نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
استادیار و عضو هیئت علمی مرکز منطقه ای اطلاع رسانی علوم و فناوری
چکیده
کلیدواژهها
بحث انتشار و به اشتراکگذاری آثار و دستاوردهای علمی از دیرباز مورد توجه متخصصان حوزههای مختلف بوده است. در این میان، نشریات ادواری بسترهای عمدة انتشار دستاوردهای علمی به شمار میآیند که از بدو پیدایش تاکنون نقش مهمی در برقراری ارتباط علمی، شکوفایی علمی، تولید علم و نیز اعتبار بخشی به علم ایفا کردهاند. از این رو، سیاستگذاران حوزه تولیدات علمی در کشورهای مختلف همواره توجهی ویژه به این گونة خاص از تولیدات علمی داشتهاند، به نحوی که در ایران نیز با نگاهی به آییننامههای مختلف ابلاغ شده در خصوص اعضای هیئت علمی، میتوان شاهد افزایش این توجه بود (ارسطوپور و احمدینسب، 1393 و (Kokabi, 2009. بدیهی است، این افزایش توجه سبب رشد نشریات خواهد شد، به طوری که بنا بر ارقام مندرج در جدول 1، در سالهای پس از جنگ و بهویژه در دهه 1380 مجموعه مجلههای علمی ایران چه از نظر کمّی و چه از نظر کیفی رشد چشمگیری داشته است. باوجود این که این ارقام نیمی از کل نشریات دارای مجوز وزارت ارشاد را در بر نمیگیرد، افزایش مداوم مجلههای علمی نشاندهنده گسترش حجم تولیدات علمی به زبان فارسی در ایران است.
جدول1. رشد 10 ساله نشریات رتبهدار وزارت علوم تحقیقات و فناوری[2]
ردیف
|
سال
|
فراوانی
|
ردیف
|
سال
|
فراوانی
|
1
|
1382
|
145
|
6
|
1387
|
344
|
2
|
1383
|
202
|
7
|
1388
|
474
|
3
|
1384
|
236
|
8
|
1389
|
591
|
4
|
1385
|
254
|
9
|
1390
|
740
|
5
|
1386
|
284
|
10
|
1391
|
882
|
این روند کلی به صورت خاص در نشریات علم اطلاعات و دانششناسی نیز قابل مشاهده است. ابتدا در سال 1384 فصلنامه کتابداری و اطلاعرسانی واجد شرایط رتبه علمی- پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شد، و پس از آن نیز دیگر مجلات این حوزه درجة علمی- پژوهشی دریافت کردند. یکی از دلایل این رشد، افزایش تعداد گروههای آموزشی بهویژه در سطح تحصیلات تکمیلی است. علم اطلاعات و دانششناسی نیز همانند هر رشتة دیگر در دورههای تحصیلات تکمیلی نه تنها با زمینههایی همچون یاددهی و یادگیری در ارتباط است، بلکه ترغیبکنندة پژوهش و نشر گزارشهای پژوهشی نیز هست. عمدهترین نمونة این دست از پژوهشها را پایاننامههای دانشجویی تشکیل میدهد که نقطه آغاز چرخة تولید علمی دانشمندان جوان در هر حوزة موضوعی شناخته میشود. تولیدات علمی همواره سنجهای برای بررسی میزان موّلد بودن یک رشته به شمار میآیند. اشاعة دستاوردها و یافتههای این دست از پژوهشها برای حرفهمندان و متخصصان هر رشته اهمیّت زیادی دارد. چنان که «ابرامی» (1378) نیز مطرح نموده، اگر دستاوردهای علمی منتشر نشود، رشته مربوط رفته رفته مهجور میشود و رشد علمی در آن مشاهده نخواهد شد. در مقابل، پختگی یک رشته وابستگی کامل به پژوهشهای اصیل صورت گرفته در یک زمینة موضوعی دارد (Riggs,1994). حال، از آنجا که یکی از مهمترین ملاکهای سنجش کیفیت پژوهشهای صورت گرفته، جنبة روششناسی آنهاست، این نوشتار بر آن است تا با شناسایی و بررسی روششناسانه مقالات پژوهشی منتشر شده در نشریات فارسی علم اطلاعات و دانششناسی، گرایش محققان به انواع روشهای پژوهشی و آزمونهای آماری رایج را شناسایی کند.
با توجه به اسناد و آییننامههای موجود، پژوهش از دید سیاستگذاران کشور از اولویت بالایی برخوردار است. بنابراین، توجه به معیارهای تضمینکنندة کیفیت و سلامت، انجام پژوهش نیز اهمیت زیادی دارد. نگاهی به وضعیت روششناسی پژوهشها در هر زمینه موضوعی، از این جهت دارای اهمیت است که دیدی کلان و مناسب جهت سیاستگذاریهای مرتبط با محتوای آموزشی و کیفیت انجام پژوهشها را در اختیار قرار میدهد. به این منظور، پژوهش حاضر چهار هدف اصلی را مورد توجه قرار داده است:
1) تعیین وضعیت نشریات و مقالات منتشره در آنها از بعد نوعشناسی مقالات
2) تعیین وضعیت نشریات و مقالات پژوهشی منتشره در آنها از بعد میزان پیروی از ساختار ایمراد[3]
مروری بر نوشتارهای پیشین
تحلیل مقالات نشریات چه در حوزة علم اطلاعات و دانششناسی و چه در حوزههای دیگر، جزء آن دسته از مطالعاتی است که تاکنون در بازههای زمانی مختلف مورد توجه واقع شده است. لذا در این بخش تنها به تعداد معدودی از این موارد چه در خارج از ایران (1990 به بعد) و چه در داخل (1370 تا کنون) اشاره میشود.
پس از «بیتس» (Bates, 1999) که در مقالهای به تهیه فهرستی توصیفی و دستهبندی شده از آنچه طی سالهای 1950 تا 1999 در نشریه «انجمن آمریکایی علم اطلاعات و تکنولوژی»[4] منتشر شده پرداخت، «مک کچنی و پتیگرو»(McKechnie& Pettigrew, 2002) مقالات منتشر شده در 6 نشریة حوزه علم اطلاعات و دانششناسی را با رویکردی دیگر بررسی کردند. بازه زمانی مورد بررسی آنها به سالهای 1993 تا 1998 محدود شد و مقولة مد نظر آنها برای تحلیل محتوای مقالات، مبدأ نظریههای مطرح در مقالات منتشر شده بود. نتایج این پژوهش حاکی از آن بود که مقالات حوزههای علوم انسانی، نسبت به سایر حوزهها، از نظریههای مختلف بیشتر استفاده کردهاند، اما مقالات حوزة فنی که بیشتر به بحثهای بازیابی اطلاعات و یا کتابسنجی میپردازند، کمتر از نظریههای خارج از حوزه استفاده کردهاند. این بدان معناست که در حوزههای فرعی مطرح در مقالات علم اطلاعات و دانششناسی تفاوتهای چشمگیری از نظر میزان توجه و استفاده از نظریههای مختلف به چشم میخورد.
