کند، اما چون منابع اطلاعاتی نوین در محیط دیجیتالی رشد و گسترش فراوانی دارد، به نیازهای این محیط توجه ویژه‌ای شده است. برخی از ویژگیها و  هدفهای مهم آر.دی.ای. به شرح زیر است:

- استاندارد توصیف و دسترسی به منابع با توجه به نیازهای محیط دیجیتالی طراحی شده است؛ به این معنا که استاندارد آر.دی.اِی. یک ابزار پیوسته است (اگرچه متن چاپی آن نیز منتشر شده است)، که همه منابع از جمله منابع دیجیتالی را توصیف می­کند و پیشینه­های تولید شده به وسیلة آن قابلیت کاربرد در محیط اینترنت و اپک­های تحت وب را دارا هستند.

-  استاندارد محتوایی چند ملّیتی است که توصیف و دسترسی به انواع منابع موجود در کتابخانه­های مختلف را امکان پذیر می­سازد. این استاندارد به گونه­ای طراحی شده که قابلیت استفاده در همه زبانها را داشته باشد.

- استانداردی است که سازگاری بیشتری با انواع منابع و محتواها دارد و اشتراک انواع مختلف منابع را تسهیل می­کند.

- دارای دستورالعملهای قانون مدار بوده که بر اساس قضاوت کتابدار ساخته شده و استفاده از آن آسان است.

- این قابلیت را داراست که علاوه بر کتابخانه، در دیگر مراکز از جمله آرشیوها، موزه­ها و... متناسب با نیازها به کار رود (کمیته همکاری مشترک، 2009).

- استانداردی کاربرمدار است. عناصر داده­ای آن بر اساس نیازهای کاربر که در الگوهای مفهومی اف.آر.بی.آر. و فراد وجود دارد، تعریف شده است. داده­های اطلاعاتی خلق شده توسط آر.دی.اِی. در یک روش و ساختار مفهومی­تر، به کاربر ارائه می­شود.

- روابط کتابشناختی در آر.دی.اِی. گسترده شده است و در نتیجه مسیرهای راهبری بیشتری را در اختیار کاربران کتابخانه قرار می­دهد. 

- از تولید و نگهداری کارآمد داده­های اطلاعاتی حمایت می­کند. داده­های نوع محتوا و نوع حامل آن بر اساس ویژگیهای استاندارد نشر انیکس[42] تهیه شده است که استفاده دوباره از داده­های ناشر را تسهیل می­نماید (کمیته فهرست‌نویسی استرالیا[43]،2010).

6. گزینه­های موجود در متن استاندارد آر.دی.اِی.

در استاندارد آر.دی.اِی. برخلاف قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن که توصیف بر اساس نوع مواد صورت می­گیرد و هر فصل مربوط به یک نوع خاص از منابع است، در استاندارد آر.دی.اِی. دستورالعملهای توصیف همه انواع منابع، با هم یکسان و مشابه است. در هر بخش، دستورالعملهای کلی برای توصیف همه انواع منابع داده شده و در مواردی که توضیح ویژه‌ای مدنظر بوده، در ادامه دستورالعملهای کلی وارده شده است ( اَُلیور[44]، 2007).

گزینه­های موجود در استاندارد توصیف و دسترسی به منابع موارد زیر هستند:

• قوانینی با عنوان جایگزین[45]:  این گزینه به کتابدار اجازه می­دهد تا قانونی متفاوت از دستورالعملی که قبلاً آمده، به کار ببرد.
• · عناصر اضافی[46]: عناصری هستند که علاوه بر عناصر هسته، برای متمایز کردن یک منبع از منبع دیگر با ویژگیهای مشابه به کار می­روند. مثلاً در ناحیه اثر، عنوان اثر یک عنصر هسته است که باید حتماً در یک پیشینه ذکر شود ولی اگر یک منبع دیگر با همان عنوان وجود داشته باشد، عناصر اضافی مثل قالب اثر، زبان اثر، تاریخ اثر برای تشخیص این دو منبع از یکدیگر، به­کار می­رود.
• · حذف اضافه انتخابی: که به فهرست­نویس اجازه می­دهد بر اساس خط­مشی سازمان خود، برخی از عناصر را حذف یا اضافه کند. به عنوان مثال، اگر عنوان منبعی بلند بود، می­توان برخی از مطالبی را که به مطلب ضرر نمی‌رساند، حذف کرد.
• عبارت «اگر به نظر فهرست­نویس مهم تلقی می­شود ...»: قوانینی است که می­تواند بر اساس قضاوت و تشخیص فهرست‌نویس، به کار رود (هیتچنز[47]، 2009).

