پژوهش سنجی نشریات علم اطلاعات ودانش شناسی:رویکردی روش شناسانه به مقالات پژوهشی منتشر شده در10نشریه علم اطلاعات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار و عضو هیئت علمی مرکز منطقه‏ ای اطلاع ‏رسانی علوم و فناوری

چکیده

هدف: هدف پژوهش حاضر بررسی روش‏شناسانه مقالات پژوهشی منتشر شده در نشریات علم اطلاعات و دانش‏شناسی کشور طی سالهای 1380 تا 1390 است.
روش: به منظور دستیابی به این هدف، تمامی مقالات 10 نشریه منتخب حوزه علم اطلاعات و دانش‏شناسی کشور (211 شماره و 2118 مقاله) با استفاده از روش تحلیل محتوا بررسی گردید. تعداد مقالات پژوهشی، پیروی مقالات پژوهشی از ساختار ایمراد (دارا بودن چهار بخش مقدمه، روش، نتایج و بحث)، روشهای پژوهشی و آزمونهای آماری مورد استفاده، از جمله مقوله‏های مورد بررسی بوده‌اند.
یافته‏ ها:نتایج این بررسی حاکی از آن است که از 2118 مقاله، بیش از 57% ماهیت پژوهشی داشته‏ و در بازه زمانی مورد نظر، تعداد این مقالات همواره رشد داشته است. همچنین تعداد مقالاتی که به طور کلی از ساختار ایمراد پیروی نمی‏کنند، کمتر از 3% است. بیشترین روش پژوهشی مورد توجه، روش پیمایشی (فراوانی 662) با استفاده از پرسشنامه (فراوانی 597) است. همچنین آزمون‏های تی، مجذور کا و همبستگی پیرسون به ترتیب از کاربردترین آزمونهای آماری در مقالات منتشر شده می‏باشند.
 

کلیدواژه‌ها


مقدمه

بحث انتشار و به اشتراک‏گذاری آثار و دستاوردهای علمی از دیرباز مورد توجه متخصصان حوزه‎های مختلف بوده است. در این میان، نشریات ادواری بسترهای عمدة انتشار دستاوردهای علمی به شمار می‏آیند که از بدو پیدایش تاکنون نقش مهمی در برقراری ارتباط علمی، شکوفایی علمی، تولید علم و نیز اعتبار بخشی به علم ایفا کرده‏اند. از این رو، سیاست‏گذاران حوزه تولیدات علمی در کشورهای مختلف همواره توجهی ویژه به این گونة خاص از تولیدات علمی داشته‏اند، به نحوی که در ایران نیز با نگاهی به آیین‏نامه‏های مختلف ابلاغ شده در خصوص اعضای هیئت علمی، می‏توان شاهد افزایش این توجه بود (ارسطوپور و احمدی‏نسب، 1393 و (Kokabi, 2009. بدیهی است، این افزایش توجه سبب رشد نشریات خواهد شد، به طوری که بنا بر ارقام مندرج در جدول 1، در سالهای پس از جنگ و به‌ویژه در دهه 1380 مجموعه مجله‌های علمی ایران چه از نظر کمّی و چه از نظر کیفی رشد چشمگیری داشته است. باوجود این که این ارقام نیمی از کل نشریات دارای مجوز وزارت ارشاد را در بر نمی‏گیرد، افزایش مداوم مجله‏های علمی نشان‎دهنده گسترش حجم تولیدات علمی به زبان فارسی در ایران است.

 

جدول1. رشد 10 ساله نشریات رتبه‎دار وزارت علوم تحقیقات و فناوری[2]

ردیف
سال
فراوانی
ردیف
سال
فراوانی
1
1382
145
6
1387
344
2
1383
202
7
1388
474
3
1384
236
8
1389
591
4
1385
254
9
1390
740
5
1386
284
10
1391
882

این روند کلی به صورت خاص در نشریات علم اطلاعات و دانش‏شناسی نیز قابل مشاهده است. ابتدا در سال 1384 فصلنامه کتابداری و اطلاع‎رسانی واجد شرایط رتبه علمی- پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شد، و پس از آن نیز دیگر مجلات این حوزه درجة علمی- پژوهشی دریافت کردند. یکی از دلایل این رشد، افزایش تعداد گروه‌های آموزشی به‌ویژه در سطح تحصیلات تکمیلی است. علم اطلاعات و دانش‏شناسی نیز همانند هر رشتة دیگر در دوره‏های تحصیلات تکمیلی نه تنها با زمینه‏هایی همچون یاددهی و یادگیری در ارتباط است، بلکه ترغیب‏کنندة پژوهش و نشر گزارشهای پژوهشی نیز هست. عمده‏ترین نمونة این دست از پژوهشها را پایان‏نامه‏های دانشجویی تشکیل می‎دهد که نقطه آغاز چرخة تولید علمی دانشمندان جوان در هر حوزة موضوعی شناخته می‏شود. تولیدات علمی همواره سنجه‏ای برای بررسی میزان موّلد بودن یک رشته به شمار می‏آیند. اشاعة دستاوردها و یافته‏های این دست از پژوهشها برای حرفه‏مندان و متخصصان هر رشته اهمیّت زیادی دارد. چنان که «ابرامی» (1378) نیز مطرح نموده، اگر دستاوردهای علمی منتشر نشود، رشته مربوط رفته رفته مهجور می‌شود و رشد علمی در آن مشاهده نخواهد شد. در مقابل، پختگی یک رشته وابستگی کامل به پژوهشهای اصیل صورت گرفته در یک زمینة موضوعی دارد (Riggs,1994). حال، از آنجا که یکی از مهمترین ملاکهای سنجش کیفیت پژوهشهای صورت گرفته، جنبة روش‎شناسی آنهاست، این نوشتار بر آن است تا با شناسایی و بررسی روش‏شناسانه مقالات پژوهشی منتشر شده در نشریات فارسی علم اطلاعات و دانش‏شناسی، گرایش محققان به انواع روشهای پژوهشی و آزمونهای آماری رایج را شناسایی کند.

با توجه به اسناد و آیین‏نامه‏های موجود، پژوهش از دید سیاست‏گذاران کشور از اولویت بالایی برخوردار است. بنابراین، توجه به معیارهای تضمین‏کنندة کیفیت و سلامت، انجام پژوهش نیز اهمیت زیادی دارد. نگاهی به وضعیت روش‏شناسی پژوهش‏ها در هر زمینه موضوعی، از این جهت دارای اهمیت است که دیدی کلان و مناسب جهت سیاست‏گذاریهای مرتبط با محتوای آموزشی و کیفیت انجام پژوهشها را در اختیار قرار می‏دهد. به این منظور، پژوهش حاضر چهار هدف اصلی را مورد توجه قرار داده است:

1) تعیین وضعیت نشریات و مقالات منتشره در آنها از بعد نوع‎شناسی مقالات

2) تعیین وضعیت نشریات و مقالات پژوهشی منتشره در آنها از بعد میزان پیروی از ساختار ایمراد[3]

3) بررسی روش‏شناختی مقالات پژوهشی منتشر شده در نشریات
4) بررسی آزمونهای آماری به کار رفته در مقالات پژوهشی منتشر شده در نشریات.
 

