نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
کارشناس ارشد کتابداری و اطلاعرسانی پژوهشگاه صنعت نفت
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
نسخههای خطی همواره نقش و جایگاهی والا و ارزشمند در نزد ملل و نحل داشتهاند. شاید بتوان ادعا نمود گنجینه نسخههای خطی در کتابخانههای مشهور و معتبر دنیا، حتی در ارزشگذاری کل مجموعه مواد کتابخانهای، نقشی سزاوار تأمل دارند (خانیپور، 1378). همچنین، دیجیتال کردن این آثار ارزشمند فرهنگی به دلایلی مانند حفظ و نگهداری نسخههای خطی، ایجاد امکان دسترسی همزمان چند کاربر از یک نسخه واحد، کاهش هزینههای حفاظت و نگهداری از نسخهها و فراهم کردن قابلیت دسترسی شبانهروزی به این اطلاعات، اهمیت بالایی داشته و در سالهای اخیر، مورد توجه قرار گرفته است. در پژوهشی که در مورد وضعیت دیجیتال کردن نسخههای خطی کتابخانههای کشور انجام گردید، مشخص شد 60% کتابخانههای مورد بررسی، نسخههای خطی خود را دیجیتال کرده و سایر کتابخانهها نیز در صدد اجرای این امر بودهاند (غلامحسینزاده، 1385).
از سوی دیگر، کتابخانهها باید از طریق فهرستنویسی و نظم دادن به مجموعه نسخههای خطی دیجیتال شده، دسترسی سریعتر و دقیقتر به مواد موجود را میسر ساخته و در توصیف هر چه بهتر این مدارک و ترسیم روابط کتابشناختی میان آنها، گام بردارند. اهمیت فهرستنویسی نسخههای خطی در آن است که بدون توصیف و فراهم کردن نقطههای بازیابی کافی از این آثار، پژوهشگران نمیتوانند نسخههای خطی را شناسایی کنند و به آنها دست یابند و در تصحیح متون کهن یا پژوهشهای تاریخی، از آنها بهره گیرند. در گذشته، پژوهشگران برای استفاده از نسخههای خطی، ملزم به جستجو در فهرستهای چاپی چند جلدی کتابخانههای مختلف بودند که کاری زمان بر و دشوار بود. پس از آن، استفاده از قواعد استاندارد فهرستنویسی توصیفی مانند قواعد فهرستنویسی آنگلوآمریکن[1]، قواعد فهرستنویسی دستنوشتههای قدیمی، قرون وسطی، رنسانس و قرون جدید[2]، قواعد فهرستنویسی نسخههای خطی کتابخانه کنگره[3]، استاندارد بینالمللی کتابشناسی توصیفی آثار قدیمی[4] و ... به صورت پراکنده مورد استفاده قرار میگرفت. اما در سالهای اخیر، ضمن استفادة فراگیر از فهرستهای رایانهای، با ارائه الگوهایی نوین جهت تنظیم پیشینههای کتابشناختی در فهرستها مواجهیم که میتواند برای فهرستنویسی نسخههای خطی نیز مورد استفاده قرار گیرد.
یکی از الگوهایی که برای سازگاری با نیازهای جدید در قواعد فهرستنویسی طراحی و ایجاد شد، الگویی مفهومی برای تنظیم پیشینههای کتابشناختی در فهرستها و پایگاههای اطلاعاتی موسوم به الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی[5] است که در سال 1997 میلادی از سوی ایفلا[6]، به وجود آمدهاست. الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی، از زمان ایجاد تاکنون، مورد توجه بسیار زیادی قرار گرفته و در مجموعههای مختلفی نیز به صورت آزمایشی اجرا شدهاست. اکثر نویسندگان برجسته در زمینه فهرستنویسی، معتقدند این الگو، دارای ویژگیهای منحصر به فردی است که میتواند در تجدید نظر قواعد کنونی فهرستنویسی و طراحی نظامهای آینده، مورد استفاده قرار گیرد(عرفانمنش، 1386). همچنین، در موارد محدودی که از این الگو در فهرستنویسی نسخههای خطی و آرشیوی استفاده شده است، نتایج قابل توجهی حاصل شده که در ادامه به آن اشاره خواهد شد. با توجه به اینکه تاکنون پژوهشی در مورد فهرستنویسی نسخههای خطی با استفاده از الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی در کشور انجام نشدهاست، پژوهش حاضر میتواند راه را برای انجام پژوهشهای مشابه، هموار نماید.
الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی
بحث ایجاد الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی، از همایش پیشینههای کتابشناختی استکهلم[7] که در سال 1990 توسط کنترل جهانی کتابشناختی و مارک ایفلا[8] و بخش کنترل کتابشناختی ایفلا[9] برگزار شد، آغاز گردید. قطعنامهای که در پایان این همایش به تصویب رسید، گروهی را مأمور کرد در مورد ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی مطالعه کنند. هدف از انجام این مطالعه، تعیین کارکردهای پیشینههای کتابشناختی با توجه به رسانههای متنوع، درخواستهای گوناگون و نیازهای کاربران مختلف بود. توجه عمده این مطالعه، معطوف به ایجاد قالب و چارچوبی بود که مسئولیتهای مشترک و شرح وظایف را آن گونه که از یک پیشینة کتابشناختی انتظار میرود، مشخص سازد و آنچه را از یک پیشینة کتابشناختی برای پاسخگویی به نیازهای اطلاعاتی توقع میرود، برآورده نماید. همچنین، مأموریت پیشنهاد یک سطح پایه از نیازمندیهای دادههای کاربردی برای پیشینههایی که توسط سازمانهای ملی کتابشناختی تهیه میشد، برعهده این گروه گذاشته شد. نتایج این مطالعات توسط کمیته دائمی بخش فهرستنویسی ایفلا[10] در سپتامبر 1992 در همایش ایفلا که در شهر دهلی نو برگزار شد، به تصویب رسید. اعضای گروه مطالعه، راهکارهایی را هم در زمینة فهرستنویسی و هم در زمینة ردهبندی و نمایهسازی، ارائه نمودند. گروه مطالعه پس از این همایش به کار خود ادامه داد و مشورتهای طولانی مدت خود را برای ارائه یک بیانیه در پاییز سال 1995 به پایان رساند. مشاوران این گروه مسئولیت نگارش نسخههای ابتدایی این تحقیق را برعهده گرفتند. در ماه می 1996، این افراد گزارش خود را برای اعضای بخش فهرستنویسی ارسال نمودند و مفسران داوطلب، در سراسر دنیا به مدت 6 ماه روی این بیانیه کار کردند. این گزارش همچنین از طریق ایفلا بر روی پایگاه اطلاعرسانی ایفلا[11] قرار گرفت تا اشخاص و سازمانهای علاقهمند نیز بتوانند آراء و نظرهای خود را در مورد آن ابراز نمایند. نتیجة 6 ماه نقد و بررسی مفسران، ارائه 40 پیشنهاد از 16 کشور دنیا بود.
در فوریه سال 1997، گروه مطالعه در مورد نقد و بررسیهای ارائه شده به بحث پرداختند و در نهایت چگونگی ویرایش گزارش نهایی به تصویب اعضا رسید. در پی این نشست، مشاوران نسخة نهایی را به گزارش اولیه ضمیمه کردند. دکتر «مدیسون»[12] رئیس گروه مطالعه و تحقیق، گزارش نهایی را در جریان شصت و سومین همایش عمومی ایفلا که در سال 1997 در شهر کپنهاک دانمارک برگزار شد، به کمیته دائمی بخش فهرستنویسی ایفلا تقدیم کرد. این کمیته نیز، گزارش نهایی گروه مطالعه را در تاریخ 5 سپتامبر 1997 تصویب نمود و بدین ترتیب الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی به وجود آمد (عرفانمنش و بصیریان جهرمی، 1387)
بخش فهرستنویسی ایفلا در سال 2002 یک گروه کاری با هدف توسعه الگو و تبدیل آن به الگوی مرجع در دنیای کتابشناختی تشکیل داد که این گروه کاری از سال 2003 به گروه بررسی الگو تبدیل شد و اکنون زیر نظر مستقیم کمیتة دایمی فهرستنویسی ایفلا فعالیت میکند. همچنین، کمیته مشترک بازنگری قواعد فهرستنویسی آنگلوآمریکن ارتباط بسیار نزدیکی را با گروه کاری الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی[13] برقرار کرده و بررسی زیادی را در مورد استفاده از مفاهیم آن، در آینده قواعد آنگلوآمریکن انجام میدهد (تیلت[14]، 2003).