از جمله تحقیقات تازهتر میتوان به پژوهش «بلک» (Black, 2011) اشاره کرد وی مقالات هسته حوزة اختلالات ارتباطی در نشریه «منابع کتابخانهای و خدمات فنی»[5] بررسی کرد. هدف وی آگاهی از روند تغییرات در این دسته از مقالات طی 10 ساله اخیر بود؛ نتایج افزایش کیفیت در برخی مقالات و کاهش اعتبار محتوایی مقالات دیگر را نشان داد.
«اویهووسی» (Oyewusi, 2012) به مطالعة مقالات منتشر شده در نشریة «کتابخانه مدارس نیجریه»[6] طی بازه زمانی 1979 تا 2010 پرداخت و دریافت که روش پیمایشی، روش پژوهشی غالب در مقالات منتشره در این نشریه است. مطالعات تاریخی مقالات مروری و بررسیهای موردی، روشهایی بودند که در مرتبههای بعدی قرار داشتند.
در ایران، مطالعة محتوای مقالات به صورت جدی از دهه 1370 آغاز شد. «احمدیلاری و فرزین» (1376) مقالات فصلنامه کتاب، پیام کتابخانه، کتابداری و اطلاعرسانی و کرانه را در بازة سالهای 1358 تا 1374 از ابعاد مختلفی مانند موضوع، پدیدآورندگی و نوع محصول پدیدآمده تحلیل کردند. آنها دریافتند که تعداد مقالات منتشر شده در این نشریات، بیشتر تألیف است تا ترجمه.
از سال 1381 به بعد، بیشتر تحقیقات مرتبط با روشهای پژوهش مورد استفاده در تحقیقات، به تحلیل فنون پژوهش مورد استفاده در پایاننامهها اختصاص دارد. با این نگاه که بیشتر مقالههای منتشر شده در مجلات فارسی، مستخرج از پایاننامهها هستند؛ یافتههایی که از این نوع تحقیقات به دست میآید، قابل تعمیم به مقالات علمی-پژوهشی نیز هست. بر این اساس، در ادامه محتوای چند مورد از این مطالعات تشریح شده است.
«حری و محسنزاده» (1381) با بررسی روند بهکارگیری روشهای پژوهش در پایاننامههای کارشناسیارشد طی بازة زمانی 1348 تا 1378 دریافتند که در 436 پایاننامة مورد بررسی، 9 روش پژوهشی قابل شناسایی است که در این راستا روش کتابخانهای یا بیشترین فراوانی در جایگاه نخست و روش پیمایشی به لحاظ فراوانی در جایگاه دوم قرار گرفتند. «آذرانفر» در سال 1385 مجموعه پایاننامههای موجود در پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران را تحلیل کرد. یافتههای وی نشان داد روش پژوهش غالب در پایاننامههای علم اطلاعات و دانششناسی در فاصلة سالهای 1373 تا 1382، روش پیمایشی بوده است.
«پاکدامن» (1388) نیز به بررسی روشهای پژوهشی به کار گرفته شده در پایاننامههای کارشناسیارشد دانشگاه آزاد تهران شمال در یک بازة زمانی 13 ساله از سال 1371 تا 1384 پرداخت. بر اساس بررسیهای وی، 11 نوع روش تحقیق مختلف در پایاننامههای این بازة زمانی به کار رفته بود. در این پژوهش نیز روش پیمایشی با فراوانی 66%، بالاترین رتبه را به خود اختصاص داده بود. در رتبههای بعدی روشهای میدانی، تاریخی، تجربی و کتابسنجی، نسبت به سایر روشها کاربرد بیشتری داشتهاند. همچنین، در پژوهشهایی که از روشهای نوآورانهتری استفاده کرده بودند، روش پیمایشی نیز به کار رفته بود.
از جمله دیگر پژوهشهایی که میتوان در این زمینه به آنها اشاره کرد، پژوهشهای ملیح (1378)، سیدین و بابالحوائجی (1387)، سلک و بزرگی (1389)، و اردلانافتخاری و چشمهسهرابی (1389) است که به نتایجی مشابه موارد بالا دست یافتند. با وجود این که انجام این قبیل پژوهشها در ایران در علم اطلاعات و دانششناسی کم نبوده است، در سالهای اخیر مطالعهای جامع که به بررسی وضعیت روششناختی مقالات پژوهشی منتشر شده در 10 ساله اخیر بپردازد و گسترة نسبتاً جامعی از نشریات را نیز برای این مطالعه پوشش دهد، انجام نشده است.
در راستای تحقق اهداف اصلی این پژوهش، 4 پرسش اساسی مطرح گردید:
1. در بازه سالهای 1380 تا 1390، مقالات انتشار یافته در نشریات حوزه علم اطلاعات و دانششناسی از چه نوعی هستند؟
2. میزان پیروی مقالات منتشره در نشریات علم اطلاعات و دانششناسی از ساختار پیشنهادی ایمراد برای مقالة پژوهشی، چقدر است؟
3. در بازة سالهای 1380 تا 1390، مقالات پژوهشی نشریات علم اطلاعات و دانششناسی، از نظر روششناختی از کدام روشهای پژوهشی شناخته شدهای پیروی کردهاند؟
4. در بازه سالهای 1380 تا 1390، در مقالات پژوهشی نشریات علم اطلاعات و دانششناسی ازکدام مدلهای آماری برای تحلیل دادهها استفاده شده است؟
روششناسی و جامعه آماری
پژوهش حاضر از نوع کاربردی بوده و با استفاده از روش تحلیل محتوا انجام شده است. با مراجعه به فهرست نشریات حوزه کتابداری و اطلاعرسانی که انجمن کتابداری و اطلاعرسانی شاخه خراسان منتشر کرده است، تعداد 33 نشریه در این حوزه شناسایی شد. از این تعداد، 8 عنوان یا به صورت الکترونیکی منتشر میشد و یا این که ماهیت خبرنامهای داشتند، که از فهرست نشریات قابل بررسی حذف گردیدند[7]. از 25 نشریه باقی مانده، 9 نشریه با محتوای نقد کتاب نیز از فهرست نشریات مورد بررسی حذف شد. در این میان، امکان دسترسی محقق به 2 نشریه نیز حاصل نشد. چهار نشریه «فصلنامه مدیریت اطلاعات سلامت»، «سیاست علم و فناوری»، «اخلاق در علم و فناوری» و «رهیافت» نیز پس از انجام بررسی اولیه به دلیل ماهیت چندرشتهای از مجموعه نشریات قابل بررسی حذف شدند. دو نشریه «بینالمللی علم اطلاعات و مدیریت»[8] و «وبولوژی»[9] به دلیل بینالمللی بودن از مجموع نشریات مورد بررسی حذف شدند.