مروری بر نوشتارهای پیشین

تحلیل مقالات نشریات چه در حوزة علم اطلاعات و دانش‏شناسی و چه در حوزه‏های دیگر، جزء آن دسته از مطالعاتی است که تاکنون در بازه‏های زمانی مختلف مورد توجه واقع شده است. لذا در این بخش تنها به تعداد معدودی از این موارد چه در خارج از ایران (1990 به بعد) و چه در داخل (1370 تا کنون) اشاره می‏شود.

پس از «بیتس» (Bates, 1999) که در مقاله‌ای به تهیه فهرستی توصیفی و دسته‏بندی شده از آنچه طی سالهای 1950 تا 1999 در نشریه «انجمن آمریکایی علم اطلاعات و تکنولوژی»[4] منتشر شده پرداخت، «مک کچنی و پتی‏گرو»(McKechnie& Pettigrew, 2002) مقالات منتشر شده در 6 نشریة حوزه علم اطلاعات و دانش‏شناسی را با رویکردی دیگر بررسی کردند. بازه زمانی مورد بررسی آنها به سالهای 1993 تا 1998 محدود شد و مقولة مد نظر آنها برای تحلیل محتوای مقالات، مبدأ نظریه‏های مطرح در مقالات منتشر شده بود. نتایج این پژوهش حاکی از آن بود که مقالات حوزه‏های علوم انسانی، نسبت به سایر حوزه‏ها، از نظریه‏های مختلف بیشتر استفاده کرده‌اند، اما مقالات حوزة فنی که بیشتر به بحثهای بازیابی اطلاعات و یا کتاب‏سنجی می‏پردازند، کمتر از نظریه‏های خارج از حوزه استفاده کرده‌اند. این بدان معناست که در حوزه‏های فرعی مطرح در مقالات علم اطلاعات و دانش‏شناسی تفاوتهای چشمگیری از نظر میزان توجه و استفاده از نظریه‏های مختلف به چشم می‏خورد.

از جمله تحقیقات تازه‏تر می‏توان به پژوهش «بلک» (Black, 2011) اشاره کرد وی مقالات هسته حوزة اختلالات ارتباطی در نشریه «منابع کتابخانه‏ای و خدمات فنی»[5] بررسی کرد. هدف وی آگاهی از روند تغییرات در این دسته از مقالات طی 10 ساله اخیر بود؛ نتایج افزایش کیفیت در برخی مقالات و کاهش اعتبار محتوایی مقالات دیگر را نشان داد.

«اویه‏ووسی» (Oyewusi, 2012) به مطالعة مقالات منتشر شده در نشریة «کتابخانه مدارس نیجریه»[6] طی بازه زمانی 1979 تا 2010 پرداخت و دریافت که روش پیمایشی، روش پژوهشی غالب در مقالات منتشره در این نشریه است. مطالعات تاریخی مقالات مروری و بررسی‏های موردی، روشهایی بودند که در مرتبه‏های بعدی قرار داشتند.

در ایران، مطالعة محتوای مقالات به صورت جدی از دهه 1370 آغاز شد. «احمدی‏لاری و فرزین» (1376) مقالات فصلنامه کتاب، پیام کتابخانه، کتابداری و اطلاع‏رسانی و کرانه را در بازة سالهای 1358 تا 1374 از ابعاد مختلفی مانند موضوع، پدیدآورندگی و نوع محصول پدیدآمده تحلیل کردند. آنها دریافتند که تعداد مقالات منتشر شده در این نشریات، بیشتر تألیف است تا ترجمه. 

از سال 1381 به بعد، بیشتر تحقیقات مرتبط با روش‏های پژوهش مورد استفاده در تحقیقات، به تحلیل فنون پژوهش مورد استفاده در پایان‏نامه‏ها اختصاص دارد. با این نگاه که بیشتر مقاله‏های منتشر شده در مجلات فارسی، مستخرج از پایان‏نامه‏ها هستند؛ یافته‏هایی که از این نوع تحقیقات به دست می‏آید، قابل تعمیم به مقالات علمی-پژوهشی نیز هست. بر این اساس، در ادامه محتوای چند مورد از این مطالعات تشریح شده است.

«حری و محسن‏زاده» (1381) با بررسی روند به‌کارگیری روشهای پژوهش در پایان‏نامه‏های کارشناسی‏ارشد طی بازة زمانی 1348 تا 1378 دریافتند که در 436 پایان‏نامة مورد بررسی، 9 روش پژوهشی قابل شناسایی است که در این راستا روش کتابخانه‌ای یا بیشترین فراوانی در جایگاه نخست و روش پیمایشی به لحاظ فراوانی در جایگاه دوم قرار گرفتند. «آذرانفر» در سال 1385 مجموعه پایان‏نامه‏های موجود در پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران را تحلیل کرد. یافته‏های وی نشان داد روش پژوهش غالب در پایان‏نامه‏های علم اطلاعات و دانش‏شناسی در فاصلة سالهای 1373 تا 1382، روش پیمایشی بوده است.

«پاکدامن» (1388) نیز به بررسی روش‏های پژوهشی به کار گرفته شده در پایان‏نامه‏های کارشناسی‎ارشد دانشگاه آزاد تهران شمال در یک بازة زمانی 13 ساله از سال 1371 تا 1384 پرداخت. بر اساس بررسی‎های وی، 11 نوع روش تحقیق مختلف در پایان‏نامه‏های این بازة زمانی به کار رفته بود. در این پژوهش نیز روش پیمایشی با فراوانی 66%، بالاترین رتبه را به خود اختصاص داده بود. در رتبه‏های بعدی روشهای میدانی، تاریخی، تجربی و کتاب‏سنجی، نسبت به سایر روشها کاربرد بیشتری داشته‏اند. همچنین، در پژوهشهایی که از روش‏های نوآورانه‏تری استفاده کرده بودند، روش پیمایشی نیز به کار رفته بود.

از جمله دیگر پژوهشهایی که می‏توان در این زمینه به آنها اشاره کرد، پژوهشهای ملیح (1378)، سیدین و باب‏الحوائجی (1387)، سلک و بزرگی (1389)، و اردلان‏افتخاری و چشمه‏سهرابی (1389) است که به نتایجی مشابه موارد بالا دست یافتند. با وجود این که انجام این قبیل پژوهشها در ایران در علم اطلاعات و دانش‏شناسی کم نبوده است، در سالهای اخیر مطالعه‏ای جامع که به بررسی وضعیت روش‏شناختی مقالات پژوهشی منتشر شده در 10 ساله اخیر بپردازد و گسترة نسبتاً جامعی از نشریات را نیز برای این مطالعه پوشش دهد، انجام نشده است.