7. انواع توصیف در استاندارد آر.دی.اِی.:

1. توصیف کلی یا جامع[48]

2. توصیف تحلیلی[49]

3. توصیف سلسله­مراتبی[50]

توصیف جامع: توصیفی است که یک اثر را به طور کامل توصیف می‌کند. به عنوان مثال، یک نقشه، یک مجموعه از پوسترهایی که به وسیله یک کتابخانه گردآوری شده است، یک جعبه شامل فیلم استریپ، یک نوارصوتی و یک منبع که شامل دستورالعملهای یک معلم است.

توصیف تحلیلی: بخشی از یک مجموعه بزرگتر را شامل می‌شود. مانند یک جلد از مجموعه سه جلدی یک زندگینامه، یا یک نقشه خاص که زیر مجموعه یک سری از نقشه­هاست.

توصیف سلسله­ مراتبی: شامل یک توصیف جامع و یک توصیف تحلیلی است.

8. عناصر و سطوح توصیف در استاندارد آر.دی.اِی.

در استاندارد آر.دی.اِی. دو دسته از عناصر وجود دارد که عناصر هسته و عناصر اختیارینامیده می‌شوند. عناصر هسته، حتماً باید در یک پیشینة کتابشناختی که یک موجودیت را توصیف می­نماید، وجود داشته باشند. عناصر هسته در حقیقت سطح پایة توصیف استاندارد آر.دی.اِی. است و با سطح اول توصیف قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن هم­طراز است.

عناصر اختیاری، عناصری جهت متمایز کردن یک موجودیت از موجودیت مشابه دیگر است.

پیشینة کتابشناختی که یک موجودیت مربوط به یک منبع را توصیف می‌‌کند، باید شامل همه عناصر هسته­ای که برای آن موجودیت کاربردپذیر است، باشد. همچنین، پیشینة کتابشناختی برای این‌که یک موجودیت را از یک یا چند موجودیت دیگر که دارای اطلاعات کتابشناختی مشابه است، تفکیک نماید، باید شامل عناصر اضافی یا گزینشی نیز باشد. شمول عناصر خاص دیگر، اختیاری است.

سازمانها و مؤسسه­های مسئول خلق اطلاعات، ممکن است خط­مشی­ها و دستورالعملهایی را در مورد سطوح توصیف و کنترل مستند وضع نمایند تا برای گروه­های خاصی از منابع و موجودیتهای دیگر، کاربردی باشد. شمول عناصری غیر از عناصر هسته، به خط­مشی مؤسسه­ها بستگی دارد.

همانند قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن که دارای سه سطح اول، دوم و سوم توصیف است، سطح اول توصیف استاندارد آر.دی.اِی. عناصر هسته است که بر اساس نیازهای کاربر (یافتن، شناسایی، انتخاب و به دست آوردن) تنظیم شده است. آر.دی.اِی. سطوح دوم و سوم را ندارد.

9. تفاوتهای میان قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن و استاندارد آر.دی.اِی.

9-1  مقایسه بخشهای مختلف قواعد انگلوامریکن و استاندارد آر.دی.ای.

در جدول زیر، دو قسمت توصیف و دسترسی در قواعد انگلوامریکن و استاندارد آر.دی.اِی. با یکدیگر مقایسه شده است.

(اسپلی[51]،2009).