پس از بیان تاریخچة الگو، به اختصار اشاره میشود. الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی، یک الگوی رابطه - موجودیت[15] به شمار میرود. (نوعی الگوی دادهای که برای اولین بار در سال 1976 توسط چن[16] طراحی شد). این الگو از سه جزء اصلی تشکیل شدهاست: موجودیتها[17]، روابط[18] میان موجودیتها و ویژگیهای[19] هر موجودیت. موجودیتهایی که در این الگو تعریف شدهاند، نمایانگر علایق اصلی کاربران اطلاعات کتابشناختی هستند(عرفانمنش، 1387). این موجودیتها به سه گروه اصلی تقسیم میشوند:
1. موجودیتهای گروه اول: نشان دهندة تلاشهای ذهنی و هنری هستند و به چهار دسته تقسیم میشوند:
الف) اثر[20]: آفرینش هنری یا ذهنی خاص.
ب) تجلی[21]: تجسم ذهنی یا هنری یک اثر.
ج) نمود[22]: تجسم فیزیکی اثر.
د) نسخه[23]: نمونه واحدی از نمود.
همان طور که در تصویر زیر نشان داده شده است، میان موجودیتهای گروه اول الگو، روابط سلسله مراتبی برقرار است. یک اثر ممکن است به واسطه یک یا چند تجلی شناخته شود. از طرف دیگر، تجلیهای گوناگون، نمایانگر تنها یک اثر هستند. تجلی اثر ممکن است در یک یا چند نمود مجسم شود و یک نمود ممکن است یک یا چند تجلی را مجسّم نماید. یک نمود ممکن است توسط یک یا چند نسخه نشان داده شود، اما یک نسخه، فقط یک نمود را نشان میدهد.
اثر
درک میشود از طریق
تـجـلی
تجسم مییابد در
|
نـمـود
به طور نمونه نشان داده میشود در
نـسخـه
تصویر1. رابطه سلسله مراتبی موجودیتهای گروه اول
الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی
2. موجودیتهای گروه دوم: مسئولیت پدیدآوردن محتوای ذهنی و هنری موجودیتهای گروه اول را برعهده دارند و به دو دسته تقسیم می شوند:
الف) شخص[24]: پدیدآورندة محتوای ذهنی و هنری
ب) تنالگان[25]: تنالگان مسئول محتوای ذهنی و هنری.
تصویر زیر، بیانگر روابطی است که میان موجودیتهای گروه دوم و گروه نخست وجود دارد. بر اساس آن، هر یک از موجودیتهای گروه اول میتواند توسط یک یا چند شخص یا تنالگان تولید شود. برعکس، یک یا چند شخص یا تنالگان میتوانند تولیدکنندة یک یا بیش از یک موجودیت گروه اول باشند.
اثر
تجلی
نمود
نسخه
|
تولید میشود توسط
|
تولید میشود توسط
|
تولید میشود توسط
تولید میشود توسط
تصویر2. رابطه میان موجودیتهای گروه اول و دوم
الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی
3. موجودیتهای گروه سوم: موجودیتهایی که موضوع موجودیتهای گروه اول به شمار میروند و به پنج دسته تقسیم می شوند:
الف) مفهوم[26]: یک تصور ذهنی یا عقیده ذهنی.
ب) شیء[27]: یک عنصر مادی و فیزیکی(غیر معنوی).
ج) رویداد[28]: یک فعالیت یا اتفاق.
د) مکان[29]: یک محل، مکان یا موقعیت.
ه) هر یک از موجودیتهای گروه اول و دوم: موضوع یک اثر میتواند اثر دیگر و یا یک شخص و یا یک تنالگان باشد. ( به عنوان مثال، اثری که در باره اثر دیگر یا درباره یک شخص و یا تنالگان دیگری نوشته شده است) (عرفانمنش، 1387)
اثر
اثر
تجلی
موضوعات
نمود
نسخه
موضوعات
|
|||
موضوعات
تصویر3. رابطة میان موجودیتهای سه گروه مدل ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی
هر کدام از موجودیتهای تعریف شده در الگو، دارای تعدادی ویژگی هستند. ویژگیهای الگو به عنوان ابزاری عمل میکنند که کاربران با کمک آنها، سؤالهای خود را فرمولبندی و پاسخها را در زمان جستجوی اطلاعات در مورد یک موجودیت خاص، تفسیر میکنند. به عنوان مثال، ویژگیهای موجودیت اثر عبارتند از: عنوان اثر، فرم اثر، تاریخ اثر، دیگر خصوصیات متمایز کننده، مخاطب مورد نظر، محتوای اثر، وسیله اجرا (آثار موسیقیایی)، مقیاس (آثار نقشهنگاری) و ... (دیدهگاه و عرفانمنش، 1388). در فهرستنویسی نسخههای خطی، تمامی اطلاعات کتابشناسی و نسخهشناسی نسخهها در قالب ویژگیهای گوناگون، ارائه و مدرک توصیف میگردد؛ بدین معنا که میتوان از طریق تعبیه فیلدهای مورد نیاز، تمامی اطلاعات نسخههای خطی شامل فهرست توصیفی، اطلاعات نسخهشناسی و فهرست تحلیلی را همان گونه که در فهرستهای موجود توصیف و تحلیل میگردد، در قالب الگوی ملزومات کارکردی بیان نمود.