پرسش‏های پژوهش

در راستای تحقق اهداف اصلی این پژوهش، 4 پرسش اساسی مطرح گردید:

1.         در بازه سالهای 1380 تا 1390، مقالات انتشار یافته در نشریات حوزه علم اطلاعات و دانش‏شناسی از چه نوعی هستند؟

2.         میزان پیروی مقالات منتشره در نشریات علم اطلاعات و دانش‏شناسی از ساختار پیشنهادی ایمراد برای مقالة پژوهشی، چقدر است؟

3.     در بازة سالهای 1380 تا 1390، مقالات پژوهشی نشریات علم اطلاعات و دانش‏شناسی، از نظر روش‏شناختی از کدام روشهای پژوهشی شناخته شده‌ای پیروی کرده‏اند؟

4.     در بازه سالهای 1380 تا 1390، در مقالات پژوهشی نشریات علم اطلاعات و دانش‏شناسی ازکدام مدلهای آماری برای تحلیل داده‏ها استفاده شده است؟

 

روش‏شناسی و جامعه آماری

پژوهش حاضر از نوع کاربردی بوده و با استفاده از روش تحلیل محتوا انجام شده است. با مراجعه به فهرست نشریات حوزه کتابداری و اطلاع‏رسانی که انجمن کتابداری و اطلاع‎رسانی شاخه خراسان منتشر کرده است، تعداد 33 نشریه در این حوزه شناسایی شد. از این تعداد، 8 عنوان یا به صورت الکترونیکی منتشر می‏شد و یا این که ماهیت خبرنامه‏ای داشتند، که از فهرست نشریات قابل بررسی حذف گردیدند[7]. از 25 نشریه باقی مانده، 9 نشریه با محتوای نقد کتاب نیز از فهرست نشریات مورد بررسی حذف شد. در این میان، امکان دسترسی محقق به 2 نشریه نیز حاصل نشد. چهار نشریه «فصلنامه مدیریت اطلاعات سلامت»، «سیاست علم و فناوری»، «اخلاق در علم و فناوری» و «رهیافت» نیز پس از انجام بررسی اولیه به دلیل ماهیت چندرشته‏ای از مجموعه نشریات قابل بررسی حذف شدند. دو نشریه «بین‌المللی علم اطلاعات و مدیریت»[8] و «وبولوژی»[9] به دلیل بین‏المللی بودن از مجموع نشریات مورد بررسی حذف شدند.

در نهایت 10 نشریه باقی ماند که کار تحلیل محتوا روی مقالات دورة کامل آنها (آنچه در فاصله سالهای 1380 تا 1390 منتشر شده بود) صورت پذیرفت. این نشریات عبارتند از: کتابداری و اطلاع‏رسانی (آستان قدس رضوی)، مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات، فصلنامه دانش‏شناسی (دانشگاه آزاد)، ترویج علم (انجمن ترویج علم ایران)، پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‏رسانی (فردوسی مشهد)، تحقیقات کتابداری و اطلاع‏رسانی دانشگاهی (دانشگاه تهران)، فصلنامه نظام‎ها و خدمات اطلاعاتی، فصلنامه تحقیقات اطلاع‏رسانی و کتابخانه‏های عمومی، و فصلنامه اطلاع‏شناسی. برای دقت بیشتر، در این پژوهش نمونه‏گیری صورت نگرفته و مقالات 11 سال ، از 10 نشریه با 211 شماره مختلف و 2118 مقاله متفاوت تحلیل محتوا شدند.

به منظور گردآوری اطلاعات از یک سیاهه‏وارسی استفاده شد، تا اطلاعات مرتبط با سال، دوره و شماره نشریه، نوع مقاله اعم از پژوهشی، مروری[10]، نظری، گزارش تولید[11] و ترجمه را نیز در بر‏گیرد. برای تحلیل مقوله‏های بعدی با در نظر داشتن ساختار ایمراد، ابزارهای پژوهشی مورد استفاده، روشهای پژوهشی و آزمونهای آماری به کار گرفته شده، مورد توجه قرار گرفتند.

یافته‏ها

چنان که پیشتر نیز بیان شد، به منظور دستیابی به هدف نهایی پژوهش حاضر، و بررسی روش‎شناسانه مقالات پژوهشی منتشر شده در نشریات علم اطلاعات و دانش‏شناسی، 10 فصلنامه تخصصی این حوزه، مورد بررسی قرار گرفت و به طور کلی 2118 مقالة منتشر شده در شماره‏های مختلف آنها تحلیل گردید. توزیع فراوانی مقالات 212 شماره مختلف از نشریه‏های مورد بررسی در بازة زمانی یازده ساله از این قرار است: الف) کتابداری و اطلاع‏رسانی (44 شماره و 428 مقاله)، ب) مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات (44 شماره و 627 مقاله)، پ) پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات (36 شماره و 318 مقاله)، فصلنامه دانش‏شناسی (15 شماره و 119 مقاله)، ترویج علم (1 شماره و 7 مقاله)، پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‏رسانی (2 شماره و 24 مقاله)، تحقیقات کتابداری و اطلاع‏رسانی دانشگاهی (24 شماره و 189 مقاله)، فصلنامه نظام‏ها و خدمات اطلاعاتی 8 مقاله، فصلنامه تحقیقات اطلاع‏رسانی و کتابخانه‏های عمومی (28 شماره و 179 مقاله)، و فصلنامه اطلاع‏شناسی (18 شماره و 219 مقاله). نتایج تحلیل روش‏شناسانه مقالات پژوهشی نشریات مورد بررسی، از ابعاد مختلف در این قسمت ارائه شده است.

1. نوع‏شناسی مقالات منتشر شده در نشریات حوزة علم اطلاعات و دانش‏شناسی در بازة سالهای 1380 تا 1390

نوع شناسی مقالات از آن رو دارای اهمیت است که از یک سو نشان‏دهندة گرایش تولیدکنندگان محتوای مقالات نشریات به نوع خاصی از مقالات بوده و از دیگرسو بیانگر آن است که نشریات تا چه میزان تلاش می‏کنند تا توازن میان انواع مقالات را در شماره‏های مختلف خود حفظ کنند. بر اساس یافته‏های این پژوهش، 2/57% از 2118 مقاله منتشر شده در نشریات مورد بررسی را مقالات پژوهشی تشکیل می‏دهند. مقالات نظری- ترویجی در رتبة بعدی قرار داشته و از کل مقالات تعداد 743 مقاله (1/35%) در این گروه قرار می‏گیرند. 219 مقاله نیز در گروه مقالات ترجمه‏شده قرار گرفته‏ و در نهایت 21 مقاله ماهیت مروری و 18 مقاله نیز گزارش تولید ابزار، نرم‏افزار و یا محصولی خاص را ارائه کرده‏اند.

بنابراین، مقالات پژوهشی بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده‏اند. البته، نباید فراموش کرد که بسیاری از نشریات مورد بررسی، رتبة علمی- پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دریافت کرده‏اند. با وجود این، تعداد مقالات نظری – ترویجی نشر یافته در آنها همچنان چشمگیر است. همچنین، مشاهدات جانبی پژوهشگر حاکی از آن است که آن دسته از مقالاتی که با عنوان مروری در نشریه‏ها منتشر شده‏اند، استانداردهای یک مقالة مروری را ندارند.[12]

تصویر 1 روند سالانه انتشار هر یک از انواع مقالات را نشان می‏دهد. با نگاهی به این نمودار می‏توان دریافت که مقالات پژوهشی به‌ویژه از سال 1386 تاکنون، رشد قابل ملاحظه‏ای داشته‏اند. این درحالی است که مقالات ترجمه‏ای از سال 1384 روند کاهشی داشته و در سالهای 1389 و 1390 عملاً به صفر رسیده‏اند. دلیل این روند را می‏توان در دو عامل دید. دلیل اول کاهش تدریجی و در نهایت اختصاص نیافتن امتیاز به مقالات ترجمه شده برای ارتقای اعضای هیئت علمی و دلیل دیگر محدودیت وضع شده برای نشریات علمی- پژوهشی و علمی- ترویجی در انتشار مقالات ترجمه شده است.