در نهایت 10 نشریه باقی ماند که کار تحلیل محتوا روی مقالات دورة کامل آنها (آنچه در فاصله سالهای 1380 تا 1390 منتشر شده بود) صورت پذیرفت. این نشریات عبارتند از: کتابداری و اطلاعرسانی (آستان قدس رضوی)، مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات، پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات، فصلنامه دانششناسی (دانشگاه آزاد)، ترویج علم (انجمن ترویج علم ایران)، پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی (فردوسی مشهد)، تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی (دانشگاه تهران)، فصلنامه نظامها و خدمات اطلاعاتی، فصلنامه تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانههای عمومی، و فصلنامه اطلاعشناسی. برای دقت بیشتر، در این پژوهش نمونهگیری صورت نگرفته و مقالات 11 سال ، از 10 نشریه با 211 شماره مختلف و 2118 مقاله متفاوت تحلیل محتوا شدند.
به منظور گردآوری اطلاعات از یک سیاههوارسی استفاده شد، تا اطلاعات مرتبط با سال، دوره و شماره نشریه، نوع مقاله اعم از پژوهشی، مروری[10]، نظری، گزارش تولید[11] و ترجمه را نیز در برگیرد. برای تحلیل مقولههای بعدی با در نظر داشتن ساختار ایمراد، ابزارهای پژوهشی مورد استفاده، روشهای پژوهشی و آزمونهای آماری به کار گرفته شده، مورد توجه قرار گرفتند.
چنان که پیشتر نیز بیان شد، به منظور دستیابی به هدف نهایی پژوهش حاضر، و بررسی روششناسانه مقالات پژوهشی منتشر شده در نشریات علم اطلاعات و دانششناسی، 10 فصلنامه تخصصی این حوزه، مورد بررسی قرار گرفت و به طور کلی 2118 مقالة منتشر شده در شمارههای مختلف آنها تحلیل گردید. توزیع فراوانی مقالات 212 شماره مختلف از نشریههای مورد بررسی در بازة زمانی یازده ساله از این قرار است: الف) کتابداری و اطلاعرسانی (44 شماره و 428 مقاله)، ب) مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات (44 شماره و 627 مقاله)، پ) پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات (36 شماره و 318 مقاله)، فصلنامه دانششناسی (15 شماره و 119 مقاله)، ترویج علم (1 شماره و 7 مقاله)، پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی (2 شماره و 24 مقاله)، تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی (24 شماره و 189 مقاله)، فصلنامه نظامها و خدمات اطلاعاتی 8 مقاله، فصلنامه تحقیقات اطلاعرسانی و کتابخانههای عمومی (28 شماره و 179 مقاله)، و فصلنامه اطلاعشناسی (18 شماره و 219 مقاله). نتایج تحلیل روششناسانه مقالات پژوهشی نشریات مورد بررسی، از ابعاد مختلف در این قسمت ارائه شده است.
1. نوعشناسی مقالات منتشر شده در نشریات حوزة علم اطلاعات و دانششناسی در بازة سالهای 1380 تا 1390
نوع شناسی مقالات از آن رو دارای اهمیت است که از یک سو نشاندهندة گرایش تولیدکنندگان محتوای مقالات نشریات به نوع خاصی از مقالات بوده و از دیگرسو بیانگر آن است که نشریات تا چه میزان تلاش میکنند تا توازن میان انواع مقالات را در شمارههای مختلف خود حفظ کنند. بر اساس یافتههای این پژوهش، 2/57% از 2118 مقاله منتشر شده در نشریات مورد بررسی را مقالات پژوهشی تشکیل میدهند. مقالات نظری- ترویجی در رتبة بعدی قرار داشته و از کل مقالات تعداد 743 مقاله (1/35%) در این گروه قرار میگیرند. 219 مقاله نیز در گروه مقالات ترجمهشده قرار گرفته و در نهایت 21 مقاله ماهیت مروری و 18 مقاله نیز گزارش تولید ابزار، نرمافزار و یا محصولی خاص را ارائه کردهاند.
بنابراین، مقالات پژوهشی بیشترین فراوانی را به خود اختصاص دادهاند. البته، نباید فراموش کرد که بسیاری از نشریات مورد بررسی، رتبة علمی- پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری دریافت کردهاند. با وجود این، تعداد مقالات نظری – ترویجی نشر یافته در آنها همچنان چشمگیر است. همچنین، مشاهدات جانبی پژوهشگر حاکی از آن است که آن دسته از مقالاتی که با عنوان مروری در نشریهها منتشر شدهاند، استانداردهای یک مقالة مروری را ندارند.[12]
تصویر 1 روند سالانه انتشار هر یک از انواع مقالات را نشان میدهد. با نگاهی به این نمودار میتوان دریافت که مقالات پژوهشی بهویژه از سال 1386 تاکنون، رشد قابل ملاحظهای داشتهاند. این درحالی است که مقالات ترجمهای از سال 1384 روند کاهشی داشته و در سالهای 1389 و 1390 عملاً به صفر رسیدهاند. دلیل این روند را میتوان در دو عامل دید. دلیل اول کاهش تدریجی و در نهایت اختصاص نیافتن امتیاز به مقالات ترجمه شده برای ارتقای اعضای هیئت علمی و دلیل دیگر محدودیت وضع شده برای نشریات علمی- پژوهشی و علمی- ترویجی در انتشار مقالات ترجمه شده است.
