نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 کارشناس ارشد کتابداری و اطلاعرسانی از دانشگاه بیرجند
2 استادیار گروه کتابداری و اطلاعرسانی دانشگاه بیرجند
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
با توسعة وسیع وب جهانگستر در سال 1993 میلادی، توزیع و نشر الکترونیکی مجلهها پایهگذاری شد. هماکنون وب، ابزار غالب انتشار مجلههای علمی شمرده میشود (درودی، 1389). بررسی راهنمای نشریههای ادواری اولریخ در سال 2008 نشان داد تعداد مجلههای علمی- پژوهشی که کلّ محتوای آنها بهصورت پیوسته ارائه گردیده، 16،526 عنوان است (فرانک[1]، 2008). طبق تعریف «فاسمایر و یانگ[2]» (2000)، مجلههای الکترونیکی دسترسی آزاد[3] از انواع مجلههای الکترونیکیاند که فقط از طریق اینترنت و بدون پرداخت هرگونه هزینه، برای تمام افراد جامعه قابل دسترسی هستند. ساختار مطلوب یک مجله تماممتن الکترونیکی، استفاده مؤثر از آن را به دنبال دارد. با توجه به اهمیت مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی، بررسی معماری آنها، تحت دو مقولة به هم پیوستة «معماری سازماندهی اطلاعات»[4] و «معماری مدرک»[5] هدف اصلی پژوهش حاضر است. نتایج این پژوهش میتواند مورد استفادة کتابداران، سردبیران و ناشران مجلههای الکترونیکی، طراحان نظامهای اطلاعاتی[6] و کاربران، که هر یک به نوعی با مجلههای الکترونیکی ارتباط دارند، قرار گیرد.
«معماری اطلاعات»[7] در سال 1975 میلادی توسط «ریچارد سول ورمن»[8] مطرح شد و توجه زیادی را به خود جلب کرد. از نظر ورمن، مسائل مربوط به گردآوری، سازماندهی و ارائه اطلاعات شباهت بسیار زیادی به مسائل معماری ساختمان دارد، زیرا یک معمار در طراحی ساختمان باید بهگونهای عمل کند که نیازهای ساکنان آن، به راحتی و آسانی تأمین شود. برابر همین اصل، وی کار گردآوری، سازماندهی و ارائه اطلاعات در رفع یک نیاز اطلاعاتی یا مجموعهای از نیازهای اطلاعاتی را نوعی معماری دانست و به این ترتیب عبارت معماری اطلاعات شکل گرفت (وایلیز[9]، 2000). گسترة معماری اطلاعات با وجود برخی اختلاف نظرها، یک یا بیش از یکی از موارد زیر را در برمیگیرد:
«روزنفیلد و مورویل[14]» (2002) معماری اطلاعات را حوزهای میدانند که طراحی و سازماندهی وبسایتها را از جنبههای مختلف بررسی میکند و هدفش طراحی و ارائه وبسایتها بهگونهای است که کاربران بتوانند به آسانی اطلاعات مورد جستجوی خود را پیدا کنند. طرح کلی معماری اطلاعات که در این پژوهش مبنای جمعآوری دادهها بود، به ترتیب زیر است:
اما مشخص نیست که آیا ساختار مجلههای الکترونیکی تماممتن فارسی در جهت تسهیل دسترسی آسان و سریع کاربران به اطلاعات مورد نظر، سازماندهی شده است؟ وضعیت استفاده از فرادادهها و نوع قالب بهکار رفته برای ذخیرهسازی محتوای شمارهها و مقالههای این مجلهها چگونه است؟ در این راستا، پژوهش حاضر بر آن است تا وضعیت معماری سازماندهی اطلاعات و همچنین میزان بهکارگیری ساختارهای چهارگانه معماری مدرک را در مجلههای الکترونیکی تماممتن فارسی حوزه علوم انسانی زیر پوشش پایگاه سید، بررسی کند.
