تحلیل عاملی موانع استفادة مطلوب دانشجویان از خدمات کتابخانه در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان

مقدمه

بدون‌ شک، کتابخانه‌های‌ تخصصی‌ و دانشگاهی، جایی‌ که‌ بیشترین‌ مدارک‌ علمی‌ کشور اعم‌ از کتاب، ادواری‌ها‌، مواد دیداری‌ و شنیداری‌ و نظایر آن در زمینه‌‌های‌ مختلف‌ علوم‌ و فنون‌ در آنها گرد آمده‌اند، از مهم‌ترین‌ اجزای‌ نظام‌ اطلاع‌رسانی‌ علمی‌ کشور به‌ شمار‌ می‌آیند و هیچ‌ پژوهشگری‌ نیست‌ که‌ در فرایند پژوهش‌ خود، از استفاده‌ از خدمات ‌این‌ کتابخانه‌ها بی‌ نیاز باشد (علیدوستی، ‌1374). البته، نقش کتابخانه‌های دانشگاهی فقط به امر پژوهش محدود نمی‌شود، بلکه هر کتابخانه دانشگاهی به واسطة گردآوری منابع علمی و تخصصی نظیر کتابهای درسی، کمک درسی و ... و فضای مناسبی که برای یادگیری و مطالعه فراهم می‌آورد، نقش مهمی در پیشبرد هدفهای آموزشی هر واحد دانشگاهی بر عهده دارد (بیگدلی، 1377).

   فراهم نمودن امکان دسترسی مستقیم کاربران به اطلاعات و تأکید بر نیازهای اطلاعاتی آنان، از مهم‌ترین وظایفی است که بنیاد کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی بر آن استوار است (حری، 1385). با توجه به اینکه اکثر استفاده‌کنندگان کتابخانه‌های دانشگاهی اعضای هیئت علمی و دانشجویان می‌باشند و با توجه به نقش و اهمیتی که آنها در پیشرفت آموزش و پژوهش دارند، باید انتخاب و گزینش مواد کتابخانه‌ای و ارائه خدمات، بر اساس تأمین نیازهای آموزشی و پژوهشی آنها صورت پذیرد. از جمله راه‌ حلهایی که می‌تواند زمینه‌ساز تحقق چنین سیاستی شود و در حل مشکل بهره‌برداری از منابع کتابخانه‌ای مؤثر واقع گردد؛ آگاهی از وضع موجود کتابخانه‌ها و نیازهای اطلاعاتی کاربران آنهاست. بر اساس چنین مطالعاتی، می‌توان برنامه‌هایی تدوین کرد که در جهت مرتفع ساختن نیازهای اطلاعاتی این گروه از کاربران، مفید باشد (گیلوری، 1374).

کتابخانه‌های دانشگاهی به دلیل تسهیل دسترسی دانشجویان، اعضای هیئت علمی و پژوهندگان دانشگاهی به منابع اطلاعات و دانش مستند در حوزه‌های تخصصی و علمی، نقش مهمی در پیشبرد آموزش و پژوهش و در کل، عملکرد و بهره‌وری دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی ایفا می‌نمایند (پریرخ، 1377). از آنجا که بررسی میزان رضایت مراجعه‌کنندگان به کتابخانه یکی از مهم‌ترین عوامل در شناخت میزان موفقیت کتابخانه در دسترسی به هدفهای مورد نظر است (Niyonsenga and Bizimana, 1996)، در این تحقیق به آن پرداخته می‌شود. بهبود خدمات کتابخانه مرکزی در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، مستلزم ارزیابی مسائل و مشکلات مرتبط با هر مؤلفه و بهره‌گیری از سازوکارهای مناسب است. بنابراین، مسئله مورد نظر در این تحقیق عبارت بوده است از اینکه دانشجویان تا چه حد از خدمات کتابخانه‌ای دانشگاه رضایت دارند، چه عوامل بازدارنده یا محدودیتهای فراروی استفاده مؤثر دانشجویان از خدمات کتابخانه در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان وجود دارد و جهت بهبود استفاده مطلوب از کتابخانه از سوی دانشجویان از لحاظ منابع اطلاعاتی مورد نظر، شیوه‌های ارائه خدمات، فضای کتابخانه‌ای، تعامل کارکنان کتابخانه، امکانات و تسهیلات موجود و ... چه سازوکارهایی را می‌توان پیش گرفت.