تصویر 1. نمودار تغییرات فراوانی انواع مقالات منتشر شده در بازه زمانی مورد بررسی
اگرچه نمیتوان تفاوت بارزی میان نقطه آغاز و پایان خط سیر نشر مقالات نظری و ترویجی مشاهده کرد، از سال 1384 (سال انتشار اولین مجله علمی- پژوهشی در این حوزه) و نیز از سال 1387 انتشار این مقالات کاهش یافته و تا سال 1390 ادامه داشته است. در همة سالهای نشر، گزارش تولید اندک بوده است.
بررسیهای انجام گرفته روی مقالاتی که گزارشهای تولید هستند، نشان داد بیشتر این مقالات یا در نشریه «پژوهشنامه مدیریت اطلاعات» و یا در نشریه «کتابداری و اطلاعرسانی» منتشر شدهاند (جدول 1-1).
چنان که در جدول 1-1 مشاهده میشود، به جز در مورد گزارشهای تولید، نشریه «مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات» بیشترین تعداد مقالات پژوهشی، نظری- ترویجی، ترجمهای و مروری را داراست. البته یکی از دلایل این امر میتواند صرفاً تعداد بیشتر مقالات منتشر شده توسط این نشریه باشد و نمیتوان انکار کرد که الگوی تعداد بیشتر مقالات پژوهشی نسبت به سایر انواع مقالات – به جز در نشریه «اطلاعشناسی»- در سایر نشریات نیز مشاهده میشود.
مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات |
پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات |
کتابداری و اطلاعرسانی |
تحقیقات اطلاعرسانی کتابخانههای عمومی |
تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی |
دانششناسی |
اطلاعشناسی |
پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی |
فصلنامه نظامها و خدمات اطلاعاتی |
ترویج علم |
جمع |
|
پژوهشی
|
306
|
165
|
219
|
95
|
119
|
112
|
73
|
20
|
8
|
0
|
1117
|
مروری
|
8
|
4
|
2
|
3
|
1
|
0
|
3
|
0
|
0
|
0
|
21
|
نظری-ترویجی
|
236
|
95
|
157
|
52
|
62
|
7
|
125
|
3
|
0
|
6
|
743
|
گزارش تولید
|
1
|
10
|
6
|
0
|
0
|
0
|
0
|
1
|
0
|
0
|
18
|
ترجمه
|
76
|
44
|
44
|
29
|
7
|
0
|
18
|
0
|
0
|
1
|
219
|
جمع
|
627
|
318
|
428
|
179
|
189
|
119
|
219
|
24
|
8
|
7
|
2118
|
در این میان، تنها نشریه پژوهشنامه پردازش و مدیریت اطلاعات است که نسبت به سایر نشریات، گزارشهای تولید بیشتری را منتشر کرده است. دلیل این امر را میتوان به سازمان مادر این نشریه یعنی «پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات» نسبت داد که محققان آن دستاوردهای نرمافزاری خود را در قالب گزارشهای تولید در آن منتشر کردهاند.
2. پیروی مقالات منتشر شده در نشریات علم اطلاعات و دانششناسی از ساختار ایمراد
ساختار ایمراد یکی از معمولترین ساختارهای تنظیم نحوة ارائه اطلاعات در مقالات پژوهشی است. در این ساختار، لازم است چهار بخش یعنی مقدمه[13]، روش[14]، نتایج[15]، و بحث[16] در ساختار مقاله لحاظ شود. نبود این موارد و یا ارائه اطلاعاتی غیرمعمول در یک مقاله پژوهشی، بسته به شرایط به معنای پیروی نکردن از این ساختار به صورت کامل و یا نسبی خواهد بود.
با نگاهی دقیقتر به محتوای مقالات میتوان مشاهده کرد که پیروی از ساختار ایمراد در 999 مورد از 2118 مقاله مورد بررسی به کار نرفته است. دلیل این امر، ماهیت غیرپژوهشی آنهاست. از دیگر سو 727 مقاله به صورت کامل از این ساختار پیروی کرد و 334 مقاله به صورت نسبی به این ساختار وفادار بودهاند؛ اما در 58 مقاله پژوهشی این ساختار به هیچ وجه رعایت نشده است. نگاه دقیقتر به توزیع فراوانی این مقالات در طی بازة زمانی مورد بررسی، نشانگر آن است که تعداد مقالاتی که به صورت کامل از این ساختار پیروی میکنند، رو به رشد است (تصویر 2).
تصویر 2. نمودار تغییرات فراوانی میزان رعایت ایمراد در مقالات منتشره در بازه زمانی مورد بررسی
روند این رشد از سال 1387 کاملاً چشمگیر بوده است. با وجود این، هنوز نمیتوان شاهد تغییر محسوسی در پیوند با توزیع فراوانی مقالاتی بود که از این ساختار پیروی نمیکنند. این در حالی است که تعداد مقالاتی که پیروی آنها از این ساختار به صورت نسبی بوده نیز درصدی از رشد را نشان میدهد. یافتة حاضر بیانگر آن است که هنوز نویسندگان زیادی وجود دارند که از نحوة درست سازماندهی و تنظیم اطلاعات یک مقالة پژوهشی اطلاع مناسبی ندارند؛ مسئلهای که باید در آموزش دانشجویان، بهویژه در سطوح تحصیلات تکمیلی مورد توجه ویژه قرار گیرد. جدول 2 همین اطلاعات را در پیوند با هر یک از نشریات به صورت جداگانه ارائه میکند. دادههای ارائه شده در جدول حاکی از آن است جز مقالاتی که از این ساختار پیروی نکردهاند، در بقیه موارد، بیشترین فراوانی در نشریه «مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات» به چشم میخورد. یادآور میشود که، این نتیجه نیز میتواند متأثر از تعداد زیادتر مقالات این نشریه نسبت به سایر نشریات باشد.
با وجود این، نگاهی به درصدهای محاسبه شده، نشان دهندة آن است که بیشترین درصد مقالاتی که از ساختار ایمراد به صورت کامل پیروی میکنند، در نشریه «دانششناسی» منتشر شدهاند. بیشترین عدم پیروی مقالات پژوهشی نسبت به کل مقالات پژوهشی و غیرپژوهشی مربوط به نشریه «فصلنامه نظامها و خدمات اطلاعاتی» است. با بررسی دقیقتر یافتهها میتوان به این نتیجه رسید که بدون در نظر گرفتن مقالات غیرپژوهشی که این ساختار در مورد آنها کاربرد ندارد، تقریباً در تمام نشریات تعداد مقالاتی که این ساختار را رعایت کردهاند، بیشتر بوده است.