9-2 مقایسه ساختار نسخه منتشر شده آر.دی.اِی. و قواعد فهرست‌نویسی انگلوامریکن

همان­گونه که جدول زیر نشان می­دهد، قواعد انگلوامریکن دارای دو بخش است که ابتدا بخش اول که مربوط به توصیف است قرار گرفته و سپس شناسه­های افزوده و ارجاعها بر اساس سرعنوانها، تنظیم شده است. فصلهای  12-2 بر اساس نوع منابع اطلاعاتی تنظیم شده است. اما آر.دی.اِی. دارای ده بخش است که بخش 4-1 مربوط به ثبت ویژگیهای موجودیتها و بخش 10-5 مربوط به ثبت روابط بین موجودیتهاست. در انگلوامریکن فصلها بر اساس نوع منابع تنظیم شده­اند. برای مثال، فصلی مربوط به کتاب، نوارهای صوتی و... است. در حالی که فصلها در آر.دی.اِی. بر اساس نیازهای کاربر تنظیم شده­اند. به عنوان مثال، فصلهایی با عنوان شناسایی اثر، برداشت و...، حاملان منبع، توصیف محتوا و ... . این نوع ساختار نشان می­دهد که در آر.دی.اِی. نوع منبع جهت فهرست­نویسی مهم نیست؛ به این معنا که در انگلوامریکن، نوع منبع (برای مثال کتاب) تعیین می­کند که چه اطلاعاتی باید در پیشینه ظاهر شود، ولی در آر.دی.اِی. نوع توصیف (جامع، تحلیلی، سلسله مراتبی) مشخص کننده است.

فصلهای موجود در بخشهای آر.دی.اِی.، برخلاف انگلوامریکن، بر اساس هشت ناحیه استاندارد بین­المللی توصیف کتابشناختی (آی.آس.بی.دی[52]) تنظیم نشده است. برای مثال، ناحیة عنوان و شرح پدیدآور وجود ندارد و قوانین ثبت عناصر مربوط به موجودیتها، در فصلهای مربوط به آنها توزیع شده است.

«میکسا» عقیده دارد اگر چه بخش دوم قواعد انگلوامریکن به تعیین سرشناسه و شناسه­های افزوده مربوط است، در  نقاط بازیابی دچار ضعف است و این ضعف یکی از مشکلات عمده فهرست­نویسان بخصوص در محیط وب است. «کوپیلند» می­گوید در انگلوامریکن فهرست­نویسان برای تعیین نقاط دسترسی مجبورند کل بخش دوم را بررسی کنند؛ در حالی که بخش اعظم آر.دی.اِی. به روابط و تعیین نقاط بازیابی اختصاص داده شده است و این یکی از ویژگیهای متمایز کنندة آر.دی.اِی. نسبت به انگلوامریکن می‌باشد (کوپیلند[53]، 2010).

مهم‌ترین وجه تمایز انگلوامریکن و استاندارد آر.دی.اِی. این است که انگلوامریکن بر اساس اثر تنظیم نشده، بلکه بر اساس مورد تنظیم شده است.

در جدول زیر، قسمتهای مختلف قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن با ساختار استاندارد آر.دی.اِی. مقایسه شده تا تفاوتهای ساختاری آنها با یکدیگر بیشتر مشخص شود:

9-3. تفاوت نوع واژگان به‌کار رفته در استاندارد آر.دی.اِی. با اصطلاحات قوانین فهرست‌نویسی انگلوامریکن

با توجه به اینکه استاندارد آر.دی.اِی. بر اساس دو الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. و فراد و همچنین قوانین فهرست‌نویسی بین‌المللی پایه­گذاری شده و انگلوامریکن بر اساس استاندارد بین­المللی توصیف کتابشناختی و قوانین پاریس پایه­گذاری شده است، اصطلاحات به کار رفته در آنها با یکدیگر متفاوت است.

جدول زیر، تغییرات واژگان صورت گرفته را نشان می­دهد:

10. رابطه استاندارد آر.دی.اِی. با استانداردهای دیگر

یکی از هدفهایی که کمیته همکاری مشترک در طراحی استاندارد آر.دی.اِی. بدان اشاره کرده، این است که دستورالعملهای موجود در این استاندارد به گونه­ای طراحی شده که پایگا­ه­ها و مراکزی که قبلاً از قواعد انگلوامریکن برای توصیف منابع خود استفاده می­کردند، می­توانند اطلاعات موجود را با اطلاعات خلق شده توسط آر.دی.اِی. یکپارچه نمایند.