جزء سوم الگو پس از موجودیت و ویژگی، روابط است. در این الگو، رابطه به عنوان وسیلهای برای نشان دادن ارتباط بین یک موجودیت و موجودیت دیگر عمل میکند. از این رو، به منزلة ابزاری کمکی برای کنترل دنیایی که از پیشینههای کتابشناختی در یک فهرست یا پایگاه اطلاعاتی کتابشناختی به وجود آمده، عمل میکند (تیلت، 2003). به گفتة «فتاحی» (1375) به ضابطه درآوردن روابط میان سطوح مختلف کتابشناختی[30] اثر، اهمیت بسیاری دارد. منظور از سطوح کتابشناختی، سلسله مراتبی است که از بالاترین سطح اثر (اثر به شکل انتزاعی) شروع و به پایینترین سطح (مدرک فیزیکی) ختم میشود.
هدفهایی که در الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی برای فهرست بیان شدهاند، عبارتند از:
1. یافتن مدارک[31]
2. شناسایی مدارک[32]
3. انتخاب مدارک[33]
4. دسترسی به مدارک[34]
5. راهبری میان مدارک[35]
6. برقراری ارتباط میان مدارک[36] (عرفانمنش و بصیریان جهرمی، 1387).
این الگو که یک نمای کلی و تعمیمیافته از دنیای کتابشناختی ارائه نموده و تصمیم دارد از تمامی قواعد فهرستنویسی مستقل و جدا باشد، دیدگاهی نوین را در فهرستنویسی مطرح میسازد. الگوی ملزومات کارکردی ایفلا، الگویی کاربر مدار است که در آن بیش از هر چیز به تأمین نیازهای اطلاعاتی کاربران توجه شده است. الگوی ملزومات کارکردی، دارای مجموعه قواعد و اصول فراوانی است که توضیح تمامی این اصول در این مجال میسر نیست و نیازمند نگارش کتابی شامل دستورالعملهای این الگو، میباشد.
ویژگیهای الگوی ملزومات کارکردی جهت فهرستنویسی نسخههای خطی دیجیتالشده
الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی، دارای ویژگیهایی است که به نظر میرسد قادر خواهد بود تمامی منابع کتابخانهای از جمله نسخههای خطی دیجیتال شده را به نحو مؤثرتر و کاملتری توصیف کند و در جهت تأمین هدفهای فهرست کتابخانه و برطرف نمودن نیازهای کاربران کتابخانه، گامهای مؤثرتری بردارد. در ادامه، به مهمترین ویژگیهای الگوی ملزومات کارکردی اشاره میشود:
1. الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی، از ساختاری سلسله مراتبی و چندسطحی برای فهرستنویسی، توصیف و نمایش یک اثر و آثار وابسته به آن بهره میبرد. از مهمترین مزایای فهرستنویسی سلسله مراتبی که در الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی پیشنهاد میشود، گردآوری و در نتیجه بازیابی و نمایش آثار وابسته به یک اثر اصلی، در زیر آن اثر است؛ به این ترتیب که آثار وابسته به یک اثر در قالب تجلیها، نمودها و نسخههای گوناگون دستهبندی، گردآوری و بازیابی شده و در نتیجه، نتایج جستجو به صورتی کاملا دستهبندی شده، معنادار و سازمان یافته در اختیار کاربر قرار داده میشود (عرفانمنش، 1386). مزیّت این شیوه، بازیابی سریعتر و سودمندتر آثار و شناخت بهتر نوع ارتباط آثار وابسته به یکدیگر و ترسیم دقیقتر روابط کتابشناختی میان آنهاست. «فتاحی» (1376) نیز چنین ابرپیشینه[37] دارای ساختار سلسله مراتبی را مطرح کرده است. این روش در خصوص آثاری که دارای صدها تجلی، نمود و نسخه مختلف هستند، به بهترین وجه باعث توصیف معنادار این مدارک و ترسیم روابط کتابشناختی میان آنها میشود. همچنین، با استفاده از این روش میتوان روابط کتابشناختی میان نسخههای خطی و سایر منابع کتابخانهای موجود را به روشنی ترسیم نمود. برای روشنتر شدن مفهوم این الگو، مثالی ارائه میشود که متعلق به ابرپیشینة سعدی در فهرست پیوسته کتابخانه است:
سعدی، مصلح بن عبدالله، ؟-691ق
بوستان ← اثر
گلستان ← اثر
ترجمه به زبان انگلیسی ← تجلی
متن چاپی سال 1385 توسط انتشارات ... مترجم .... ← نمود
نسخه 1← نسخه
نسخه 2 ← نسخه
ساده نویسی برای کودکان ← تجلی
فیلم سینمایی ← تجلی
متن ← تجلی
متن چاپی سال 1340 انتشارات ... ← نمود
متن خطی قرن 12 توسط ... ← نمود
متن چاپی سال 1387 انتشارات ... ← نمود
نسخه 1← نسخه
نسخه 2← نسخه
غزلیات سعدی ← اثر
...
هر مدرک با توجه به اینکه در چه سطحی از سطوح چهارگانه الگو قرار میگیرد، از طریق ویژگیهایی شامل تمامی اطلاعات کتابشناختی و نسخه شناختی (جلد، خوشنویسی، تذهیب، کاغذ، مهرها، یادداشتها، قطع و اندازه، آغاز و انجام، حواشی و ...) توصیف میگردد.
2. در ساختار سلسله مراتبی ارائه شده از سوی الگوی ملزومات کارکردی ایفلا، کاربر میتواند در هر مرحله، جستجوی خود را محدود و به صورت سلسله مراتبی از اثر حرکت کند و تجلی، نمود و نسخه مورد نظر خود را انتخاب نماید. مزیّت این شیوه، بازیابی سریعتر و سودمندتر آثار و شناخت بهتر نوع ارتباط آثار وابسته به یکدیگر است. در این ساختار، کاربر در هر مرحله قادر است تمام مدارک موجود را مرور و مدرکی را که دارای بیشترین میزان مطابقت با نیاز اطلاعاتی است، انتخاب نماید. به عنوان مثال، هنگامی که کاربر از سطح تجلی به سطح نمود حرکت میکند، میتواند تمام متون موجود دربارة اثر گلستان را مرور و نمود مورد نیاز خود را انتخاب کند. به همین دلیل، یکی از ملزومات این ساختار چندسطحی آن است که آثار وابسته به یک اثر را بر اساس نوع وابستگی، نوع بیان و شکل فیزیکی آنها تقسیمبندی کرده و در یک سطح نمایش داد (عرفانمنش، 1386). از این طریق، میتوان روابط کتابشناختی نسخههای خطی و سایر منابع کتابخانهای در یک زمینه واحد را به نحو روشنی ترسیم نمود.
3. از دیگر مزایای ساختار غیر خطی، الگوی ملزومات کارکردی آن است که دسترسی به آثار هم از سطح بالا (یعنی اثر مادر و بعد گروههای آثار وابسته) امکانپذیر است و هم برعکس (یعنی از سطح پایین و از طریق پیشینه کتابشناختی هر یک از آثار وابسته). به عبارت دیگر، کاربر میتواند جستجوی خود را از هر یک از سطوح چهارگانه آغاز کند و در ادامه، دامنة جستجو را گسترش دهد و به سطح بالاتر حرکت کند، یا دامنه جستجویش را محدود کرده و به سطح پایینتر برود (دیدهگاه و عرفانمنش، 1388). این فرایند از طریق شناسههای رابط و به اصطلاح پلهایی صورت میگیرد که از نظر فنّی، چه با استفاده از فیلدهای ارتباطی مارک و چه پلهای فرامتنی، قابل انجام است. با رایج شدن زبان فرامتنی در فهرستها و نرمافزارهای کتابخانهای، هر فیلد در پیشینه کتابشناختی میتواند بالقوه یک رابط یا پیوندهای فرامتنی باشد و ارتباط آن پیشینه را با آثار مرتبط، به آسانی فراهم سازد (فتاحی، 1376).