جدول 2. توزیع فراوانی میزان رعایت ایمراد در مقالات منتشر شده بر اساس نام نشریه
مطالعات ملی کتابداری و سازماندهی اطلاعات |
پژوهشنامه مدیریت اطلاعات |
کتابداری و اطلاعرسانی |
تحقیقات اطلاعرسانی کتابخانههای عمومی |
تحقیقات کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاهی |
دانششناسی |
اطلاعشناسی |
پژوهشنامه کتابداری و اطلاعرسانی |
فصلنامه نظامها و خدمات اطلاعاتی |
ترویج علم |
جمع |
|
کامل
|
172
(48/27%)
|
114
(85/35%)
|
157
(68/36%)
|
67
(43/37%)
|
72
(1/38%)
|
73
(34/61%)
|
49
(27/22%)
|
18
(75%)
|
5
(5/62%)
|
0
|
727
(32/34%)
|
نسبی
|
119
(01/19%)
|
47
(78/14%)
|
45
(51/10%)
|
28
(64/15%)
|
36
(05/19%)
|
37
(1/31%)
|
17
(73/7%)
|
3
(5/12%)
|
2
(25%)
|
0
|
334
(77/15%)
|
عدم پیروی
|
15
(4/2%)
|
5
(57/1%)
|
17
(97/3%)
|
0
|
11
(82/5%)
|
2
(68/1%)
|
7
(18/3%)
|
0
|
1
(5/12%)
|
0
|
58
(78/2%)
|
کاربرد ندارد
|
320
(11/51%)
|
152
(8/47%)
|
209
(84/48%)
|
84
(93/46%)
|
70
(03/37%)
|
7
(88/5%)
|
147
(82/66%)
|
3
(5/12%)
|
0
|
7
(100%)
|
999
(17/47%)
|
جمع
|
626
(100%)
|
318
(100%)
|
428
(100%)
|
179
(100%)
|
189
(100%)
|
119
(100%)
|
220
(100%)
|
24
(100%)
|
8
(100%)
|
7
(100%)
|
2118
(100%)
|
3. روششناسی مقالات پژوهشی نشریات علم اطلاعات و دانششناسی در سالهای 1380 تا 1390
روشهای پژوهشی متعددی در 1117 مقاله پژوهشی منتشر شده مورد استفاده قرار گرفته است. در برخی از این مقالات حتی تا 3 روش پژوهشی متفاوت نیز ذکر شده است. با بررسی دقیقتر 22 روش پژوهشی مختلف شناسایی شد که همانگونه که از جدول 3 نیز مشخص است، روش پژوهشی پیمایشی بیشترین فراوانی را به خود اختصاص داده است.
جدول 3. توزیع فراوانی انواع روشهای پژوهشیبه کار رفته در مقالات (n=1117)
ردیف
|
روش
|
فراوانی
|
ردیف
|
روش
|
فراوانی
|
1
|
پیمایشی
|
662
|
13
|
موردی
|
10
|
2
|
تحلیل محتوا
|
89
|
14
|
دلفی
|
9
|
3
|
تحلیل استنادی |
61
|
15
|
تطبیقی
|
4
|
4
|
کتابخانهای/ سندی |
48
|
16
|
مشاهدهای
|
4
|
5
|
کتابسنجی
|
33
|
17
|
ارزیابی مکاشفهای |
2
|
6
|
توصیفی
|
30
|
18
|
تحلیل گزارش
|
2
|
7
|
وبسنجی
|
28
|
19
|
گراندد تئوری
|
2
|
8
|
علم سنجی
|
25
|
20
|
آزمون استفادهپذیری |
1
|
9
|
ارزیابانه
|
22
|
21
|
تحلیل ثانوی
|
1
|
10
|
شبه تجربی
|
20
|
22
|
تحلیل حوزه
|
1
|
11
|
ترکیبی
|
16
|
23
|
ذکر نشده
|
127
|
12
|
تحلیل پیوندها |
11
|
پس از روش پیمایشی به ترتیب روشهای تحلیل محتوا، تحلیل استنادی، روش کتابخانهای و سندی، کتابسنجی، توصیفی و وبسنجی قرار دارند.
جدول 4 آماری از آن دسته از ابزارهای پژوهشی که درتدوین مقالات مورد استفاده قرار گرفته است را ارائه میکند. چنان که از این جدول برمیآید، 13 نوع مختلف از ابزارهای پژوهش که از آنها در مقالات دقیقاً با عنوان ابزار پژوهش یاد شده شناسایی گردید[17].
جدول 4. توزیع فراوانی انواع ابزارهای پژوهشی به کار رفته در مقالات
ردیف |
ابزار پژوهش |
فراوانی |
ردیف |
ابزار پژوهش |
فراوانی |
1
|
پرسشنامه |
597
|
8
|
ثبت رخداد |
1
|
2
|
سیاهه وارسی |
187
|
9
|
کارت |
1
|
3
|
مصاحبه |
57
|
10
|
کارت امتیاز متوازن |
1
|
4
|
فیشبرداری |
34 |
11
|
گزارش تراکنش |
1
|
5
|
مشاهده |
25
|
12
|
نرمافزار پروتژ |
1
|
6
|
اکسل |
22
|
13
|
هیست سایت |
1
|
7
|
ماتریس |
4
|
14
|
ذکر نشده |
269
|
پرسشنامه با فراوانی 597 مورد یکی از پرکاربردترین ابزارهاست. با توجه به این که پیشتر نیز مشخص گردید که پیمایش پرتکرارترین روش پژوهشی در میان پژوهشهای صورت گرفته است، میتوان چنین نتیجه گرفت در میان پژوهشهایی که به روش پیمایشی صورت میپذیرند، ابزار پرسشنامه نسبت به مصاحبه متداولتر است. یافتهها همچنین حاکی از آن است که سیاههوارسی پس از پرسشنامه در رتبه بعدی قرار میگیرد. سپس به ترتیب مصاحبه، فیشبرداری، مشاهده، و اکسل[18] از جمله پربسامدترین ابزارها در پژوهشهای علم اطلاعات و دانششناسی به شمار میآیند.