مروری بر پژوهشهای پیشین

تاکنون پژوهشهای مختلف و متعددی در خصوص ابعاد مختلف مدیریت و توسعه کتابخانه‌ها انجام شده است. در ادامه، با توجه به موضوع این پژوهش، به برخی از تحقیقات صورت گرفته در خصوص ابعاد مختلف مدیریتی و خدمات‌رسانی کتابخانه‌های دانشگاهی، اشاره شده است.

«ژایو[1] و همکاران» (2009) به مطالعة دیدگاه‌های دانشجویان خارجی شاغل به تحصیل در دانشگاه‌های چین در خصوص استفاده از کتابخانه‌های دانشگاهی در چین پرداخته‌اند. این پیمایش در دانشگاه‌های وهان و پکن به منظور کسب بازخورد از انتظارهای دانشجویان مزبور از خدمات کتابخانه، انجام شده است. این تحقیق در زمینه‌های خدمات عمومی کتابخانه، سیاستها، مجموعه‌ها، دسترسی الکترونیکی و محیط کتابخانه صورت گرفته است. در همین خصوص، «لیائو»[2] (2004) اولویت‌بندی پایین خدمات کاربران[3] را از مشکلات ریشه‌دار کتابخانه‌های دانشگاهی در چین برشمرده و حاکم بودن فرهنگ سنتی در کتابخانه‌ها را یکی از علل اصلی توسعه نیافتگی خدمات کاربران از جنبه دسترس‌پذیری اطلاعات، معرفی نموده است. نتایج پژوهش «صیامیان» (1378) در خصوص میزان علاقه و استفاده دانشجویان از کتابخانه‌های دانشکده‌ای دانشگاه علوم پزشکی مازندران، نشان داده است روزآمد بودن مجموعه کتابخانه موجب گرایش بیشتر دانشجویان به استفاده از آن می‌شود. مطالعة «حکیمی و طبسی» (1382) بیانگر آن است که کتابخانه‌های دانشگاهی شهر زاهدان از نظر مجموعه، از سطح استاندارد پایین‌تر و فضا و امکانات آنها از نظر کیفی نامطلوب است و از نظر کمّی فاصله زیادی با استانداردهای داخلی دارند.

یافته‌های تحقیق «سلیمانی و پریرخ» (1384) نشان داد 91% منابع مرجع تخصصی فارسی و 23/85% منابع مرجع تخصصی لاتین موجود در کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی مشهد روزآمد هستند؛ میزان جامعیت کتابخانه‌های این دانشگاه نسبت به بازار نشر 61% می‌باشد و 30% منابع مرجع تخصصی لاتین این کتابخانه‌ها در راهنمای «والفورد» معرفی شده‌‌اند. «حکیمی و صمدزاده» (1384) با بررسی کتابخانه‌های دانشگاه سیستان و بلوچستان دریافتند کتابخانه‌های مورد مطالعه در هیچ یک از ابعاد سروکوال نتوانسته‌اند انتظارهای مراجعه‌کنندگان را برآورده سازند؛ اما در ابعاد فیزیکی و محیط، خدمات کیفی قابل قبولی داشته‌اند. نتایج مطالعه «پوراحمد» (1370) درباره کتابخانه‌های دانشکده‌های دانشگاه مازندران، نشانگر کمبود فضا، بودجه، نیروی انسانی متخصص در اداره امور کتابداری، کمبود کتاب و نشریه‌های مرتبط با نیاز استفاده‌کنندگان و نبود سازماندهی صحیح است. بررسی کیفیت خدمات ارائه شده در کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی زاهدان توسط «حکیمی و سوری نظامی» (1384) نشان داد کتابخانه مورد مطالعه در هیچ یک از ابعاد کیفی خدمت، نتوانسته است انتظارهای کاربران خود را بر آورده کند.

نتایج تحقیق «علی ‌رمضانی و همکاران» (1387) که به بررسی نظرهای اعضای هیئت علمی و دانشجویان دانشگاه علوم پزشکی کرمان در مورد کیفیت خدمات کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم پزشکی پرداخته‌اند، نشان داد میانگین نمرة رضایت کلی از خدمات کتابخانه مرکزی 13/6 از حداکثر 9 می‌باشد. در بین ابعاد سه گانه کیفیت خدمات کتابخانه‌ای، بیشترین میزان رضایت به ترتیب مربوط به «کنترل اطلاعات» (98/5)، «مؤثر بودن خدمات» (96/5) و «فضای کتابخانه» (89/5) بوده است.