4. کاربر در فهرست مبتنی بر الگوی ملزومات کارکردی، میتواند با انجام یک جستجوی ساده در هر یک از سطوح، تمامی مدارک موجود در آن سطح را بازیابی کند. چنین ساختاری به بهترین وجه، تأمینکنندة کارکرد راهبری[38] فهرست کتابخانه است. این کارکرد به راهنمایی کاربر به موضوعات مرتبط با موضوع مورد جستجو پرداخته و در نهایت به بازیابی آثاری با موضوعات نزدیک به موضوع مورد نظر کاربر منجر میشود. چنین کارکردی، به تنظیم پیشینههای بازیابی شده بر اساس موضوع به گونهای متفاوت کمک میکند (عرفانمنش، 1386).
5. الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی جهت توصیف مدرک موجود در دست فهرستنویس و مدرک مادر، از راهبردی موازی بهره میگیرد. در این الگو، به دلیل وجود ساختار چند سطحی و سلسله مراتبی، ارتباط نزدیک و تنگاتنگی میان اثر موجود در دست فهرستنویس و اثر اولیه برقرار شده و اثر موجود، به عنوان یکی از تجلیها، نمودها یا نسخههای اثر مادر، در زیر آن قرار میگیرد. در این حالت، کاربر اگر جستجوی خود را از طریق مدرک موجود انجام دهد، این مدرک در کنار سایر مدارک مشابه و در سطحی که قرار دارد ـ تجلی، نمود یا نسخه ـ همگی در زیر اثر مادر و در قالب یک ابر پیشینه بازیابی میشوند و کاربر قادر خواهد بود علاوه بر پیشینة کتابشناختی مدرک مورد نظر، به پیشینههای کتابشناختی مدارک وابسته، همچنین اثر اصلی نیز دسترسی داشته و قادر به مشاهده روابط ترسیم شده میان مدارک مختلف باشد. در این حالت، اگر کاربر جستجوی خود را از طریق اثر اولیه انجام دهد، تمام آثار وابسته به آن در قالب تجلیها، نمودها و نسخههای مختلف در زیر آن به نمایش در آمده و کاربر قادر خواهد بود اطلاعات کتابشناختی همچنین روابط کتابشناختی میان مدارک مشابه را به نحو بهتری مشاهده و درک نماید (عرفانمنش، 1386). در همین راستا، فتاحی (1376) بیان میکند که با توصیف موازی اثر اولیه و اثر مادر و تهیة یک ابر پیشینه برای هر اثر، فهرستها روابط میان آثار وابسته را بهتر و مؤثرتر نشان داده، جستجوی آثار را به صورت سلسله مراتبی، مؤثرتر و بدون ریزش کاذب، انجام میدهند. فرض وی بر این است که در آیندة نزدیک، همه فهرستهای کتابخانهای از فناوری فرامتنی استفاده خواهند کرد و این توانایی را خواهند داشت که روابط میان آثار وابسته را بهتر پیاده کرده و نمایش دهند و در نتیجه دسترسی به آثار را به صورت مؤثرتری تأمین کنند.
6. در الگوی ملزومات کارکردی ایفلا، کارکردهای هر یک از عناصر دادهای موجود در پیشینه کتابشناختی، به طور دقیق تدوین شدهاست که این عامل باعث غنی شدن پیشینهها از نظر تعداد عناصر اطلاعاتی موجود در آن شده و در نهایت تحقق کارکردهای گوناگون فهرست را سهولت میبخشد (عرفانمنش و بصیریان جهرمی، 1387).
7. در الگوی ملزومات کارکردی ایفلا، برخلاف قواعد فهرستنویسی آنگلوامریکن که فهرستنویسی تنها در سطوح مادی مدرک یعنی نمود و نسخه انجام شده و امکان فهرستنویسی مدرک در سطوح غیرمادی و انتزاعی آن یعنی اثر و تجلی وجود ندارد، فهرستنویسی مدارک در سطوح غیرمادی مدرک یعنی اثر و تجلی انجام میگیرد و سپس تا سطوح مادی مدرک ادامه مییابد. به عبارت دیگر، فهرستنویسی مدارک از طریق الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی، از این قابلیت برخوردار است که موجودی مجموعه را علاوه بر سطوح مادی، در سطوح غیرمادی یعنی اثر و تجلی نیز نمایش دهد. در نتیجه، جستجو در الگوی ملزومات کارکردی ایفلا، نتایج را در سطحی بالاتر و کاملتر در اختیار کاربران قرار میدهد و کاربر از طریق انجام یک جستجوی ساده در سطح اثر، تمامی مدارک وابسته به آن را در قالب تجلیها، نمودها و نسخهها به صورت منظم و دستهبندی شده مشاهده خواهد کرد (عرفانمنش، 1386).