 
 

تصویر 1. نمودار تغییرات فراوانی انواع مقالات منتشر شده در بازه زمانی مورد بررسی

 

اگرچه نمی‏توان تفاوت بارزی میان نقطه آغاز و پایان خط سیر نشر مقالات نظری و ترویجی مشاهده کرد، از سال 1384 (سال انتشار اولین مجله علمی- پژوهشی در این حوزه) و نیز از سال 1387 انتشار این مقالات کاهش یافته و تا سال 1390 ادامه داشته است. در همة سالهای نشر، گزارش تولید اندک بوده است.

بررسیهای انجام گرفته روی مقالاتی که گزارشهای تولید هستند، نشان داد بیشتر این مقالات یا در نشریه «پژوهشنامه مدیریت اطلاعات» و یا در نشریه «کتابداری و اطلاع‏رسانی» منتشر شده‏اند (جدول 1-1).

چنان که در جدول 1-1 مشاهده می‏شود، به جز در مورد گزارشهای تولید، نشریه «مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات» بیشترین تعداد مقالات پژوهشی، نظری- ترویجی، ترجمه‏ای و مروری را داراست. البته یکی از دلایل این امر می‏تواند صرفاً تعداد بیشتر مقالات منتشر شده توسط این نشریه باشد و نمی‏توان انکار کرد که الگوی تعداد بیشتر مقالات پژوهشی نسبت به سایر انواع مقالات – به جز در نشریه «اطلاع‏شناسی»- در سایر نشریات نیز مشاهده می‏شود.

 
 
 
 جدول 1-1. توزیع فراوانی انواع مقالات منتشر شده در نشریه‏های مورد بررسی بر اساس نام نشریه
 

مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات

پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات

کتابداری و اطلاع‌رسانی

تحقیقات اطلاع‌رسانی کتابخانه‌های عمومی

تحقیقات کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاهی

دانش‌شناسی

اطلاع‌شناسی

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی

فصلنامه نظامها و خدمات اطلاعاتی

ترویج علم

جمع

پژوهشی
306
165
219
95
119
112
73
20
8
0
1117
مروری
8
4
2
3
1
0
3
0
0
0
21
نظری-ترویجی
236
95
157
52
62
7
125
3
0
6
743
گزارش تولید
1
10
6
0
0
0
0
1
0
0
18
ترجمه
76
44
44
29
7
0
18
0
0
1
219
جمع
627
318
428
179
189
119
219
24
8
7
2118
 

در این میان، تنها نشریه پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات است که نسبت به سایر نشریات، گزارشهای تولید بیشتری را منتشر کرده است. دلیل این امر را می‏توان به سازمان مادر این نشریه یعنی «پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات» نسبت داد که محققان آن دستاوردهای نرم‏افزاری خود را در قالب گزارشهای تولید در آن منتشر کرده‏اند.

 

2. پیروی مقالات منتشر شده در نشریات علم اطلاعات و دانش‏شناسی از ساختار ایمراد

ساختار ایمراد یکی از معمول‌ترین ساختارهای تنظیم نحوة ارائه اطلاعات در مقالات پژوهشی است. در این ساختار، لازم است چهار بخش یعنی مقدمه[13]، روش[14]، نتایج[15]، و بحث[16] در ساختار مقاله لحاظ شود. نبود این موارد و یا ارائه اطلاعاتی غیرمعمول در یک مقاله پژوهشی، بسته به شرایط به معنای پیروی نکردن از این ساختار به صورت کامل و یا نسبی خواهد بود.

با نگاهی دقیق‏تر به محتوای مقالات می‏توان مشاهده کرد که پیروی از ساختار ایمراد در 999 مورد از 2118 مقاله مورد بررسی به کار نرفته است. دلیل این امر، ماهیت غیرپژوهشی آنهاست. از دیگر سو 727 مقاله به صورت کامل از این ساختار پیروی کرد و 334 مقاله به صورت نسبی به این ساختار وفادار بوده‌اند؛ اما در 58 مقاله پژوهشی این ساختار به هیچ وجه رعایت نشده است. نگاه دقیق‏تر به توزیع فراوانی این مقالات در طی بازة زمانی مورد بررسی، نشانگر آن است که تعداد مقالاتی که به صورت کامل از این ساختار پیروی می‏کنند، رو به رشد است (تصویر 2).

 
 

   تصویر 2. نمودار تغییرات فراوانی میزان رعایت ایمراد در مقالات منتشره در بازه زمانی مورد بررسی

 

روند این رشد از سال 1387 کاملاً چشمگیر بوده است. با وجود این، هنوز نمی‏توان شاهد تغییر محسوسی در پیوند با توزیع فراوانی مقالاتی بود که از این ساختار پیروی نمی‏کنند. این در حالی است که تعداد مقالاتی که پیروی آنها از این ساختار به صورت نسبی بوده نیز درصدی از رشد را نشان می‏دهد. یافتة حاضر بیانگر آن است که هنوز نویسندگان زیادی وجود دارند که از نحوة درست سازماندهی و تنظیم اطلاعات یک مقالة پژوهشی اطلاع مناسبی ندارند؛ مسئله‏ای که باید در آموزش دانشجویان، به‌ویژه در سطوح تحصیلات تکمیلی مورد توجه ویژه قرار گیرد. جدول 2 همین اطلاعات را در پیوند با هر یک از نشریات به صورت جداگانه ارائه می‏کند. داده‏های ارائه شده در جدول حاکی از آن است جز مقالاتی که از این ساختار پیروی نکرده‏اند، در بقیه موارد، بیشترین فراوانی در نشریه «مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات» به چشم می‏خورد. یادآور می‌شود که، این نتیجه نیز می‏تواند متأثر از تعداد زیادتر مقالات این نشریه نسبت به سایر نشریات باشد.

با وجود این، نگاهی به درصدهای محاسبه شده، نشان دهندة آن است که بیشترین درصد مقالاتی که از ساختار ایمراد به صورت کامل پیروی می‏کنند، در نشریه «دانش‏شناسی» منتشر شده‏اند. بیشترین عدم پیروی مقالات پژوهشی نسبت به کل مقالات پژوهشی و غیرپژوهشی مربوط به نشریه «فصلنامه نظامها و خدمات اطلاعاتی» است. با بررسی دقیق‏تر یافته‏ها می‏توان به این نتیجه رسید که بدون در نظر گرفتن مقالات غیرپژوهشی که این ساختار در مورد آنها کاربرد ندارد، تقریباً در تمام نشریات تعداد مقالاتی که این ساختار را رعایت کرده‏اند، بیشتر بوده است.