یافته‌های پژوهش «صیادی تورانلو و همکاران» (1387) نشان داد از دیدگاه دانشجویان دانشگاه یزد، دسترسی به اطلاعات، مهمترین بُعد در زمینة ارتقای کیفیت خدمات کتابخانه‌ای است. همچنین، نتایج حاکی از آن است که اولویت سایر ابعاد در ارتقای کیفیت خدمات کتابخانه‌ای به ترتیب شامل کنترل شخصی، کتابخانه به عنوان مکان و تأثیرگذاری خدمات می‌باشد.

سنجش کیفیت خدمات کتابخانه‌های دانشگاه فردوسی از دیدگاه کاربران و کتابداران با استفاده از ابزار لایب کوآل توسط «بابا غیبی و فتاحی» (1387) نشان داده است که بین انتظارهای دانشجویان کارشناسی ارشد و خدمات ارائه شده از سوی کتابخانه‌های مذکور تفاوت معناداری وجود دارد. همچنین، بین کیفیت خدمات موجود از دیدگاه کتابداران و خدمات مورد انتظار دانشجویان کارشناسی ارشد و کتابداران، از نظر اهمیت تأثیرگذاری هر یک از ابعاد لایب‌کوآل بر کیفیت خدمات کتابخانه‌ها، تفاوت وجود دارد.

«فرج پهلو و آخیشک» (1388) با سنجش کیفیت عملکرد مدیریت کتابخانه‌های دانشگاه شهید چمران اهواز با استفاده از مدلEFQM به این نتیجه رسیدند که کیفیت مدیریت در کتابخانه‌های مورد بررسی، در سطحی بسیار پایین‌تر از متوسط قرار دارد و از بُعد «توانمندسازها»، بخشها، روشها و سازوکارهای طراحی شده مربوط به حوزه‌های رهبری، خط‌مشی، کارکنان، منابع و مشارکتها و فرایندها در حوزه مدیریت، توانسته‌اند تنها با کیفیتی معادل 35% وضعیت مطلوب، فعالیت کنند. در بعد «نتایج» نیز وضعیت اندکی بهتر بوده و در سطح نسبتاً متوسطی قرار داشته است. فقط «نتایج مشتریان» با کسب امتیازی برابر با 2/122 از 200، بیشتر از حد متوسط ارزیابی شده است.

   با توجه به یافته‌های پژوهشهای صورت گرفته، می‌توان خاطر نشان ساخت بهره‌وری یک کتابخانه دانشگاهی که با مقاصد متفاوتی همانند استفاده از کتابهای درسی، استفاده از مواد کمک درسی، مطالعة مستقل، انجام تحقیق و نظایر آن مورد استفاده دانشجویان قرار می‌گیرد، علاوه بر عوامل درونی، نظیر صلاحیت و رفتار شایسته کتابداران و کارکنان کتابخانه، وجود منابع، فضا و زیرساختها و سایر مواردی که به طور مستقیم به ساختار و کارکرد کتابخانه معطوف هستند، متأثر از عوامل متعدد دیگری است که فراتر از محدودة ساختاری و کارکردی کتابخانه بوده و می‌توان آنها را عوامل بیرونی نامید (Nitecki,1996; Samson and Oelz, 2005 ). از جمله این عوامل می‌توان به برنامه‌ریزی درسی و تحصیلی، فرایندهای تدریس و آموزش یا یاددهی و یادگیری و سبکهای مربوط، میزان اتکای دانشجویان و اعضای هیئت علمی به کتابخانه، جایگاه کتابخانه در ساختار و تشکیلات دانشگاه، میزان حمایت مدیریت دانشگاه از توسعة کتابخانه و نظایر آن، اشاره نمود. بنابراین، از یک منظر سیستمی لازم است در جریان تحلیل کیفیت خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی با محوریت میزان رضایتمندی استفاده‌کنندگان، علاوه بر عوامل داخلی، نقش عوامل بیرونی تأثیرگذار هم مد نظر قرار گیرد تا امکان یک قضاوت منطقی و منصفانه فراهم گردد.