سؤالهای پژوهش
پیشینة پژوهش
«گیلوری» (1385) در پایاننامه دکترای خود با استفاده از روش تحلیل محتوا و تهیه سیاهة وارسی، ساختار اطلاعاتی 93 مجله الکترونیکی فارسی را بررسی کرد و نشان داد مجلههای الکترونیکی فارسی از ساختار اطلاعاتی استانداردی پیروی نکردهاند. از جمله نتایج حاصل از این پژوهش، ارائه مقالههای اغلب مجلهها در قالب اچتیامال است، در حالی که به نظر میرسد در مجلههای علمی- پژوهشی فارسی اینگونه نباشد.
«مهاجر» (1385) در پژوهش خود با استفاده از روش تحلیل محتوا، معماری وبسایتهای فارسی کودکان و نوجوانان را بررسی کرد. ابزار گردآوری دادهها، سیاههای تنظیمشده بر اساس دو دسته معیار طراحی دیداری و محتوای صفحات وب بود. یافتههای این پژوهش نشان داد در مجموع 58 % معیارهای طراحی صفحات وبسایتهای کودکان و نوجوانان، توسط جامعة پژوهش رعایت شده بود.
«رضاییچگینی» (1385) با استفاده از روش پیمایشی توصیفی، وضعیت وبسایتهای دو مجلة الکترونیکی فارسینما و کتابدار را از نظر شکل ظاهری و ارائه اطلاعات لازم و نیز میزان هماهنگی این دو مجله با معیارهای پذیرش مجلهها در راهنمای مجلههای الکترونیکی دسترسی آزاد بررسی کرد. یافتهها نشان داد این دو مجله با معیارهای مشخصشده در راهنمای مجلههای الکترونیکی دسترسی آزاد بهطور کامل هماهنگ نبودند.
«برادر و نجفینیا» (1387) وبسایتهای مجلههای الکترونیکی کودک و نوجوان در ایران را به روش کتابخانهای و ارزیابانه بررسی کردند. ابزار گردآوری دادهها، فرم سنجشی بود که بر اساس پنج مؤلفه محتوا، ساختار از لحاظ طراحی دیداری، ساختار از لحاظ فنّی، حقمؤلف و شاخصهای کارکردی تنظیم شده بود. یافتههای این پژوهش نشان داد هیچ یک از 14 وبسایت مورد بررسی کارآیی لازم را نداشتند.
«ستوده، رزمجو و زارع» (1388) چگونگی معرفی مجلههای علمی- پژوهشی ایران را در اینترنت بر اساس استانداردهای بینالمللی، با استفاده از ٢٧ معیار کیفیت ارزیابی کردند و مشخص شد که استانداردهای کیفیت مجلههای علمی- پژوهشی ایران به خوبی در اینترنت به نمایش درآمده است.
نتایج پژوهش «ماساناری[20]» (2007) که به بررسی مفهوم معماری اطلاعات و ارتباط آن با کاربران نظامهای اطلاعاتی پرداخت، نشان داد سازماندهی اطلاعات، در سه مرحلة اصلی محتوا (سازماندهی محتوای صفحه، طراحی دیداری اطلاعات، مسیریابی درونی وبسایت)، ساختار (مسیریابی سراسری، ساختار وبسایت، گردش کاربر در وبسایت) و فراداده (استفاده از فرادادهها، واژگان کنترلشده و نظامهای ردهبندی) قابل دستهبندی است. پژوهش حاضر نیز بر آن است که این عناصر را تا حد ممکن بررسی نماید.
«فرانک» (2008) در پژوهشی به بررسی معماری اطلاعات در مجلههای الکترونیکی دسترسی آزاد پرداخت و 265 وبسایت مجله علمی را به صورت کمّی و چهار وبسایت مربوط را به صورت کیفی بررسی نمود. جامعة پژوهش از طریق نمونهگیری تصادفی از راهنمای مجلههای دسترسی آزاد داج[21] و درگاه مجلههای دسترسی آزاد هند[22] انتخاب شده بود. نتایج نشان داد مقالهها عموماً در قالب اچتیامال و پیدیاف منتشر شده و نمایهها بویژه نمایة نویسنده، رایجترین عنصر جانبی مسیریابی در وبسایت مجلهها بودهاند. 40 % مجلهها نیز از موتور جستجوی داخلی برای تسهیل مسیریابی در وبسایت برخوردار بودند.