جدول 2. توزیع فراوانی میزان رعایت ایمراد در مقالات منتشر شده بر اساس نام نشریه

 

مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات

پژوهشنامه مدیریت اطلاعات

کتابداری و اطلاع‌رسانی

تحقیقات اطلاع‏رسانی کتابخانه‌های عمومی

تحقیقات کتابداری و اطلاع‏رسانی دانشگاهی

دانش‌شناسی

اطلاع‌شناسی

پژوهشنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی

فصلنامه نظامها و خدمات اطلاعاتی

ترویج علم

جمع

کامل
172
(48/27%)
114
(85/35%)
157
(68/36%)
67
(43/37%)
72
(1/38%)
73
(34/61%)
49
(27/22%)
18
(75%)
5
(5/62%)
0
727
(32/34%)
نسبی
119
(01/19%)
47
(78/14%)
45
(51/10%)
28
(64/15%)
36
(05/19%)
37
(1/31%)
17
(73/7%)
3
(5/12%)
2
(25%)
0
334
(77/15%)
عدم پیروی
15
(4/2%)
5
(57/1%)
17
(97/3%)
0
11
(82/5%)
2
(68/1%)
7
(18/3%)
0
1
(5/12%)
0
58
(78/2%)
کاربرد ندارد
320
(11/51%)
152
(8/47%)
209
(84/48%)
84
(93/46%)
70
(03/37%)
7
(88/5%)
147
(82/66%)
3
(5/12%)
0
7
(100%)
999
(17/47%)
جمع
626
(100%)
318
(100%)
428
(100%)
179
(100%)
189
(100%)
119
(100%)
220
(100%)
24
(100%)
8
(100%)
7
(100%)
2118
(100%)

3. روش‏شناسی مقالات پژوهشی نشریات علم اطلاعات و دانش‏شناسی در سالهای 1380 تا 1390

روشهای پژوهشی متعددی در 1117 مقاله پژوهشی منتشر شده مورد استفاده قرار گرفته‏ است. در برخی از این مقالات حتی تا 3 روش پژوهشی متفاوت نیز ذکر شده است. با بررسی دقیق‏تر 22 روش پژوهشی مختلف شناسایی شد که همانگونه که از جدول 3 نیز مشخص است، روش پژوهشی پیمایشی بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است.

 

جدول 3. توزیع فراوانی انواع روشهای پژوهشیبه کار رفته در مقالات (n=1117)

ردیف
روش
فراوانی
ردیف
روش
فراوانی
1
پیمایشی
662
13
موردی
10
2
تحلیل محتوا
89
14
دلفی
9
3

تحلیل استنادی

61
15
تطبیقی
4
4

کتابخانه‌ای/ سندی

48
16
مشاهده‌ای
4
5
کتابسنجی
33
17

ارزیابی مکاشفه‌ای

2
6
توصیفی
30
18
تحلیل گزارش
2
7
وبسنجی
28
19
گراندد تئوری
2
8
علم سنجی
25
20

آزمون استفاده‌پذیری

1
9
ارزیابانه
22
21
تحلیل ثانوی
1
10
شبه تجربی
20
22
تحلیل حوزه
1
11
ترکیبی
16
23
ذکر نشده
127
12

تحلیل پیوندها

11

پس از روش پیمایشی به ترتیب روشهای تحلیل محتوا، تحلیل استنادی، روش کتابخانه‏ای و سندی، کتاب‏سنجی، توصیفی و وب‏سنجی قرار دارند.

جدول 4 آماری از آن دسته از ابزارهای پژوهشی که درتدوین مقالات مورد استفاده قرار گرفته است را ارائه می‏کند. چنان که از این جدول برمی‏آید، 13 نوع مختلف از ابزارهای پژوهش که از آنها در مقالات دقیقاً با عنوان ابزار پژوهش یاد شده شناسایی گردید[17].

جدول 4. توزیع فراوانی انواع ابزارهای پژوهشی به کار رفته در مقالات

ردیف

ابزار پژوهش

فراوانی

ردیف

ابزار پژوهش

فراوانی

1

پرسشنامه

597
8

ثبت رخداد

1
2

سیاهه وارسی

187
9

کارت

1
3

مصاحبه

57
10

کارت امتیاز متوازن

1
4

فیش‌برداری

34

11

گزارش تراکنش

1
5

مشاهده

25
12

نرم‌افزار پروتژ

1
6

اکسل

22
13

هیست سایت

1
7

ماتریس

4
14

ذکر نشده

269
 

پرسشنامه با فراوانی 597 مورد یکی از پرکاربردترین ابزارهاست. با توجه به این که پیشتر نیز مشخص گردید که پیمایش پرتکرارترین روش پژوهشی در میان پژوهشهای صورت گرفته است، می‏توان چنین نتیجه گرفت در میان پژوهشهایی که به روش پیمایشی صورت می‏پذیرند، ابزار پرسشنامه نسبت به مصاحبه متداول‏تر است. یافته‏ها همچنین حاکی از آن است که سیاهه‏وارسی پس از پرسشنامه در رتبه بعدی قرار می‏گیرد. سپس به ترتیب مصاحبه، فیش‏برداری، مشاهده، و اکسل[18] از جمله پربسامدترین ابزارها در پژوهشهای علم اطلاعات و دانش‏شناسی به شمار می‏آیند.

 

روشهای آماری به کار رفته در مقالات پژوهشی نشریات علم اطلاعات و دانش‏شناسی در سالهای 1380 تا 1390

مقالات پژوهشی منتشر شده در سطح نشریات کشور، عمدتاً از یک یا چند آزمون آماری مختلف استفاده می‎کنند. با بررسی یافته‏های این پژوهش، 630 مقاله پژوهشی تنها یک گونه از آزمونهای آماری را به‎کار گرفته‏اند. با توجه به این که برای این پژوهش استفادة صرف از آمار توصیفی به منزلة یک گونه آزمون آماری مستقل در نظر گرفته‏شد، می‏توان چنین برداشت کرد که در این 630 مقاله، حداقل از آمار توصیفی استفاده شده است.

نکته قابل توجه دیگر آن است که با افزایش گونه‏های آماره‏ای ‏به کار گرفته در متن از میزان فراوانی آنها کاسته می‏شود. این بدان معناست که تعداد مقالاتی که 5 یا تعداد بیشتری آزمون را مورد استفاده قرار داده‏اند، به مراتب کم است؛ تنها 32 مقاله برای بررسی نتایج خود از 5 آزمون آماری متفاوت استفاده کرده‌اند. تغییر ناگهانی میان فراوانی مقالات از نظر تعداد آزمونها، بین مقالات دارای سه آزمون و چهار آزمون مختلف مشاهده می‏شود، به طوری که 126 مقاله از مجموع مقالات پژوهشی از 3 آزمون آماری مختلف بهره‏برده‏اند، حال آن که تعداد مقالات با 4 آزمون، تنها 43 مورد است.