به منظور دستیابی به هدف این تحقیق، با جمع‌بندی پژوهشهای صورت گرفته و ادبیات موضوع، ابتدا فهرستی از گویه‌های نمایانگر ابعاد مختلف خدمات کتابخانه‌‌های دانشگاهی و محدودیتهای مربوط استخراج شد. بدین منظور، از شاخصهای خدمات‌دهی کتابخانه‌ای[4]، مقیاس سروکوال[5]، استانداردسازی دیّانی و استانداردهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران[6] استفاده گردید. فهرست اولیه، پس از بازنگری و تأیید روایی محتوایی و پایایی، در قالب پرسشنامه تحقیق برای کسب نظرهای دانشجویان در خصوص محدودیتهای استفادة بهینه از خدمات کتابخانه مرکزی دانشگاه، مورد استفاده قرار گرفت. 

روش تحقیق

با توجه به امکان استفادة بلافصل از نتایج حاصل و سازوکارهای پیشنهادی در بهبود کیفیت خدمات کتابخانه‌ای به دانشجویان در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، تحقیق حاضر از لحاظ هدف از نوع کاربردی و از لحاظ نحوة ‌گردآوری داده‌ها، توصیفی (غیر آزمایشی) است. از میان تحقیقات توصیفی نیز تحقیق حاضر از پیمایش پرسشنامه‌ای که در ردة پارادایم تحقیقات کمّی قرار دارد، بهره برده است و طی سال تحصیلی 1388- 1387 در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان و با تمرکز بر کتابخانه مرکزی دانشگاه، انجام گرفته است.

در این تحقیق، برای گرد‌آوری داده‌های مورد نیاز، از یک پرسشنامه محقق‌ساخته استفاده شده است که شامل 61 گویه یا پرسش طرح شده در سه بخش 1) مشخصات فردی و تحصیلی 2) مشخصات استفاده از کتابخانه، و 3) موانع استفادة مطلوب از خدمات کتابخانه مرکزی دانشگاه بوده است. این پرسشنامه در راستای هدف کلّی تحقیق و بر پایه مبانی نظری و پیش‌نگاشته‌های تحقیق، تدوین گردید. برای تعیین اعتبار محتوای پرسشنامه به نظر مدیر و کادر کتابخانه و گروهی از کارشناسان کتابداری رجوع شد. برای این منظور، ابتدا یک فهرست جامع از موانع استفاده از خدمات کتابخانه دانشگاه تهیه شد و پس از آگاهی از هدفها، قابلیتها و ظرفیتهای کتابخانه مورد تحقیق و کسب دیدگاه‌های مدیریت و کادر این کتابخانه نسبت به تعدیل اقتضایی پرسشنامه به صورت نسخه نهایی مبادرت گردید.برای کسب اطمینان از پایایی پرسشنامه‌ مورد استفاده، ضریب آلفای کرونباخ برای بخش اصلی پرسشنامه، یعنی مجموعه گویه‌های نشان دهندة موانع استفاده مطلوب دانشجویان از کتابخانه، محاسبه شد. این ضریب 76/0% به دست آمد و نشان داد پایایی پرسشنامه مورد استفاده، در حد قابل قبولی قرار دارد.

  جامعه آماری تحقیق شامل 3400 نفر از دانشجویان عضو کتابخانه مرکزی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی بوده است. برای تعیین حجم نمونه، از فرمول کوکران استفاده گردید:

n : حجم نمونه   S: انحراف معیار (جامعه)   N: حجم جامعه   d: دقت احتمالی مطلوب  96/1= t

بر اساس فرمول کوکران، حجم نمونه 315 نفر برآورد گردید که با توزیع 320 پرسشنامه، در نهایت 310 پرسشنامه کامل شده دریافت گردید. با توجه به دسترسی به فهرست اعضا برای نمونه‌گیری و انتخاب نمونه‌ها، از تکنیک نمونه‌گیری منطبق با انتساب متناسب (برحسب رشته، جنس و مقطع) استفاده شده است. تجزیه و تحلیل داده‌ها و اطلاعات گردآوری شده در دو بخش آمار توصیفی (میانگین رتبه‌ای، واریانس و محاسبه ضریب تغییرات) و آمار استنباطی (تحلیل عاملی مقیاس) با کمک نرم‌افزارهای آماریSPSS  وEXCEL به انجام رسیده است.

یافته‌ها

ـ توصیف محدودیتهای دانشجویان در استفادة مطلوب از کتابخانه مرکزی

در جدول 1 فهرستی از موانعی که دانشجویان در استفاده از کتابخانه مرکزی با آن روبرو هستند، ارائه شده است. برای توصیف این موانع، میانگین رتبه‌ای و ضریب تغییرات برای اولویت‌بندی موارد مزبور، محاسبه گردیده است. بدین ترتیب، موانع از بیشترین به کمترین فهرست شده است.