روشهای آماری به کار رفته در مقالات پژوهشی نشریات علم اطلاعات و دانششناسی در سالهای 1380 تا 1390
مقالات پژوهشی منتشر شده در سطح نشریات کشور، عمدتاً از یک یا چند آزمون آماری مختلف استفاده میکنند. با بررسی یافتههای این پژوهش، 630 مقاله پژوهشی تنها یک گونه از آزمونهای آماری را بهکار گرفتهاند. با توجه به این که برای این پژوهش استفادة صرف از آمار توصیفی به منزلة یک گونه آزمون آماری مستقل در نظر گرفتهشد، میتوان چنین برداشت کرد که در این 630 مقاله، حداقل از آمار توصیفی استفاده شده است.
نکته قابل توجه دیگر آن است که با افزایش گونههای آمارهای به کار گرفته در متن از میزان فراوانی آنها کاسته میشود. این بدان معناست که تعداد مقالاتی که 5 یا تعداد بیشتری آزمون را مورد استفاده قرار دادهاند، به مراتب کم است؛ تنها 32 مقاله برای بررسی نتایج خود از 5 آزمون آماری متفاوت استفاده کردهاند. تغییر ناگهانی میان فراوانی مقالات از نظر تعداد آزمونها، بین مقالات دارای سه آزمون و چهار آزمون مختلف مشاهده میشود، به طوری که 126 مقاله از مجموع مقالات پژوهشی از 3 آزمون آماری مختلف بهرهبردهاند، حال آن که تعداد مقالات با 4 آزمون، تنها 43 مورد است.
تصویر 3. نمودار تغییرات فراوانی تعداد آزمونهای آماری مورد استفاده در مقالات در بازه زمانی مورد بررسی
نمودار ارائه شده در تصویر3 حاکی از آن است که هم مقالات دارای یک گونه آزمون و هم مقالات دارای آزمونهای مختلف، روند رو به رشدی را در پیش گرفتهاند، هرچند این رشد در پیوند با مقالات دارای دو گونه آزمون از شیب تندتری برخوردار است. یافتهها همچنین حاکی از آن است که برخی از نشریات به واسطة ماهیت مقالات، اصولاً فاقد آزمون آماری هستند. توزیع فراوانی انواع آزمونهای آماری مورد استفاده در مقالات، در جدول 5 ارائه شده است. با نگاهی به جدول، مشاهده میشود آزمونهای استنباطی پربسامد در مقالات حوزة علم اطلاعات و دانششناسی، آزمون تی میباشد. با اختلاف کمی آزمون مجذور کا نیز یکی دیگر از پرکاربردترین آزمونهای آماری در این حوزه است. همبستگی پیرسون، آزمون آنوا، رگرسیون و اسپیرمن از جمله دیگر آزمونهای متداول در متن مقالات پژوهشی نشریات این رشته میباشند. لازم به توضیح است، در این جدول آزمونهای تعقیبی ذکر نشدهاند. نکتة دیگر مربوط به اشاره نکردن به نوع آزمون آماری مورد استفاده در برخی از مقالات است. به عنوان نمونه، این دست از مقالات در گزارش نتایج خود مینویسند نتایج آزمون همبستگی، و مشخص نمیکنند از کدام آزمون همبستگی استفاده شده است. اگرچه تعداد این دست از مقالات محدود است، چنین ابهامهایی اصولاً نباید وجود داشته باشند.
جدول 5. توزیع فراوانی انواع آزمونهای آماری به کار رفته در متن مقالات پژوهشی
ردیف
|
آزمون آماری
|
فراوانی
|
ردیف
|
آزمون آماری
|
فراوانی
|
1 |
تی
|
182 |
13 |
ویلکاکسون
|
13 |
2 |
مجذور کا
|
142 |
14 |
کلموگروف اسمیرنف
|
11 |
3 |
همبستگی پیرسون
|
103 |
15 |
لون
|
6 |
4 |
آنوا
|
89 |
16 |
فیشر
|
4 |
5 |
رگرسیون
|
37 |
17 |
بارتلت
|
3 |
6 |
اسپیرمن
|
35 |
18 |
کندال
|
3 |
7 |
تحلیل عمیق
|
29 |
19 |
تصحیح یتس
|
2 |
8 |
کروسکال والیس
|
27 |
20 |
فی کرامر
|
2 |
9 |
یومن ویتنی
|
25 |
21 |
دی سامرز
|
1 |
10 |
فریدمن
|
19 |
22 |
مک نمار
|
1 |
11
|
دو جملهای |
18
|
23
|
کاربرد ندارد |
1001
|
12
|
تحلیل عاملی |
16
|
24
|
ذکر نشده |
4
|
مندرجات (جدول 6) نشاندهندة آن است که در سطح مقالات پژوهشی منتشر شده در نشریات مورد بررسی، دو آزمون تی و آنوا همآیندی بیشتری دارند. این بدان معناست که تعداد مقالاتی که داده مستقل آنها اسمی بوده و دادههای وابسته آنها فاصلهای و یا نسبی باشد، بیشتر از مواردی است که هر دو گروه دادههای اسمی باشند، زیرا در حالت اول زمانی که داده مستقل اسمی است، بسته به تعداد حالات، از یکی از دو آزمون تی و یا تحلیل واریانس استفاده میشود، چنانچه هر داده مستقل و وابسته اسمی باشند، از یکی از ضرایب مجذور کا و یا خود آزمون مجذور کا استفاده میشود. یافته حاضر از این جهت اهمیت دارد که نشان میدهد که در بسیاری از پژوهشهای صورت گرفته در رشته، معیاری تعیین و با توجه به شرایط ثابت، به هر معیار نمرهای داده میشود. در مرتبة بعدی آن دسته از پژوهشهایی قرار دارند که داده مستقل در آنها به دو صورت اسمی و یا فاصلهای و نسبی هستند. در این قبیل پژوهشها علاوه بر استفاده از آزمون تی، از آزمون همبستگی پیرسون در درجه اول و رگرسیون در مرتبه بعدی استفاده میشود، زیرا برای استفاده از دو آزمون رگرسیون و همبستگی پیرسون، ماهیت دادهها در هر دو سمت داده مستقل و وابسته باید فاصلهای و یا نسبی باشد.