 
 

تصویر 3. نمودار تغییرات فراوانی تعداد آزمونهای آماری مورد استفاده در مقالات در بازه زمانی مورد بررسی

 

نمودار ارائه شده در تصویر3 حاکی از آن است که هم مقالات دارای یک گونه آزمون و هم مقالات دارای آزمونهای مختلف، روند رو به رشدی را در پیش گرفته‏اند، هرچند این رشد در پیوند با مقالات دارای دو گونه آزمون از شیب تندتری برخوردار است. یافته‏ها همچنین حاکی از آن است که برخی از نشریات به واسطة ماهیت مقالات، اصولاً فاقد آزمون آماری هستند. توزیع فراوانی انواع آزمونهای آماری مورد استفاده در مقالات، در جدول 5 ارائه شده است. با نگاهی به جدول، مشاهده می‌شود آزمونهای استنباطی پربسامد در مقالات حوزة علم اطلاعات و دانش‏شناسی، آزمون تی می‏باشد. با اختلاف کمی آزمون مجذور کا نیز یکی دیگر از پرکاربردترین آزمونهای آماری در این حوزه است. همبستگی پیرسون، آزمون آنوا، رگرسیون و اسپیرمن از جمله دیگر آزمونهای متداول در متن مقالات پژوهشی نشریات این رشته می‏باشند. لازم به توضیح است، در این جدول آزمونهای تعقیبی ذکر نشده‌اند. نکتة دیگر مربوط به اشاره نکردن به نوع آزمون آماری مورد استفاده در برخی از مقالات است. به عنوان نمونه، این دست از مقالات در گزارش نتایج خود می‏نویسند نتایج آزمون همبستگی، و مشخص نمی‏کنند از کدام آزمون همبستگی استفاده شده است. اگرچه تعداد این دست از مقالات محدود است، چنین ابهامهایی اصولاً نباید وجود داشته باشند.

 

جدول 5. توزیع فراوانی انواع آزمونهای آماری به کار رفته در متن مقالات پژوهشی

ردیف
آزمون آماری
فراوانی
ردیف
آزمون آماری
فراوانی

1

تی

182

13

ویلکاکسون

13

2

مجذور کا

142

14

کلموگروف اسمیرنف

11

3

همبستگی پیرسون

103

15

لون

6

4

آنوا

89

16

فیشر

4

5

رگرسیون

37

17

بارتلت

3

6

اسپیرمن

35

18

کندال

3

7

تحلیل عمیق

29

19

تصحیح یتس

2

8

کروسکال والیس

27

20

فی کرامر

2

9

یومن ویتنی

25

21

دی سامرز

1

10

فریدمن

19

22

مک نمار

1

11

دو جمله‌ای

18
23

کاربرد ندارد

1001
12

تحلیل عاملی

16
24

ذکر نشده

4
 

مندرجات (جدول 6) نشان‏دهندة آن است که در سطح مقالات پژوهشی منتشر شده در نشریات مورد بررسی، دو آزمون تی و آنوا هم‏آیندی بیشتری دارند. این بدان معناست که تعداد مقالاتی که داده مستقل آنها اسمی بوده و داده‌های وابسته آنها فاصله‏ای و یا نسبی باشد، بیشتر از مواردی است که هر دو گروه داده‌های اسمی باشند، زیرا در حالت اول زمانی که داده مستقل اسمی است، بسته به تعداد حالات، از یکی از دو آزمون تی و یا تحلیل واریانس استفاده می‏شود، چنانچه هر داده مستقل و وابسته اسمی باشند، از یکی از ضرایب مجذور کا و یا خود آزمون مجذور کا استفاده می‏شود. یافته حاضر از این جهت اهمیت دارد که نشان می‌دهد که در بسیاری از پژوهشهای صورت گرفته در رشته، معیاری تعیین و با توجه به شرایط ثابت، به هر معیار نمره‎ای داده می‏شود. در مرتبة بعدی آن دسته از پژوهشهایی قرار دارند که داده مستقل در آنها به دو صورت اسمی و یا فاصله‏ای و نسبی هستند. در این قبیل پژوهشها علاوه بر استفاده از آزمون تی، از آزمون همبستگی پیرسون در درجه اول و رگرسیون در مرتبه بعدی استفاده می‏شود، زیرا برای استفاده از دو آزمون رگرسیون و همبستگی پیرسون، ماهیت داده‏ها در هر دو سمت داده مستقل و وابسته باید فاصله‏ای و یا نسبی باشد. 

 

جدول 6. توزیع فراوانی همایندی آزمونهای آماری مختلف به کار رفته در مقالات پژوهشی

 
آزمون تی
آنوا
رگرسیون
مجذور کا
کروسکال والیس
یومن ویتنی
همبستگی پیرسون
فریدمن
لون
کلموگروف اسمیرنف
تحلیل عاملی
اسپیرمن
کندال
جمع
آزمون تی
 

54

13

23

2

1

36

5

4

8

6

7

0

159

آنوا

54

 

1

6

2

1

6

2

2

0

0

2

0

76

رگرسیون

13

1

 

0

0

0

10

1

0

0

0

2

0

27

مجذور کا

23

6

0

 

7

6

7

4

1

0

0

7

0

61

کروسکال والیس

2

2

0

7

 

7

4

2

0

0

0

2

0

26

یومن ویتنی

1

1

0

6

7

 

1

1

0

0

0

2

1

20

همبستگی پیرسون

36

6

10

7

4

1

 

1

0

0

1

3

0

69

ویلکاکسون

2

0

0

2

0

2

2

0

0

1

0

0

0

9

تصحیح یتس

0

0

0

2

0

0

0

0

0

0

0

0

0

2

فریدمن

5

2

1

4

2

1

1

 

0

1

0

1

0

18

لون

4

2

0

1

0

0

0

0

 

0

0

0

0

7

دو جمله‏ای

4

0

0

2

0

0

1

0

0

1

0

0

0

8

تحلیل عمیق

0

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

کلموگروف اسمیرنف

8

0

0

0

0

0

0

1

0

 

1

0

0

10

فیشر

0

1

0

2

0

0

0

0

0

0

0

0

0

3

تحلیل عاملی

6

0

0

0

0

0

1

0

0

1

 

0

1

9

اسپیرمن

7

2

2

7

2

2

3

1

0

0

3

 

0

29

بارتلت

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

2

0

0

3

فی کرامر

0

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

1

2

دی سامرز

0

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

مک نمار

0

0

0

1

0

0

0

0

0

0

0

0

0

1

جمع

165

77

28

73

26

21

72

18

7

12

13

26

3

541

 

این خود نشان‏دهندة آن است که در تعداد قابل توجهی از پژوهشها، علاوه بر این‏که نمره‌های کسب شده با شرایطی ثابت سنجیده می‏شوند، نمره‌های گروه‏های مختلف با یکدیگر نیز سنجیده می‏شوند. به عبارت بهتر، این دو راهبرد از بیشتر از سایر راهبردها از سوی پژوهشگران علم اطلاعات و دانش‏شناسی در سطح نشریات داخلی فارسی زبان مورد استفاده قرار گرفته است.