همانگونه که از این پژوهشها استنتاج میشود، تاکنون هیچ پژوهشی در حوزه معماری اطلاعات در مجلههای الکترونیکی فارسی انجام نشده است. بنابراین، باتوجه به اینکه مجلههای الکترونیکی فارسی هنوز در ابتدای راه هستند و نیز استفاده از مفاهیم معماری اطلاعات در محیطهای اطلاعاتی پیوسته به عنوان عنصری سازنده و مؤثر در نظر گرفته میشود، بررسی وضعیت مجلههای الکترونیکی با توجه به چگونگی ساختاربندی، محتوا، سازماندهی و جستجوی اطلاعات، ضروری به نظر میرسد.
روش پژوهش
این پژوهش از نوع کاربردی است و به روش تحلیل محتوا[23] انجام شد. جامعه پژوهش شامل تمامی مجلههای الکترونیکی تماممتن علمی - پژوهشی فارسی بود که در پایگاه سید[24] در حوزه علومانسانی تا پایان آذرماه 1389 نمایه شدهاند. مجلههایی که دارای وبسایت مستقل بوده و دارای مقالههای تماممتن و دسترسی آزاد بودند در جامعه پژوهش قرار گرفتند. پس از بررسی نشانیهای الکترونیکی از میان 189 عنوان، فهرستی متشکل از 88 مجله الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی حاصل آمد که در جامعه پژوهش جای گرفتند. ابزار گردآوری دادهها، سیاهه وارسی[25] است. با جستجو در منابع مختلف از جمله انتشارات مؤسسه بینالمللی استاندارد (ایزو)[26] و مؤسسه معماری اطلاعات، مشخص شد هیچ استاندارد جهانی واحد و قابل پیشنهادی در حوزه معماری مجلههای الکترونیکی وجود ندارد. در این راستا، دو پژوهش مرتبط، یکی مربوط به «گیلوری» (1385) و دیگری، «فرانک» (2008) شناسایی شد. بر مبنای سیاهه وارسی در پژوهش «فرانک» (2008) و با مشاهدات و بررسیهایی که طی جستجو و تعامل با وبسایت اختصاصی مجلههای علمی- پژوهشی فارسی انجام شد، یک سیاهه وارسی شامل 83 عبارت پرسشی تنظیم شد.
برای اطمینان از سطح پایایی ابزار پژوهش، از روش تکرار آزمون[27] استفاده و دادههای مربوط به صورت تصادفی از یک گروه کوچکتر از مجلههای مورد مطالعه، یکبار توسط خود پژوهشگر و بار دیگر توسط فرد ثانوی (کارشناس در علوم کتابداری و اطلاعرسانی) گردآوری شد. سنجش میزان تطابق آنها با استفاده از ضریب همبستگی پیرسون[28] نشان داد همبستگی در سطح 78% وجود دارد. به منظور سنجش روایی سیاهه وارسی، از روش اعتبار محتوا استفاده شد. لذا، سیاهه وارسی در اختیار 12 نفر از صاحبنظران حوزه کتابداری و اطلاعرسانی و دو نفر از کارشناسان علوم رایانه قرار گرفت و با توجه به نظرها و پیشنهادهای ایشان، مواردی اضافه و یا حذف گردید. برای تحلیل دادهها از روشهای آمار توصیفی استفاده شد. در این پژوهش، وبسایت مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی در چهار سطح صفحه آغازین (مجله)، سطح صفحه فهرست مندرجات (شماره)، سطح مقاله و سطح وبسایت مجله، بررسی گردید.