آر.دی.اِی. یک استاندارد محتوایی است و شامل دستورالعملها و رهنمودهایی  برای توصیف کتابشناختی و مستند است. استاندارد آر.دی.اِی. با  طرحهای فراداده­ای مختلف از قبیل دوبلین­کور، مارک 21، مدس و.. و همچنین استانداردهای نمایشی از قبیل استاندارد بین­المللی توصیف کتابشناختی و ... سازگار است. در نتیجه، مؤسسه‌ها و مراکز اطلاع‌‌رسانی می‌توانند بر اساس نیازهای خود از این طرحها برای ارائه اطلاعات کتابشناختی و مستند خود استفاده کنند.

10-1 آر.دی.اِی. و استاندارد بین­المللی توصیف کتابشناختی (آی.اِس.بی.دی.)

گروه مطالعات تخصیص مواد[73] آی.اس.بی.دی. یک ناحیة جدید (ناحیه صفر) جهت سازگاری هر چه بیشتر با پیش­نویس آر.دی.اِی. پیشنهاد داده­ است. ناحیة صفر آی.اس.بی.دی. شکل محتوا و نوع رسانه را پوشش می‌دهد و قصد دارد تا برداشت رایج از شناسه عمومی ماده را جانشین نوع محتوا و نوع رسانه نماید. ناحیه صفر در ابتدای پیشینه ظاهر خواهد شد.

برای مثال:

فردوسی، ابوالقاسم/ شاهنامه

نوع محتوا: متن

نوع رسانه: جلد

10-2. الگوهای مفهومی پایه استاندارد آر.دی.اِی

عنصر کلیدی و یکی از ویژگیهای مهم استاندارد آر.دی.اِی. همخوانی و سازگاری آن با الگوهای مفهومی ملزومات کارکردی پیشینه­های کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.) و ملزومات کارکردی داده­های مستند (اف.آر.اِی.دی.) است که توسط ایفلا توسعه یافته­اند (پیش­نویس آر.دی.اِی.، 2008).

رابطه آر.دی.اِی. با الگوهای مفهومی پایة آن، به شرح زیر است:

- هر فصل استاندارد آر.دی.اِی. اطلاعات مربوط به یک نیاز خاص کاربر را ثبت می‌کند.

- از اصطلاحات و مفاهیم اف.آر.بی.آر. و فراد استفاده می­‌کند.

- بر اساس موجودیتهای تعریف شده در اف.آر.بی.آر. و فراد، شکل گرفته است.

- رابطه بین دستورالعملها و نیازهای کاربر را تفسیر می­کند.

- بر روابط و روشن شدن ماهیت روابط، تأکید می­کند.

مثالهایی از وظایف مربوط به موجودیتهای گروه اول اف.آر.بی.آر.:

بخش اول: ثبت موجودیتهای قالب و مدرک

فصل اول: دستورالعملهای کلی

فصل دوم: شناسایی قالب و مدرک

    کارکرد اف.آر.بی.آر.: شناسایی

فصل سوم: حاملان توصیف

    کارکرد اف.آر.بی.آر.: انتخاب

فصل چهارم: فراهم­آوری اطلاعات تهیه و دسترسی

        کارکرد اف.آر.بی.آر.: به دست آوردن

مثالهایی از وظایف مربوط به موجودیتهای گروه دوم اف.آر.بی.آر.

بخش سوم: ثبت ویژگیهای فرد، خانواده و تنالگان

فصل هشتم: دستورالعملهای کلی

فصل نه: شناسایی افراد

   کارکرد اف.آر.بی.آر.: شناسایی

فصل دهم: شناسایی خانواده

   کارکرد اف.آر.بی.آر.: شناسایی 

فصل یازدهم: شناسایی تنالگان

   کارکرد اف.آر.بی.آر.: شناسایی (مقدمه پیش­نویس آر.دی.اِی.، 2008).

11. تغییر قوانین

همان­گونه که گفته شد، آر.دی.اِی. به دلیل این‌که بر اساس الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. پایه‌گذاری شده است و هدف آن افزایش بازدهی در فهرست­نویسی است، با انگلوامریکن متفاوت است. بنابراین، کتابداران باید ساختار، رویکردهای متفاوت و قوانین جدید مطرح در آن را بشناسند. برخی از قوانین و ساختارهای تغییر یافته در آر.دی.ای. نسبت به انگلوامریکن، به شرح زیر است:

مبنای توصیف: در قواعد انگلوامریکن، اطلاعات و داده­های پیشینه بر اساس نوع منبع تهیه می­شود، در حالی که در آر.دی.اِی. نوع توصیف اعم از تحلیلی، جامع و سلسله مراتبی، مهم است.