 
جمع‏بندی یافته‏ها

پرسش اول معطوف به نوع‏شناسی مقالات منتشر شده در حوزه علم اطلاعات و دانش‏شناسی است. نتایج این بخش حاکی از آن است که مقالات پژوهشی بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده‏اند. این درحالی است که تعداد مقالاتی که گزارشی از تولید یک دستاورد فیزیکی و یا نظری را ارائه می‏کنند، بسیار معدود است. یافته دیگر آن است که تعداد مقالات ترجمه‏ای به‌تدریج رو به کاهش بوده و روند صعودی مقالات پژوهشی حاکی از گرایش پدیدآوران به تدوین یافته‏ها و دستاوردهای خود است. روند انتشار مقالات نظری اگرچه در ابتدا صعودی بوده، هم‏اکنون دارای افت و خیزهای اندک است و به صورت کلی تقریباً یک روند ثابت را در پیش‏گرفته است. یکی از دلایل اصلی این تحولات در طی بازة زمانی مورد بررسی را می‌توان سیاستهای مختلف وزارتخانه‏ای درخصوص انتشار نشریات از یک سو، و نحوة امتیاز‏بندی آیین‏نامه ارتقای اعضای هیئت علمی از دیگرسو دانست. همین سیاستگذاری‏ها در نهایت حتی منجر به کاهش نشریات از گونه علمی- ترویجی در این رشته و سایر حوزه‏های موضوعی شده است (خبرگزاری دانشجویان ایران، 31 فروردین 1392)؛ که یکی از عمده دلایل این امر بیشتر بودن سقف امتیازی اختصاص یافته به مقالات منتشر شده در نشریات علمی- پژوهشی است. در این میان، مقالات مروری با چندگانگی‏های بیشتری رو به رو هستند، زیرا در آیین‏نامه ارتقای اعضای هیئت علمی (دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1389) برای مقالات علمی- پژوهشی تا 7 امتیاز، برای مقالات علمی- ترویجی تا 4 امتیاز و برای مقالات مروری تا 5 امتیاز در نظر گرفته شده است. حال آن که در عمل، تنها دو‌گونه نشریة رتبه‏دار از طرف وزارت علوم تعیین شده است. درچنین شرایطی، مقاله مروری که در نشریه علمی- پژوهشی منتشر شده باشد، می‏تواند تا 7 امتیاز بگیرد، حال آنکه همان مقاله چنانچه در یک نشریه علمی- ترویجی منتشر شود، بیش از 4 امتیاز نخواهد گرفت؛ درحالی که اصل امتیاز یک مقاله مروری تا 5 تعریف شده است.

یافته‏ها در پیوند با میزان پیروی مقالات پژوهشی از ساختار ایمراد، حاکی از آن است که 727 مقالة پژوهشی به صورت کامل از این ساختار پیروی کرده‌اند، 334 مقاله به صورت نسبی به این ساختار وفادار بوده، اما در 58 مقاله پژوهشی این ساختار به هیچ وجه رعایت نشده است. یافتة امیدبخش، افزایش میزان پایبندی نویسندگان مقالات پژوهشی در این بازة زمانی 11 ساله است. اما به هر روی، در همین بازه زمانی، میزان پیروی نسبی از این ساختار افزایش یافته است. به عنوان نمونه، یکی از مشکلات پربسامد در این گروه از مقالات، ارائه تعریفهای عملیاتی به عنوان جزئی از ساختار مقاله است که آوردن آنها در مقاله مرسوم نیست. تعریفهای عملیاتی، جزئی از گزارشهای کامل پروژه‏های تحقیقاتی است. در برخی دیگر از موارد، در قسمت روش‏شناسی اطلاعاتی که لازم بوده ارائه نشده و یا حتی برخی از مقالات این قسمت را نداشته‏اند. نظر به این که بسیاری از پدیدآورندگان مقالات در شماردانش‌آموختگان (به‌ویژه ‏در مقطع ارشد) هستند، انتظار می‏رود آموزشهای مناسب را در این خصوص از استادان خود دریافت کنند. ولی چنانچه این شرایط یادگیری به واسطة جدیت نداشتن دانشجو و یا استاد محقق نشده باشد، این وظیفه هیئت تحریریه نشریه و داوران است که از پاره‏ای از این خطاهای چشمگیر جلوگیری کنند.

در پاسخ پرسش سوم مشخص شد که 22 روش پژوهشی متفاوت در 1117 مقاله پژوهشی به‎کار رفته است. بسیاری از این مقالات تنها از یک روش پژوهشی بهره برده‎اند؛ اما پاره‏ای دیگر از دو روش برای انجام پژوهش استفاده کرده‏اند. در این میان، روش پیمایشی پربسامدترین روش بوده و پس از آن تحلیل محتوا، تحلیل استنادی، روش کتابخانه‏ای یا سندی، کتاب‏سنجی و... به ترتیب از روشهای متداول در پژوهشهاست. در میان پژوهشهای صورت گرفته در خارج از کشور، «اویه‏ووسی» (Oyewusi, 2012)در بررسی نشریة نیجریه‏ای مورد نظر خود به نتیجه مشابهی رسید. این درحالی است که یافته‏های حاضر توسط یافته‏های «حری و محسن‏زاده» (1381) و «آذرانفر» (1385) هم راستاست.

آن دسته از ابزارهای پژوهشی که درتدوین مقالات بیش از دیگر ابزارها مورد استفاده قرار گرفته، پرسشنامه بوده است. تفاوت تعداد میان پرسشنامه با توجه به این که مصاحبه نیز یکی دیگر از راهکارهای کسب اطلاعات در پژوهشهای پیمایشی است، می‏تواند نشانگر آن باشد که گرایش محققان به استفاده از این ابزار بسیار زیاد است. به منظور تحلیل عمیق‌تر این قسمت از پژوهش، محقق مصاحبه‏هایی نیمه‏ساختاریافته را با سه تن از اعضای هیئت علمی علم اطلاعات و دانش‏شناسی با درجه استادی[19] ترتیب داده و از آنها در خصوص دلیل رواج روش پژوهش پیمایشی، به‌خصوص با استفاده از پرسشنامه، نظرخواهی نمود. هرسه این استادان بر راحت‏تر بودن کار با پرسشنامه برای دانشجویان تأکید کرده و دلیل استقبال دانشجویان به این روش را آشنایی نداشتن مناسب آنها با سایر روشهای پژوهش دانسته‏اند. مقبول بودن روشهای کمّی نیز از دیگر دلایلی بود که یکی از استادان مورد اشاره قرار داد. یکی دیگر از مصاحبه شوندگان در همین رابطه چنین گفته است: «تحلیل محتوا کار راحتی نیست. ]...[ شواهد نشان می‏دهد دانشجویان وقتی متون را مطالعه می‏کنند، پیامها را درست دریافت نمی‏کنند. به همین دلیل در پژوهشها ]...[ به سمت تبدیل کیفیت به کمیّت حرکت می‏کنند. ]...[ خوب، کار راحتی است». [20]

پرسش آخر پژوهش حاضر، روشهای آماری به‏کاررفته در مقالات پژوهشی را بررسی کرد[21]. نتایج این بررسی حاکی از آن بود که بیشترین فراوانی به مقالاتی اختصاص یافته است که از آمار توصیفی استفاده کرده‏اند. درواقع، نتایج نشان‏دهندة آن بود که جز مواردی انگشت‏شمار، تمام مقالات به گونه‏های مختلف از آمارهای توصیفی استفاده کرده‏اند. یافته‏ها همچنین بیانگر آن است که در قسمت آزمونهای استنباطی، آزمون تی پرکاربردترین آزمون آماری است. پس از آزمون تی، آمارة مجذور کا و آنوا فراوانی بیشتری داشته‏اند. این درحالی است که داده‌های مورد بررسی با توجه به آزمونهای آماری مورد استفاده، بیشتر از نوع اسمی و فاصله‏ای یا نسبی بوده‏اند. اگرچه در این بخش آزمونهای تعقیبی تحلیل واریانس گزارش نشدند، مشاهدة پژوهشگر حاکی از آن است که آزمونهای تعقیبی دانکن، توکی و ال. اس. دی. به ترتیب جزء پرکاربردترین آزمونهای تعقیبی میان نگارندگان مقالات بوده است.