یافتههای پژوهش
سؤال 1. بررسی نوع ناشر، زبان وبسایت مجله، نظام مدیریت مجلههای الکترونیکی، تاریخ آخرین شماره موجود روی وبسایت و ضریب تأثیر مجلهها در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام[29] نشان داد 87 مجله (9/98%) توسط دانشگاه یا شعبه دانشگاهی و دیگر سازمانهای غیرانتفاعی منتشر شدهاند. همچنین، وبسایت 65 مجله (9/73 %) علاوه بر زبان فارسی به زبان انگلیسی نیز قابل ارائه است. بررسی نظام مدیریت الکترونیکی مجله که تمامی فرایندهای لازم برای دریافت، ارزیابی و انتشار اینترنتی مقالههای علمی را اجرا و امکان مدیریت محتوا و ایجاد ساختار مناسب و به روزرسانی پایگاه مجله[30] را فراهم میکند، مشخص کرد یکتاوب[31]، آیتیاوربیت[32] و سیناوب[33] عمدهترین نظامهای مورد استفاده توسط وبسایت مجلهها بودند (جدول 1). در میان مجلههای مورد بررسی، در 59 مجله (1/67 %) جدیدترین شمارة قرارگرفته بر روی وبسایت، مربوط به سالهای 1389 و 1390 است. یافتهها نشان داد ضریب تأثیر مجلههای علمی- پژوهشی مورد بررسی پایین است، بهطوریکه ضریب تأثیر 60 مجله (2/68 %) کمتر از 5/0 بود و 28 مجله (8/31 %) نیز ضریب تأثیرنداشتند.
جدول 1. فراوانی و درصد نوع ناشر در مجلههای در مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی
سطح مورد بررسی نوع ناشر |
وبسایت مجله |
|
تعداد |
درصد |
|
دانشگاه یا شعبه دانشگاهی |
56 |
6/63 |
سایر سازمانهای غیر انتفاعی |
31 |
2/35 |
شخص |
1 |
1/1 |
جدول 2. فراوانی و درصد نوع نظام مدیریت مجله الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی
سطح مورد بررسی نظام مدیریت مجله |
وبسایت مجله |
|
تعداد |
درصد |
|
یکتا وب |
16 |
2/18 |
آیتیاٌربیت |
16 |
2/18 |
سبنا وب |
3 |
4/3 |
سایر موارد |
53 |
2/60 |
سؤال 2. نظام سازماندهی اطلاعات در مجلههای الکترونیکی در دو مقوله طرح سازماندهی و ساختار سازماندهی نشان داد در صفحه آغازین 24 مجله (3/27 %) و در صفحه فهرست مندرجات 21 مجله (9/23 %)، از سازماندهی موضوعی استفاده شده است (جدول 3) و از بین روشهای سلسلهمراتبی، خطی[34] و شبکهای[35]، 59 مجله (67%) ساختار مبتنی بر شبکه دارند (جدول 4). همچنین یافتهها نشان داد بهطور میانگین، برای رسیدن به مقالههای مورد نظر، باید بین یک تا سه پیوند فعال شود. بنابراین، اغلب وبسایتها، شمارة جاری مجله را در صفحه آغازین خود قرار دادهاند. از اینرو، برای بازدید هر مقاله در شماره جاری، تنها یک پیوند را باید فعال نمود (جدول 5).
نظام مسیریابی وبسایت در سه مقوله بررسی گردید: نوارهای مسیریابی ثابت[36]، نوارهای مسیریابی تعاملی[37]، عناصر مسیریابی جانبی. یافتههای پژوهش نشان داد در 86 مجله (8/97 %) نوارهای مسیریابی ثابت متنی بهکار رفته است (جدول 6) و 68 مجله (3/77 %) از انواع نوارهای مسیریابی تعاملی در وبسایت خود استفاده کردهاند (جدول 7).