جدول1. اولویت­بندی موارد محدودیت دانشجویان در استفادة مطلوب از کتابخانه

ـ تحلیل عاملی محدودیتهای استفادة مطلوب دانشجویان از کتابخانه مرکزی

تحلیل عاملی می‌تواند با هدفهای متفاوتی انجام شود. در این تحقیق، از تحلیل عاملی اکتشافی با رویکرد تلخیص داده‌ها، استفاده شده است. هدف این گونه تحلیل عاملی، تبیین تعداد زیادی از متغیرها در تعداد محدودی عامل، بر اساس یک ساختار اصلی و در قالب مؤلفه‌های مشخص است. مناسب بودن داده­ها می­تواند از طریق آزمونهای آماری KMO و بارتلت، ارزیابی شود. با توجه به نتایج این دو آزمون، مشاهده می­شود که مقدارKMO برابر 533/0 و مقدار آزمون بارتلت 584/1245 می­باشد که این مقدار در سطح یک درصد، معنادار است. این نتایج بیانگر مناسب بودن همبستگی گویه­های به کار گرفته شده برای تحلیل عاملی است. با توجه به مقدار ویژه بزرگتر از یک، هفت عامل را می‌توان استخراج کرد. به منظور دستیابی به ساختار مناسبی از عاملهای تشکیل دهندة گویه­های اولیه، از روش چرخش واریماکس، استفاده شده است. عاملهای استخراج شده همراه با مقدار ویژه، درصد واریانس و درصد واریانس تجمعی آنها، به شرح جدول 2 می‌باشند.

جدول2. عوامل استخراج شده همراه با مقدار ویژه، درصد واریانس و درصد واریانس تجمعی

بر اساس نتایج جدول 2، عامل اول به عنوان مهم‌ترین عامل، 21/18% از واریانس عوامل را محاسبه و تبیین می‌کند. عامل دوم با مقدار ویژه 45/4، به میزان 10/13% و عامل سوم 72/11% از واریانس را تبیین می‌نماید. این سه عامل در مجموع 04/43% واریانس را تفسیر می­کنند. عامل چهارم با مقدار ویژه 82/3 به میزان 23/11% از واریانس، عامل پنجم 90/9%، عامل ششم 56/2% و عامل هفتم به میزان 53/5% از واریانس کل را محاسبه و تبیین می‌کند. به طور کلی، مجموع واریانس تبیین­ شده توسط این هفت عامل 21/77% است. بخش اعظم کل واریانس تبیین شده توسط این هفت عامل،  به سه عامل اول مربوط است که نشانگر ارزش و اهمیت این سه عامل نسبت به عاملهای بعدی است.

جدول 3 گویه­های مربوط به هر یک از عوامل سه­گانه همراه با بار عاملی آنها را نشان می­دهد. با توجه به گویه­‌های بارگذاری شده، عوامل هفتگانة استخراج شده به ترتیب: 1) منابع موجود در کتابخانه 2) شرایط بهره‌گیری از خدمات کتابخانه مرکزی 3) کیفیت خدمات ارائه شده 4) تسهیلات و فضای کتابخانه 5) برنامة زمانی کار کتابخانه 6) آموزشی و 7) دانشجویی، نامگذاری شده‌ است.

جدول3. گویه­های بارگذاری شده در هر یک از عوامل و مقدار بار عاملی آنها

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

مدیریت هر دانشگاه همچون یک سیستم، نیازمند برنامه‌ریزی برای بهبود مستمر تمامی مؤلفه‌ها یا زیر مجموعه‌های آموزشی، پژوهشی، اداری، زیرساختی، خدماتی، رفاهی و ... آن است (Decker and Hermelbracht, 2006). یکی از این مؤلفه‌ها کتابخانه دانشگاه است که به گواه شواهد موجود، نقش مهمی را در تأمین منابع اطلاعات و دانش عمومی و تخصصی در جریان آموزش و پژوهش دانشگاهی برعهده دارد. بهبود مؤلفه خدمات کتابخانه‌ای دانشگاه از طریق آسیب‌شناسی، جهت شناسایی محدودیتهای بازدارندة استفاده مطلوب از خدمات مزبور و تدبیر سازوکارهای مناسب برای بهبود کیفیت این خدمات ممکن است. این پژوهش نیز با توجه به چنین ضرورتی به انجام رسیده است و انتظار می‌رود دستاوردهای حاصل، از سوی مدیران دانشگاه جهت بهبود کیفیت خدمات کتابخانه‌ای مورد توجه قرار گیرد و از این طریق بهبود کیفیت آموزش و پژوهش و در نتیجه تعالی دستاوردهای دانشگاه محقق گردد. با توجه به کاربردی بودن این تحقیق، بر اساس نتایج به دست آمده و آموخته‌های حاصل در جریان پژوهش، پیشنهادهای زیر را می‌توان برای رفع محدودیتهای فراروی استفادة مطلوب دانشجویان از کتابخانه مرکزی پیشنهاد نمود که خود نیازمند برنامه‌ریزی و تأمین اعتبارهای مورد نیاز است. پیشنهادهای زیر با توجه به تحلیل عاملی صورت گرفته و نیز چارچوب‌مفهومی پژوهش، دسته‌بندی شده است (شکل 1).