جدول 6. توزیع فراوانی همایندی آزمونهای آماری مختلف به کار رفته در مقالات پژوهشی
آزمون تی
|
آنوا
|
رگرسیون
|
مجذور کا
|
کروسکال والیس
|
یومن ویتنی
|
همبستگی پیرسون
|
فریدمن
|
لون
|
کلموگروف اسمیرنف
|
تحلیل عاملی
|
اسپیرمن
|
کندال
|
جمع
|
|
آزمون تی
|
54 |
13 |
23 |
2 |
1 |
36 |
5 |
4 |
8 |
6 |
7 |
0 |
159 |
|
آنوا
|
54 |
1 |
6 |
2 |
1 |
6 |
2 |
2 |
0 |
0 |
2 |
0 |
76 |
|
رگرسیون
|
13 |
1 |
0 |
0 |
0 |
10 |
1 |
0 |
0 |
0 |
2 |
0 |
27 |
|
مجذور کا
|
23 |
6 |
0 |
7 |
6 |
7 |
4 |
1 |
0 |
0 |
7 |
0 |
61 |
|
کروسکال والیس
|
2 |
2 |
0 |
7 |
7 |
4 |
2 |
0 |
0 |
0 |
2 |
0 |
26 |
|
یومن ویتنی
|
1 |
1 |
0 |
6 |
7 |
1 |
1 |
0 |
0 |
0 |
2 |
1 |
20 |
|
همبستگی پیرسون
|
36 |
6 |
10 |
7 |
4 |
1 |
1 |
0 |
0 |
1 |
3 |
0 |
69 |
|
ویلکاکسون
|
2 |
0 |
0 |
2 |
0 |
2 |
2 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
9 |
تصحیح یتس
|
0 |
0 |
0 |
2 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
2 |
فریدمن
|
5 |
2 |
1 |
4 |
2 |
1 |
1 |
0 |
1 |
0 |
1 |
0 |
18 |
|
لون
|
4 |
2 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
7 |
|
دو جملهای
|
4 |
0 |
0 |
2 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
8 |
تحلیل عمیق
|
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
کلموگروف اسمیرنف
|
8 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
1 |
0 |
0 |
10 |
|
فیشر
|
0 |
1 |
0 |
2 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
3 |
تحلیل عاملی
|
6 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
1 |
0 |
1 |
9 |
|
اسپیرمن
|
7 |
2 |
2 |
7 |
2 |
2 |
3 |
1 |
0 |
0 |
3 |
0 |
29 |
|
بارتلت
|
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
2 |
0 |
0 |
3 |
فی کرامر
|
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
2 |
دی سامرز
|
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
مک نمار
|
0 |
0 |
0 |
1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
1 |
جمع
|
165 |
77 |
28 |
73 |
26 |
21 |
72 |
18 |
7 |
12 |
13 |
26 |
3 |
541 |
این خود نشاندهندة آن است که در تعداد قابل توجهی از پژوهشها، علاوه بر اینکه نمرههای کسب شده با شرایطی ثابت سنجیده میشوند، نمرههای گروههای مختلف با یکدیگر نیز سنجیده میشوند. به عبارت بهتر، این دو راهبرد از بیشتر از سایر راهبردها از سوی پژوهشگران علم اطلاعات و دانششناسی در سطح نشریات داخلی فارسی زبان مورد استفاده قرار گرفته است.
پرسش اول معطوف به نوعشناسی مقالات منتشر شده در حوزه علم اطلاعات و دانششناسی است. نتایج این بخش حاکی از آن است که مقالات پژوهشی بیشترین فراوانی را به خود اختصاص دادهاند. این درحالی است که تعداد مقالاتی که گزارشی از تولید یک دستاورد فیزیکی و یا نظری را ارائه میکنند، بسیار معدود است. یافته دیگر آن است که تعداد مقالات ترجمهای بهتدریج رو به کاهش بوده و روند صعودی مقالات پژوهشی حاکی از گرایش پدیدآوران به تدوین یافتهها و دستاوردهای خود است. روند انتشار مقالات نظری اگرچه در ابتدا صعودی بوده، هماکنون دارای افت و خیزهای اندک است و به صورت کلی تقریباً یک روند ثابت را در پیشگرفته است. یکی از دلایل اصلی این تحولات در طی بازة زمانی مورد بررسی را میتوان سیاستهای مختلف وزارتخانهای درخصوص انتشار نشریات از یک سو، و نحوة امتیازبندی آییننامه ارتقای اعضای هیئت علمی از دیگرسو دانست. همین سیاستگذاریها در نهایت حتی منجر به کاهش نشریات از گونه علمی- ترویجی در این رشته و سایر حوزههای موضوعی شده است (خبرگزاری دانشجویان ایران، 31 فروردین 1392)؛ که یکی از عمده دلایل این امر بیشتر بودن سقف امتیازی اختصاص یافته به مقالات منتشر شده در نشریات علمی- پژوهشی است. در این میان، مقالات مروری با چندگانگیهای بیشتری رو به رو هستند، زیرا در آییننامه ارتقای اعضای هیئت علمی (دبیرخانه شورای عالی انقلاب فرهنگی، 1389) برای مقالات علمی- پژوهشی تا 7 امتیاز، برای مقالات علمی- ترویجی تا 4 امتیاز و برای مقالات مروری تا 5 امتیاز در نظر گرفته شده است. حال آن که در عمل، تنها دوگونه نشریة رتبهدار از طرف وزارت علوم تعیین شده است. درچنین شرایطی، مقاله مروری که در نشریه علمی- پژوهشی منتشر شده باشد، میتواند تا 7 امتیاز بگیرد، حال آنکه همان مقاله چنانچه در یک نشریه علمی- ترویجی منتشر شود، بیش از 4 امتیاز نخواهد گرفت؛ درحالی که اصل امتیاز یک مقاله مروری تا 5 تعریف شده است.
یافتهها در پیوند با میزان پیروی مقالات پژوهشی از ساختار ایمراد، حاکی از آن است که 727 مقالة پژوهشی به صورت کامل از این ساختار پیروی کردهاند، 334 مقاله به صورت نسبی به این ساختار وفادار بوده، اما در 58 مقاله پژوهشی این ساختار به هیچ وجه رعایت نشده است. یافتة امیدبخش، افزایش میزان پایبندی نویسندگان مقالات پژوهشی در این بازة زمانی 11 ساله است. اما به هر روی، در همین بازه زمانی، میزان پیروی نسبی از این ساختار افزایش یافته است. به عنوان نمونه، یکی از مشکلات پربسامد در این گروه از مقالات، ارائه تعریفهای عملیاتی به عنوان جزئی از ساختار مقاله است که آوردن آنها در مقاله مرسوم نیست. تعریفهای عملیاتی، جزئی از گزارشهای کامل پروژههای تحقیقاتی است. در برخی دیگر از موارد، در قسمت روششناسی اطلاعاتی که لازم بوده ارائه نشده و یا حتی برخی از مقالات این قسمت را نداشتهاند. نظر به این که بسیاری از پدیدآورندگان مقالات در شماردانشآموختگان (بهویژه در مقطع ارشد) هستند، انتظار میرود آموزشهای مناسب را در این خصوص از استادان خود دریافت کنند. ولی چنانچه این شرایط یادگیری به واسطة جدیت نداشتن دانشجو و یا استاد محقق نشده باشد، این وظیفه هیئت تحریریه نشریه و داوران است که از پارهای از این خطاهای چشمگیر جلوگیری کنند.