موارد عملی فهرستنویسی نسخههای خطی و قدیمی با استفاده از الگوی ملزومات کارکردی
در موارد محدودی که از این الگو برای فهرستنویسی نسخههای خطی و قدیمی استفاده شده، شاهد گزارش نتایج جالبی هستیم. «اونیل»[39] (2003) در تحقیقی با عنوان «ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی: اجرای الگوی رابطه- موجودیت برای همفری کلینکر»، پس از معرفی الگو، آن را برای اثرخاصی با عنوان The Expedition of Humphry Clinker نوشته «توبیاس»[40] اجرا میکند. این اثر که برای اولین بار در سال 1771 منتشر شده و یکی از معروفترین رمانهای انگلیسی قرن هجدهم به شمار میرود، در فهرست مشترک پیوسته او. سی. ال. سی[41] یا فهرست جهانی،[42]دارای 179 پیشینة کتابشناختی بود. «اونیل» هدفهای تحقیق خود را بررسی مزایای تهیة یک الگوی رابطه ـ موجودیت برای اثر، برقراری روابط مفیدتر میان پیشینههای کتابشناختی متعلق به یک اثر واحد و تهیه مجموعهای از دادهها برای سنجش الگوریتمهای اف. آر. بی. آر کردن، بیان نمود. وی در نتایج تحقیق خود بیان میکند که این الگو میتواند در سازماندهی پیشینههای کتابشناختی مربوط به آثار بزرگ - که دارای تجلیها، نمودها و نسخهای فراوانی هستند- بسیار بهتر از قواعد فهرستنویسی آنگلو امریکن عمل کند، ولی استفاده از آن در مجموعههای کوچک یا برای آثار کوچک، چنین نتیجهای را در پی نخواهد داشت.
«چن»[43] و «چن»[44] (2004) در یک بررسی موردی، الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی را در موزه کاخ ملی[45] تایپه برای مجموعهای از ده هزار نقاشی و دست نوشته قدیمی چینی، اجرا کردند. یافتههای این پژوهش نشان داد این الگو به عنوان ابزاری مفهومی برای بیان عناصر ابردادهای و روابط میان آنها، بسیار مفید است. همچنین، استفاده از آن میتواند رضایت مراجعه کنندگان را در حد بیشتری تأمین نماید.
«آلبرتسن»[46] و «نویس»[47] (2005) بیان میکنند کتابخانه ملی کشور نروژ، پس از بررسی مقدماتی و آزمایشی الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی، طرحی با عنوان «پارادایما»[48] را در دست انجام دارد که طی آن مجموعه اسناد آرشیوی دیجیتالی خود را بر اساس این الگو، سازماندهی کند. به عقیده این دو نفر، بررسیهای مقدماتی بر روی فهرستنویسی مدارک بر اساس این الگوی مفهومی، نتایج مثبت داشته است.
«چامنونگسری[49] و دیگران» (2006) در پژوهشی، به فهرستنویسی نسخههای خطی نوشته شده بر روی برگ نخل در کتابخانه ملی تایلند با استفاده از الگوی ملزومات کارکردی پرداختند. به عقیدة آنها، فهرستنویسی این مدارک از طریق الگوی ملزومات کارکردی، باعث توصیف بهتر مدارک و دسترسی راحتتر کاربران به منابع مورد نیاز میگردد.