 
سخن پایانی

چنان که در ابتدای این نوشتار نیز مورد تأکید قرار گرفت، بحثهای مرتبط با تولید علم و روند رشد آن، همواره مورد توجه محققان حوزة علم‏سنجی و سیاست‏گذاران علمی بوده است. همزمان ارزش و اهمیت تولید علم و فعالیت نشریات در این حوزه، تنها مرتبط با کمیت تولیدات علمی نبوده و در این میان کیفیت تولیدات علمی نیز اهمیت ویژه‏ای داشته است. یکی از ابعاد سنجش این کیفیت، بررسی روش‏شناسانة تولیدات علمی است. نتایج این پژوهش نشان داد تعداد مقالات پژوهشی که به صورت کامل از ساختار ایمراد پیروی نمی‏کنند، زیاد است. این درحالی است که با توجه به ماهیت و کاربری علمی- پژوهشی بیشتر نشریات مورد بررسی، انتظار می‏رفت دقت نظر بیشتری در نحوة ساختاردهی به مقالات صورت گیرد. این درحالی است که محقق طی بررسی‏های خود به این نتیجه رسید که اطلاعات ارائه شده در بخشهای مختلف یک مقاله نیز گاه کامل نیستند. در برخی از مقالات قسمت روش‏شناسی وجود دارد؛ اما اطلاعات کافی در خصوص روش و نحوة اجرا و یا نمونه‏گیری، در آنها ارائه نشده است. چکیده‏هایی که باید حاوی اطلاعات مربوط به روش‏شناسی و دستاوردهای پژوهش باشند، گاه از ساده‏ترین اطلاعات پایه بی‏بهره‏اند، به طوری که پژوهشگر گاه برای کسب اطلاعاتی که منطقاً باید از چکیده به‏دست می‏آمد، ناگزیر از مطالعه بخش بزرگی از مقاله می‏شد. حل چنین مشکلی در گرو دقت نظر بیشتر کادر نشریات متشکل از سردبیر، هیئت تحریریه و داوران است. در همین راستا، توصیه می‏شود راهنماهای تدوین مقالات به صورت مشخص‏تر به نحوة تدوین انواع مقالات بپردازند.

- آذرانفر، جوانه (1385). تحلیل محتوای پایان‌نامه‌های تحصیلات تکمیلی رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی موجود در پایگاه اطلاع‌رسانی مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران در سالهای 1373 – 1382. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، تهران.
- ابرامی، هوشنگ (1378). شناختی از دانش‌شناسی. تهران: کتابدار.
- احمدی لاری، رکن الدین و فرزین فرزانه (1376). بررسی مقالات کتابداری و اطلاع‌رسانی 1374 – 1358. کتابداری، دفتر 26 – 27: 58 – 72.
- اردلان افتخاری ، سامیه و چشمه سهرابی، مظفر (1389). ارزیابی کمی و کیفی نشریه کتابداری و اطلاع‌رسانی آستان قدس رضوی از بهار 1377 تا بهار 1378. کتابداری و اطلاع‌رسانی. جلد 13(3).
- ارسطوپور، شعله و فاطمه احمدی‏نسب (1393). نگاهی آسیب‏شناسانه به آیین‏نامه ارتقای اعضای هیئت علمی و پیامدهای منفی حاصل از آن در زمینه تولید علم. در همایش ملی سنجش علم: ارزشیابی و آسیب‏شناسی بروندادهای علمی، 31 اردیبهشت و 1 خرداد، اصفهان، ایران.
- پاکدامن، نشانه (1388). روند بکارگیری روشهای پژوهش در پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال (1384 – 1371). فصلنامه دانش‌شناسی (علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی و فناوری اطلاعات). شماره 4: 1 – 14.
- حری، عباس و افسانه محسن‌زاده (1381). روند بکارگیری روشهای پژوهش در پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی، دانشگاه تهران (1348 – 1378). مجله روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران، جلد 33 (1): 55 – 76.
- خبرگزاری دانشجویان ایران، (31 فروردین 1392). امتیازات ویژه برای ناشران نشریات علمی-ترویجی. دسترسی در 25/11/ 92 از: http://www.isna.ir/fa/print/92013112565/ امتیازات- ویژه- برای- ناشران- نشریات- علمی- ترویجی.
- دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی (1389). آیین‏نامه ارتقای مرتبه اعضای هیات علمی مؤسسه‏های آموزشی و پژوهشی. تهران: شورای عالی انقلاب فرهنگی.
- سلک، محسن و اشرف السادات بزرگی (1389). تحلیل محتوای مقالات منتشر شده در دو نشریه فصلنامه کتابداری و اطلاع‌رسانی و فصلنامه کتاب در سالهای 1385 و 1386. فصلنامه دانش‌شناسی (علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی و فناوری اطلاعات). جلد 3(10): 25 – 40.
- سیدین، مهرداد و فهیمه باب‌الحوائجی (1387). تحلیل محتوای پایان‌نامه‌های کارشناسی‌ارشد کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحدهای تهران شمال، علوم تحقیقات تهران، علوم تحقیقات اهواز و همدان در سالهای 1372 – 1386. پیام کتابخانه، جلد 15 (1): 95 – 121.
- ملیح، سعید (1376). تحلیل محتوای مقالات کتابداری و اطلاع‌رسانی در نشریات کتابداری و اطلاع‌رسانی در سالهای 1347 – 1377. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم پزشکی ایران، تهران.
- Bates, M. J. (1999). A Tour of Information Science through the pages of JASIS. Journal of the American Society for Information Science, Vol. 50(111): 975 – 993.
- Black, S. (2011). How Much Do Core Journals Change Over a Decade? The Case of Communication Disorders. Library Resources and Technical Services, Vol. 56 (2): 80 – 93.
- Kokabi, M. (2009). An evaluation of evaluation methodologies concerning academic performance in Iran. In The Proceedings of the 3rd European Conference on Information Managementand Evaluation, Edited by Jan Ljungberg, (P. 258 – 273), London: Academic Publishing Limited.
- McKechnie, L. & Pettigrew, K. (2002). Surveying the Use of Theory in Library and Information Science Research: a Disciplinary Perspective. Library Trends, Vol. 50(3): 406 – 417.
- Oyewusi, F. O. (2012). School library research in Nigeria Content analysis of Nigerian School Library Journal 1979-2010. Library Review, Vol. 61 (3): 215-230
- Riggs, D.E., )1994). What librarians are seeking in the professional literature. Library Hi-Tech, 12 (4):5.