در پاسخ پرسش سوم مشخص شد که 22 روش پژوهشی متفاوت در 1117 مقاله پژوهشی بهکار رفته است. بسیاری از این مقالات تنها از یک روش پژوهشی بهره بردهاند؛ اما پارهای دیگر از دو روش برای انجام پژوهش استفاده کردهاند. در این میان، روش پیمایشی پربسامدترین روش بوده و پس از آن تحلیل محتوا، تحلیل استنادی، روش کتابخانهای یا سندی، کتابسنجی و... به ترتیب از روشهای متداول در پژوهشهاست. در میان پژوهشهای صورت گرفته در خارج از کشور، «اویهووسی» (Oyewusi, 2012)در بررسی نشریة نیجریهای مورد نظر خود به نتیجه مشابهی رسید. این درحالی است که یافتههای حاضر توسط یافتههای «حری و محسنزاده» (1381) و «آذرانفر» (1385) هم راستاست.
آن دسته از ابزارهای پژوهشی که درتدوین مقالات بیش از دیگر ابزارها مورد استفاده قرار گرفته، پرسشنامه بوده است. تفاوت تعداد میان پرسشنامه با توجه به این که مصاحبه نیز یکی دیگر از راهکارهای کسب اطلاعات در پژوهشهای پیمایشی است، میتواند نشانگر آن باشد که گرایش محققان به استفاده از این ابزار بسیار زیاد است. به منظور تحلیل عمیقتر این قسمت از پژوهش، محقق مصاحبههایی نیمهساختاریافته را با سه تن از اعضای هیئت علمی علم اطلاعات و دانششناسی با درجه استادی[19] ترتیب داده و از آنها در خصوص دلیل رواج روش پژوهش پیمایشی، بهخصوص با استفاده از پرسشنامه، نظرخواهی نمود. هرسه این استادان بر راحتتر بودن کار با پرسشنامه برای دانشجویان تأکید کرده و دلیل استقبال دانشجویان به این روش را آشنایی نداشتن مناسب آنها با سایر روشهای پژوهش دانستهاند. مقبول بودن روشهای کمّی نیز از دیگر دلایلی بود که یکی از استادان مورد اشاره قرار داد. یکی دیگر از مصاحبه شوندگان در همین رابطه چنین گفته است: «تحلیل محتوا کار راحتی نیست. ]...[ شواهد نشان میدهد دانشجویان وقتی متون را مطالعه میکنند، پیامها را درست دریافت نمیکنند. به همین دلیل در پژوهشها ]...[ به سمت تبدیل کیفیت به کمیّت حرکت میکنند. ]...[ خوب، کار راحتی است». [20]
پرسش آخر پژوهش حاضر، روشهای آماری بهکاررفته در مقالات پژوهشی را بررسی کرد[21]. نتایج این بررسی حاکی از آن بود که بیشترین فراوانی به مقالاتی اختصاص یافته است که از آمار توصیفی استفاده کردهاند. درواقع، نتایج نشاندهندة آن بود که جز مواردی انگشتشمار، تمام مقالات به گونههای مختلف از آمارهای توصیفی استفاده کردهاند. یافتهها همچنین بیانگر آن است که در قسمت آزمونهای استنباطی، آزمون تی پرکاربردترین آزمون آماری است. پس از آزمون تی، آمارة مجذور کا و آنوا فراوانی بیشتری داشتهاند. این درحالی است که دادههای مورد بررسی با توجه به آزمونهای آماری مورد استفاده، بیشتر از نوع اسمی و فاصلهای یا نسبی بودهاند. اگرچه در این بخش آزمونهای تعقیبی تحلیل واریانس گزارش نشدند، مشاهدة پژوهشگر حاکی از آن است که آزمونهای تعقیبی دانکن، توکی و ال. اس. دی. به ترتیب جزء پرکاربردترین آزمونهای تعقیبی میان نگارندگان مقالات بوده است.
چنان که در ابتدای این نوشتار نیز مورد تأکید قرار گرفت، بحثهای مرتبط با تولید علم و روند رشد آن، همواره مورد توجه محققان حوزة علمسنجی و سیاستگذاران علمی بوده است. همزمان ارزش و اهمیت تولید علم و فعالیت نشریات در این حوزه، تنها مرتبط با کمیت تولیدات علمی نبوده و در این میان کیفیت تولیدات علمی نیز اهمیت ویژهای داشته است. یکی از ابعاد سنجش این کیفیت، بررسی روششناسانة تولیدات علمی است. نتایج این پژوهش نشان داد تعداد مقالات پژوهشی که به صورت کامل از ساختار ایمراد پیروی نمیکنند، زیاد است. این درحالی است که با توجه به ماهیت و کاربری علمی- پژوهشی بیشتر نشریات مورد بررسی، انتظار میرفت دقت نظر بیشتری در نحوة ساختاردهی به مقالات صورت گیرد. این درحالی است که محقق طی بررسیهای خود به این نتیجه رسید که اطلاعات ارائه شده در بخشهای مختلف یک مقاله نیز گاه کامل نیستند. در برخی از مقالات قسمت روششناسی وجود دارد؛ اما اطلاعات کافی در خصوص روش و نحوة اجرا و یا نمونهگیری، در آنها ارائه نشده است. چکیدههایی که باید حاوی اطلاعات مربوط به روششناسی و دستاوردهای پژوهش باشند، گاه از سادهترین اطلاعات پایه بیبهرهاند، به طوری که پژوهشگر گاه برای کسب اطلاعاتی که منطقاً باید از چکیده بهدست میآمد، ناگزیر از مطالعه بخش بزرگی از مقاله میشد. حل چنین مشکلی در گرو دقت نظر بیشتر کادر نشریات متشکل از سردبیر، هیئت تحریریه و داوران است. در همین راستا، توصیه میشود راهنماهای تدوین مقالات به صورت مشخصتر به نحوة تدوین انواع مقالات بپردازند.