شکل 1. الگوی مفهومی تحلیل عاملی محدودیتهای دانشجویان در استفاده از کتابخانه مرکزی

ـ تقویت منابع موجود در کتابخانهاز طریق:افزایش مستمر موجودی (تعداد) و تنوع کتابهای تخصصی متناسب با رشته‌های تحصیلی دایر در سطح دانشگاه با هماهنگی گروه‌های آموزشی از طریق سیاست مجموعه‌سازی تخصصی، تأمین منابع کارشناسی ارشد بر اساس نظرخواهی از گروه‌های آموزشی و سفارشهای دانشجویی، افزایش موجودی (تعداد) و تنوع کتابهای عمومی شامل کتابهای درسی، کتابهای کمک‌ درسی و کتابهای مرتبط با مطالعات آزاد در حوزه‌های عمومی با نظرخواهی از دانشجویان و سایر مراجعه‌کنندگان در خصوص حوزه‌های مورد علاقه آنها،  تقویت موجودی کتابهای خارجی با هماهنگی گروه‌های آموزشی از طریق نمایشگاه‌ها (جهت دریافت تخفیف) و نمایندگیهای انتشارات معتبر خارجی، ارائه نشریه‌های روز برای مطالعه دانشجویان و توسعه آرشیو نشریه‌های کتابخانه، تنوع‌بخشی به مجله‌های تخصصی فارسی و غیرفارسی از طریق خرید و تکمیل آرشیو نشریات موجود همراه با تهیه بهنگام شماره‌های اخیر هر مجله و خرید حق اشتراک نشریه‌های تازه منتشر شده با هماهنگی و نظرخواهی از گروه‌های آموزشی، تأمین مجموعه‌ مقاله‌های همایشهای علمی از طریق ثبت‌نام و پیگیری دریافت مجموعه مقاله‌های همایش، توسعه و تسهیل استفاده از پایان‌نامه‌‌ها و گزارشهای پژوهشی و منابع مرجع، توسعة منابع الکترونیکی کتابخانه مرکزی و خدمات مربوط، همانند امکان تکثیر لوحهای فشرده و تشویق اهدای کتاب، بویژه از سوی جامعه و اعضای هیئت علمی و نیز دانشجویان به کتابخانه مرکزی.

ـ توسعه خدمات‌دهی کتابخانه مرکزی از طریق تنوع‌بخشی و تسهیل و ارتقای کیفیت خدمات مورد انتظاراز طریق: تسهیل شرایط و نحوة عضویت، کاهش زمان بین عضویت تا صدور کارت عضویت، افزایش تعداد کتاب و منابعی که می‌توان امانت گرفت و انعطاف‌پذیری در تعداد منابع برای امانت در مورد اعضای منظم و کتابهای کمتر مورد سفارش،  افزایش مدت زمان امانت کتاب، تمدید خودکار هر منبع برای یک دورة زمانی معیّن و انعطاف‌پذیری در مدت زمان امانت منابع در مورد اعضای منظم و کتابهای کمتر مورد سفارش، تسهیل شرایط و امکان سفارش کتاب و منابع مورد نیاز از سوی دانشجویان، برگزاری جلسات توجیهی برای دانشجویان ورودی در ابتدای هر سال تحصیلی در خصوص خدمات کتابخانه مرکزی، انتشار دستورالعمل‌، خبرنامه و اطلاعیه جهت آگاهی‌‌رسانی به دانشجویان و اعضای هیئت علمی و گروه‌های آموزشی در خصوص خدمات کتابخانه، تسهیل استفاده از تلفن و پست الکترونیکی برای بهره‌گیری از خدمات کتابخانه (برای نمونه رزرو و تمدید کتاب)، فراهم‌سازی امکان امانت منابع از سایر کتابخانه‌ها (خدمات بین کتابخانه‌ای) از طریق طرحهایی همانند غدیر و نیز توافقنامه‌های همکاری دو جانبه و چندجانبه با کتابخانه‌های دیگر. این مهم بویژه در مجموعه‌سازی می‌تواند مؤثر واقع شود (Bashirullah and Jayaro, 2006).