منبع اخذ اطلاعات: در قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن، منبع اصلی اخذ اطلاعات بر اساس نوع منبع اطلاعاتی متفاوت است و بر اساس نوع منبع مشخص می­شود؛ ولی در آر.دی.اِی. منبع اصلی به منبع مستند اخذ اطلاعات تبدیل و بر اساس سه دسته­بندی (منابع دارای یک یا چند صفحه، برگ، ورق و ...؛ منابع متشکل از تصاویر متحرک و منابع دیگر) انتخاب می­شود.

آر.دی.اِی. در رابطه با تصحیح اشتباهات رویکرد متفاوتی را برگزیده است. در قواعد انگلوامریکن، اشتباهات موجود تصحیح می­شد، اما آر.دی.اِی. فهرست‌نویس را راهنمایی می­کند تا اشتباهات را همان­گونه که در منبع اطلاعاتی ظاهر شده، ثبت و یادداشتی را ایجاد کند و آن را تصحیح شده ارائه دهد. برای مثال:

AACR2: The w[o]rld of pop

RDA: The wrld of pop

Note: Title should read the world of pop

قانون سه تایی موجود در انگلوامریکن برای موارد مختلف، در استاندارد آر.دی.اِی. حذف شده است؛ به این معنا که اگر یک منبع اطلاعاتی، بیش از سه نویسنده داشت، نام تمام نویسندگان ذکر شده و به عنوان نقاط بازیابی به کار گرفته می‌شوند. از طرف دیگر، آر.دی.اِی. به گونه­ای طراحی شده تا با نیازهای جوامع مختلف سازگار و انعطاف­پذیر باشد. به عنوان مثال، اگر اثری بیش از یک پدیدآور داشت، می­توان بر اساس نیاز سازمان، تنها نویسندة اصلی را ثبت نمود. چنانچه سازمانی تنها نام نویسنده اصلی را در پیشینه ذکر نماید، به جای استفاده از «و...دیگران» و یا [et al] در داخل کروشه، تعداد نویسندگان نوشته می­شود، برای مثال:

انگلوامریکن: فرزانه محمدی و ... [دیگران]              آر.دی.ای: فرزانه محمدی و [4 نویسنده دیگر]

قانون سه تایی راه حلی اقتصادی برای تولید کارتها برای فهرست برگه‌دانی بود. این در حالی بود که توجیه آن از دیدگاه کاربر بسیار دشوار است و اکنون که محدودیتهای برگه‌دان وجود ندارد، نیازی به چنین قانونی احساس نمی‌شود. در آر.دی.اِی. این قانون به  دستورالعملی مبتنی بر اساس راحتی کاربر  و نمایش مناسب اطلاعات، تبدیل شده است.

تمام اختصارهایی که در انگلوامریکن به کار گرفته می­شد مانند ص.، ج.، و... حذف شده است و همه کلمات به صورت کامل نوشته می­شوند، مانند صفحه، جلد و... در استاندارد آر.دی.اِی. زمانی از اختصارها استفاده می­شود که خود منبع اطلاعاتی آن را به صورت مختصر ذکر کرده باشد.

استفاده از اختصارها یکی دیگر از وابستگی­ها به فهرست کارتی است و استفاده از آنها در محیط پیوسته وبی که محدودیت فضای درج اطلاعات را ندارد، توجیهی ندارد، بخصوص این‌که ممکن است درک و یا پردازش درست ماشین را محدود نماید.

عبارتهای «محل نشر مشخص نیست»، «ناشر مشخص نیست»و «تاریخ نشر مشخص نیست» جایگزین بدون محل نشر و ... شده است و در لاتین نیز اختصارهای یونانی "S.L." و ... حذف شده است. (پیش­نویس استاندارد آر.دی.اِی.، 2008).