به طور کلی، میتوان بیان نمود که تاکنون استفاده از الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی محدود به مجموعههای خاص بوده و به صورت فراگیر در نیامدهاست. میتوان دلایلی مانند نبود اجماع بینالمللی در استفاده از این الگو، آشنا نبودن جوامع کتابدارای و کتابداران شاغل در کتابخانههای مختلف با آن و هزینههای مالی مورد نیاز برای فهرستنویسی مجدد مدارک موجود با استفاده از این الگو را از دلایل این امر بیانکرد. به نظر میرسد الگوی ملزومات کارکردی ایفلا برای استفادة فراگیر، به اجماع بینالمللی و همکاری کتابخانههای ملی و انجمنهای کتابداری و اطلاعرسانی کشورهای مختلف دنیا نیازمند است. اما در مواردی که تاکنون به صورت موردی از این الگو جهت فهرستنویسی منابع و مدارک کتابخانهای و آرشیوی استفاده شده، شاهد نتایج مثبتی میباشیم که این امر ما را به آینده الگوی ملزومات کارکردی و استفاده از آن جهت رفع برخی از مشکلات فهرستهای کنونی، امیدوار میسازد (عرفانمنش، 1386). به باور «فتاحی» (1386) استفاده از مدل تکامل یافته ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی، رویکردی مناسب و امیدوارانه در ایجاد ارتباط و انسجام در جهان کتابشناختی است. این امر با توجه به افزایش منابع تولید شده و نیز امکان کاربرد فناوری پیوندهای فرامتنی در پایگاههای اطلاعاتی، قابل توجیه است. در این میان، آنچه اهمیت دارد، کسب اطمینان از قابلیتهای این الگو بر اساس آزمون آن در پایگاههای واقعی و پرکاربرد است. با پیادهسازی این الگو، میتوان بخش قابل توجهی از چالشهای سازماندهی را برطرف ساخت، زیرا این الگو چارچوب طراحی پیشینة کتابشناختی را با توجه به کارکرد هر عنصر اطلاعاتی، مشخص میکند.
نتیجهگیری
الگوی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی، از قابلیتها و ویژگیهای منحصر به فردی در تنظیم پیشینههای کتابشناختی مدارک گوناگون از جمله نسخههای خطی در فهرستها و پایگاههای اطلاعاتی برخوردار است. مهمترین ویژگیهای این الگو عبارتند از: رویکرد کاربر مدارانه، قدرت راهبری بالای کاربر هنگام جستجو در فهرست، استفاده از ساختار غیر مسطح و سلسله مراتبی در توصیف و نمایش پیشینههای کتابشناختی، گردآوری و نمایش منظم و معنادار آثار وابسته به یک اثر اصلی و تعیین دقیق کارکردهای هر یک از عناصر دادهای موجود در پیشینههای کتابشناختی (عرفانمنش، 1386). به نظر میرسد در صورت ایجاد اجماعی جهانی در استفاده از این الگو و برطرف نمودن ایرادهای مشاهده شده در آن، میتوان از بسیاری از ویژگیهای این الگو در برطرف کردن مشکلات فهرستهای کنونی، تأمین هرچه بهتر هدفها و کارکردهای مورد نظر از فهرست کتابخانه و تأمین نیازهای کاربران فهرست، بهره گرفت.
[1]. Anglo-American Cataloging Rules.
[2]. Ancient, Medieval, Renaissance and Early Modern Manuscripts Cataloging Rules.
[3]. Descriptive Cataloging Rules of Rare Books.
[4]. International Standard Bibliographic Description for Older Monographic Publications.
[5]. Functional Requirements for Bibliographic Records (FRBR).
[6]. International Federation of Library Associations (IFLA).
[7]. Stockholm Seminar on Bibliographic Records.
[8]. IFLA Universal Bibliographic Control and International MARK(UBCIM).
[9]. IFLA Division of Bibliographic Control.
[10]. Standing Committee of the IFLA Section on Cataloging.
[11]. WWW.IFLA.ORG.
[12]. Olivia Madison.
[13]. Working Group on Functional Requirements for Bibliographic Records.
[14]. Tillet.
[15]. Entity-Relationship.
[16]. Chen.
[17]. Entities.
[18]. Relationships.
[19]. Attributes.
[20]. Work.
[21]. Expression.
[22]. Manifestation.
[23]. Item.
[24]. Person.
[25]. Corporate Body.
[26]. Concept.
[27]. Object.
[28]. Event.
[29]. Place.
[30]. Bibliographic Levels.
[31]. To Find.
[32]. To Identify.
[33]. To Select.
[34]. To Obtain.
[35]. To Navigate.
[36].To Relate.
[37]. Super Record.
[38]. Navigation.
[39]. O’Neill.
[40]. Smollett Tobias.
[41]. OCLC Online Union Catalog.
[42]. WorldCat.
[43]. Chen.
[44]. Chen.
[45]. National Palace Museum(NPM).
[46]. Albertsen.
[47]. Nuys.
[48]. Paradigma.
[49]. Chamnongsri.