ـ توسعة فضا و محیط کتابخانهاز طریق:بازنگری در پارتیشن‌بندی فضای سالن مطالعه، تهیه و چیدمان میز و صندلی طبق استانداردهای آرگونومیکی به تعداد کافی، چیدن قفسه‌ها به شیوه‌ای که فضای بین قفسه‌ها برای رفت و آمد و جستجوی کتاب مناسب باشد؛ چیدمان میز امانت، تأمین آرامش و سکوت در فضای کتابخانه، دسته‌بندی کتابها و نشریه‌ها به طور منظم (با توجه به برهم زدن نظم کتابها از سوی مراجعه‌کنندگان)، کنترل دما، تهویه و تأمین نور و روشنایی استاندارد در فضای کتابخانه، کنترل نظافت و بهداشت فضای کتابخانه، استقرار کمد و قفسه برای نگهداری وسایل همراه مراجعان و چیدمان مناسب رایانه‌های مستقر در کتابخانه و نصب علایم راهنمای لازم در فضای کتابخانه.

ـ بهینه‌داشت کارکرد مدیریت و کادر کتابخانهاز طریق: نیازسنجی و برآورد نیروی انسانی مورد نیاز به قدر کفایت با تعریف وظایف شغلی معیّن برای کتابخانه مرکزی، تسهیل مشارکت کادر کتابخانه‌ در دوره‌های آموزش ضمن خدمت، ارائه مشّوقها و پاداشهای مناسب، مشورت و نظرخواهی از آنها (مدیریت مشارکتی) و نظارت مستمر بر کیفیت خدمات‌دهی در کتابخانه (Zhu, 2009)، اعلام یک پست الکترونیکی، پرسشنامه نظرسنجی (پرسشنامه تحقیق حاضر) یا نصب صندوق پیشنهادها و انتقادها و نیز بهره‌گیری از نظرهای مراجعه‌کنندگان برای ارتقای کیفیت خدمات کتابخانه و پیگیری شکایتهای احتمالی آنها توسط مدیریت کتابخانه و تأمین بخشی از نیروی انسانی مورد نیاز کتابخانه از طریق کار دانشجویی.

ـ بهینه داشت کارکرد دانشجویان مراجعه کننده: چنانچه یافته‌های تحلیل عاملی نشان داد یکی از مؤلفه‌های اساسی بهره‌گیری مطلوب دانشجویان از کتابخانه مرکزی رفتار و عملکرد خود آنهاست، آشنایی آنها با منابع و خدمات، ضوابط و مقررات واحدهای مختلف کتابخانه مرکزی، رعایت سکوت و آرامش در هنگام استفاده از کتابخانه، رعایت نظم و قوانین و مقررات کتابخانه (نظیر پس‌دادن به موقع کتاب و عدم دیرکرد)، نگهداری صحیح از کتابها و منابع امانتی از کتابخانه و برخورد مؤدبانه دانشجویان عضو با کادر کتابخانه، لازمة بهره‌گیری مطلوب دانشجویان از کتابخانه مرکزی است. این موارد را می‌توان در طی برگزاری جلسات توجیهی آشنایی با خدمات کتابخانه برای دانشجویان تازه وارد یا اعضای جدید کتابخانه یا از طریق تهیة یک آگاهی‌نامه و اعطای آن به اعضا (از طریق پست الکترونیکی) یا نصب آن در فضای کتابخانه، به اطلاع مراجعه‌کنندگان رساند. تهیه و ارسال فهرست کتابها و منابع جدید کتابخانه مرکزی به دانشجویان و اعضای هیئت علمی می‌تواند باعث جلب نظر آنها به استفاده آگاهانه از کتابخانه شود. در این خصوص، سازوکارهای زیر پیشنهاد می‌شود:   