سه گزینه نوع محتوا، نوع حامل و نوع رسانه، جایگزین عنصر وجه تسمیه عام[74] در قوانین فهرست‌نویسی انگلوامریکن شده است. نوع محتوا متعلق به موجودیت برداشت و نوع رسانه و حامل مربوط به موجودیت قالب استاندارد آر.دی.اِی. است.

نوع رسانه: دیداری، میکروفرم، ویدئو، رایانه و ...

نوع حامل: نوار فیلم، فیلم استریپ، اسلاید و ...

نوع محتوا: کارتوگرافیک، موسیقی، متن و ...

برای مثال: صفحه وب.

نوع رسانه: رایانه.

نوع حامل: منبع پیوسته.

نوع محتوی: متن.

نکته: اصطلاحاتی که در استاندارد آر.دی.اِی. برای نوع محتوا، نوع حامل و نوع رسانه ارائه شده، جزء اصطلاحات کنترل شده آن می­باشند.

12. روابط کتابشناختی[75] در استاندارد آر.دی.اِی.

روابط یا پیوند کتابشناختی، به رابطه­ای گفته می­شود که میان دو یا چند اثر در جهان کتابشناختی برقرار است (فتاحی،1379). رابطه کتابشناختی، نقش مهمی را در کمک به کاربر جهت یافتن منابع مورد نیازش ایفا می­نماید. یکی از هدفهای فهرست کتابخانه که در قوانین کاتر به آن اشاره شده،  علاوه بر توصیف منابع، گردآوری آثار مرتبط با یکدیگر در کنار هم است. در قواعد انگلوامریکن توجه کمتری به اصل گردآوری آثار مرتبط به یکدیگر شده و تنها در بخش دوم آن، اشاره مختصری به آن شده است.

برای مثال، عنوان قراردادی[76] که یکی از عناصر ارتباطی عناصر وابسته به یکدیگر است، در انگلوامریکن اختیاری است؛ در حالی که در آر.دی.اِی. جزء عناصر هسته در نظر گرفته شده است. بخش­ اعظم استاندارد آر.دی.اِی. (5-10) به ثبت روابط بین موجودیتها اختصاص یافته است.

آر.دی.ای.، برای تهیه پیشینه­های کتابشناختی، هدفهایی را تعیین کرده است، که عبارتند از:

• · یافتن همه آثاری که یک اثر یا یک برداشت خاصی از آن اثر را در بر می‌گیرد
• · یافتن همه منابع مربوط به یک فرد، خانواده یا تنالگان
• · یافتن همه منابع مرتبط به یک موضوع
• · شناسایی فرد، خانواده و تنالگان (برای مثال، تأیید کند که موجودیت توصیف شده با موجودیت مورد جستجو هماهنگی دارد، یا تشخیص بین دو یا چند موجودیت با نامهای یکسان و مشابه).
• · فهم روابط بین دو یا چند موجودیت
• · فهم روابط بین موجودیت توصیف شده و نامی که موجودیت به وسیلة آن شناخته می‌شود.

هدفهای فوق اهمیت وجود روابط کتابشناختی را در پیشینه کتابشناختی نشان می­دهد. در قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن نیز روابط کتابشناختی ثبت می‌گردید، ولی ماهیت و نوع روابط مشخص نبود، در حالی که در استاندارد آر.دی.اِی. با استفاده از اصطلاحات و واژگان مهارشده، نوع روابط مشخص می‌گردد. در محیط پیوسته جهت استفاده بهتر از روابط کتابشناختی، مهم است که نوع روابط مشخص باشد.

برای مثال: در قواعد انگلوامریکن نام فرد ......... عنوان

در استاندارد آر.دی.اِی. نام فرد .......  نوع رابطه ........ عنوان

استاندارد آر.دی.اِی. دارای سه پیوست از مشخص‌کننده­های روابط می­باشد:

پیوستI : روابط بین منبع و افراد، خانواده و تنالگانهای مرتبط به منبع

پیوستJ : روابط بین آثار، برداشت­ها، قالب­ها و موردها

پیوستK : روابط بین افراد، خانواده و تنالگانها

مشخص‌کننده­های رابطه در  پیوست I و J در تشخیص منابع اطلاعاتی مختلف کمک زیادی می‌کنند. پیوست K برای ثبت داده­های مستند مفید است. نقش‌دهنده­های رابطه بر اساس موجودیتهای اف.آر.بی.آر. سازماندهی شده است تا یافتن اصطلاح مناسب آسان­تر باشد (اولیور،2009).