- اختصاص وقت کافی به مطالعه و رغبت دانشجویان به مطالعه، از دیگر مسائلی است که نقش مهمی در استفادة مطلوب آنها از خدمات کتابخانه دارد. بی‌تردید، اگر دانشجویان رغبتی به استفاده از کتابخانه و در کل، مطالعه نداشته باشند، حتی وجود یک کتابخانه غنی نیز نمی‌تواند راهگشا باشد. در این خصوص، راهکارهایی همانند برگزاری کارگاه‌های آموزشی آشنایی با شیوه‌های مناسب مطالعه (تندخوانی، دقیق‌خوانی و نظایر آن) و نیز سواد اطلاعاتی و رفتار اطلاع‌یابی، انتخاب اعضای فعال کتابخانه، معرفی کتاب‌‌‌ به جای جزوه به دانشجویان به عنوان منبع درسی از سوی استادان (با اولویت‌بخشی به منابع موجود در کتابخانه) پیشنهاد می‌شود. در این خصوص، پیشنهاد می‌شود اعضای هیئت علمی با هماهنگی مدیریت کتابخانه، حداقل یک ساعت از کلاس درس خود را در طول ترم به کتابخانه‌گردی و جستجو و معرفی منابع مرتبط در فضای کتابخانه مرکزی، اختصاص دهند.   

- هرگونه برنامه‌ریزی برای توسعه خدمات کتابخانه مرکزی ‌باید بر مبنای پژوهش استوار باشد.در این راستا، علاوه بر نیازسنجی مستمر در مورد منابع مورد نیاز اعضا و رضایت‌سنجی مستمر در مورد کیفیت خدمات ارائه شده، بررسی شیوه‌های کنونی مطالعه در بین دانشجویان و برنامه‌ریزی برای آموزش شیوه‌های مطالعه با برگزاری کارگاه‌های آموزشی و انتشار مواد آموزشی (همانند نشریه، خبرنامه و جزوه) با همکاری مدیریت کتابخانه، ارزیابی و برنامه‌ریزی برای ارتقای جایگاه کتابخانه مرکزی در رفتار اطلاع‌یابی دانشجویان دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان،ارزیابی کتابخانه دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان بر اساس استانداردهای کتابخانه‌های دانشگاهی ایران و برنامه‌ریزی برای رسیدن به استانداردهای مزبور و تلاش برایتدوین سند راهبردی توسعه خدمات کتابخانه‌ای و اطلاع‌رسانی در دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، پیشنهاد می‌شود.

در پایان، با توجه به ماهیت عوامل استخراج شده می‌توان اشاره داشت که بسیاری از محدودیتهای شناسایی شده، همانند عوامل آموزشی (همانند راهبرد تدریس جزوه‌مدار) و دانشجویی (نظیر کمبود وقت، بی علاقگی و ...) خارج از کنترل مدیریت و کادر کتابخانه مرکزی است. از این رو، در تحلیل عملکرد کتابخانه مرکزی دانشگاه باید به این واقعیت توجه شود که کتابخانه مرکزی بخشی از سیستم دانشگاه است که خود از مؤلفه‌های مختلف هم پیوندی تشکیل شده است. از منظر سیستمی، کیفیت خدمات کتابخانه مرکزی دانشگاه متأثر از عوامل متعدد درونی (در محدوده ساختار، ظرفیت و کارکردهای کنونی کتابخانه) و بیرونی (فراسوی ظرفیت و قلمرو کتابخانه و ناشی از جایگاه کتابخانه در مجموعه دانشگاه و پیوند و تعامل آن با دیگر مؤلفه‌های دانشگاه) است. بنابراین، ارتقای کیفیت خدمات و توسعه ظرفیت کتابخانه مرکزی، نیازمند همکاری سایر مؤلفه‌های سیستم دانشگاه اعم از امور فرهنگی و دانشجویی، معاونت آموزشی، اعضای هیئت علمی و دانشجویان، معاونت پژوهشی و فناوری، معاونت توسعه و پشتیبانی، روابط عمومی و دیگر مسئولان امر است. برخی از سازوکارهایی که برای برطرف نمودن محدودیتهای دانشجویان به منظور استفاده مطلوب از کتابخانه مرکزی برشمرده شد، در چارچوب ساختاری (تشکیلات، زیرساختها و منابع) و کارکردی (خط‌مشی‌ها، رویّه‌ها و فرایند امور) کنونی این کتابخانه قابلیت اجرایی دارند و برخی دیگر، نیازمند طرحی آینده‌نگر برای توسعة خدمات کتابخانه و اطلاع‌رسانی در سطح دانشگاه هستند.