عناصر هسته مربوط به روابط بین موجودیتها در استاندارد آر.دی.اِی. شامل:

• · خالق اثر: فرد، خانواده و تنالگان مسئول خلق و یا تولید یک اثر است. در حقیقت، خالق اثر رابطه بین موجودیت گروه اول (اثر) و موجودیت گروه دوم (فرد، خانواده و تنالگان) است.
• فرد، خانواده و تنالگان دیگر مربوط به اثر
• اثر قالب شده: اثری که در یک قالب تجسم می­یابد.
• برداشت قالب شده: برداشتی که در یک قالب تجسم یافته است.

اثر قالب شده و برداشت قالب شده روابط ابتدایی یعنی روابط ذاتی بین موجودیتهای گروه اول اف.آر.بی.آر. را نشان می­دهد. این روابط به سه طریق نشان داده می­شوند:

1. شناسه­گر[77] اثر، برداشت، قالب و مورد.
2. ساخت نقاط دسترسی مستند.
3. توصیف ساختاریافته[78] و غیر ساختاریافته[79].

انواع روابط و ویژگیهای مشخص کننده آنها در استاندارد آر.دی.اِی. شامل:

-  رابطه فرد، خانواده و تنالگان با یک اثر که به دو روش انجام می­شود:

-  نقاط بازیابی مستند

- شناسه­گر

نقش­دهنده رابطه مربوط در پیوست I استاندارد آر.دی.اِی. ارائه شده است.

-  رابطه یک منبع و منبع دیگر:

• نقاط بازیابی مستند
• شناسه­گر
• توصیف (ساختار یافته یا غیر ساختاریافته).

نقش­دهندة رابطه مربوط در پیوست J استاندارد آر.دی.اِی. ارائه شده است.

-  بین فرد، خانواده و تنالگان با فرد، خانواده و تنالگان دیگر:

• نقاط بازیابی مستند
• شناسه­گر   

نقش­دهندة رابط مربوط که در پیوست K استاندارد آر.دی.اِی. ارائه شده است.

نتیجه­گیری

استاندارد آر.دی.اِی. یک استاندارد محتوایی است که برای محیط دیجیتالی طراحی شده است. آر.دی.اِی. بر اساس انگلوامریکن ساخته شده و در نتیجه برخی دستورالعملهای آن را نیز به کار می­برد. این استاندارد، بر الگوهای مفهومی کاربرمدار ایفلا یعنی اف.آر.بی.آر. و فراد و نیازهای کاربران آنها تمرکز دارد و مجموعه دستورالعملهای آن بر اساس قوانین فهرست­نویسی بین­المللی است. استفاده از استاندارد آر.دی.اِی. گام بزرگی در جهت ساخت فهرستها و نظامهای ذخیره و بازیابی پیشرفته­تر است.

به نظر می­رسد در چند سال آینده استاندارد آر.دی.اِی. جایگزین قواعد فهرست­نویسی انگلوامریکن درکتابخانه­ها و سایر مراکز اطلاع­رسانی ایران گردد. در نتیجه، کتابداران باید ساختار جدید استاندارد آر.دی.اِی. را بشناسند و با بخشهای مختلف آن آشنا باشند. یکی از گزینه­های مهم در شناخت استاندارد آر.دی.اِی. این است که کتابدارن و فهرست‌نویسان ساختار و ویژگیهای الگوهای مفهومی اف.آر.بی.آر.، فراد و نیازهای کاربر تعریف شده در آنها و همچنین قوانین فهرست‌نویسی بین­المللی را بشناسند. طراحان پایگاه­های اطلاعاتی و نرم­افزارهای کتابخانه­ای نیز باید با الگوهای مفهومی و استاندارد نوین آر.دی.اِی. آشنا شوند تا بتوانند نظامهای خود را بر اساس هدفها و کارکردهای مطرح شده در آنها پیاده‌سازی کنند.