جدول 3. سازماندهی محتوای وبسایت در مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی
سطح مورد بررسی سازماندهی محتوای وبسایت |
صفحه فهرست مندرجات (سطح شماره) |
صفحه آغازین (سطح مجله) |
||
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
موضوعی |
24 |
3/27 |
21 |
9/23 |
نوع محتوا |
1 |
1/1 |
1 |
1/1 |
وظیفه محور |
9 |
2/10 |
11 |
5/12 |
ترکیبی از موارد بالا |
53 |
2/60 |
52 |
1/59 |
سایر موارد |
1 |
1/1 |
3 |
4/3 |
جمع |
88 |
100 |
88 |
100 |
جدول 4. سازماندهی ساختار وبسایت در مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی
سطح مورد بررسی سازماندهی ساختار وبسایت |
وبسایت مجله |
|
تعداد |
درصد |
|
سلسلهمراتبی، از کل به جزء |
17 |
3/9 |
افقی- خطی |
11 |
5/12 |
وب- شبکهای |
59 |
67 |
قابل تشخیص نیست |
1 |
1/1 |
جمع |
88 |
100 |
جدول 5. تعداد پیوندهای لازم برای رسیدن به مقالة مورد نظر از صفحه آغازین وبسایت مجله
تعداد پیوندهایی که نیاز است فعال شود |
از صفحه آغازین تا نخستین مقاله در نخستین شماره |
از صفحه آغازین تا نخستین مقاله در آخرین شماره |
||
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
1 |
9 |
2/10 |
46 |
3/52 |
2 |
23 |
2/26 |
32 |
4/36 |
3 |
54 |
4/61 |
10 |
4/11 |
4 |
1 |
1/1 |
0 |
0 |
بیش از چهار پیوند |
1 |
1/1 |
0 |
0 |
جمع |
88 |
100 |
88 |
100 |
بررسی عناصر جانبی نشان داد وبسایت 63 مجله (6/71 %) از نقشه سایت، نمایهها و راهنمای گردش در سایت، استفاده نمودهاند (جدول 8). همچنین، نتایج نشان داد 33 مجله (5/37 %) از نمایههای نویسنده، عنوان، موضوع یا کلیدواژه استفاده کرده و 55 مجله (5/62%) از هیچ نمایهای در وبسایت خود استفاده نکردهاند. یافتههای پژوهش نشان داد در 73 مجله (83 %)، فرمولبندی درخواست جستجو به روش ساده است (جدول 9).
جدول 6. توزیع فراوانی نوارهای مسیریابی ثابت در وبسایت مجلههای الکترونیکی
سطح مورد بررسی
نوار مسیریابی ثابت |
صفحه آغازین (سطح مجله) |
|
تعداد |
درصد |
|
متنی |
45 |
1/51 |
متنی+ تصویری |
41 |
6/46 |
بدون نوار مسیریابی ثابت |
2 |
3/2 |
جدول 7. توزیع فراوانی نوارهای مسیریابی تعاملی در وبسایت مجلههای الکترونیکی
سطح مورد بررسی
نوار مسیریابی تعاملی |
صفحه آغازین (سطح مجله) |
|
تعداد |
درصد |
|
فهرستهای بازشونده[38] |
12 |
6/13 |
پنجرههای گشودنی[39] |
10 |
4/11 |
فهرستهای آبشاری[40] |
0 |
0 |
دو یا بیش از دو مورد از موارد بالا |
46 |
3/52 |
بدون نوار مسیریابی تعاملی |
20 |
7/22 |
جدول 8. توزیع فراوانی عناصر مسیریابی جانبی در وبسایت مجلههای الکترونیکی
سطح مورد بررسی
عناصر مسیریابی جانبی |
وبسایت مجله |
|
تعداد |
درصد |
|
نمایه |
13 |
8/14 |
نقشة سایت[41] |
30 |
1/34 |
راهنمای گردش در سایت[42] |
1 |
1/1 |
دو یا بیش از دو مورد از موارد بالا |
19 |
6/21 |
بدون عناصر مسیریابی جانبی |
25 |
4/28 |
جمع |
88 |
100 |
جدول 9. فرمولبندی درخواست جستجو در مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی
سطح مورد بررسی فرمولبندی درخواست جستجو |
وبسایت مجله |
|
تعداد |
درصد |
|
ساده |
73 |
83 |
پیشرفته |
5 |
7/5 |
هوشمند |
2 |
3/2 |
بدون موتور جستجو |
8 |
1/9 |
عنصر برچسبگذاری، به میزان وضوح برچسبهای تعیینشده برای پیوندها و عنوانهای روی صفحه آغازین وبسایت مجله پرداخته است. یافتهها نشان داد 69 مجله (4/78 %) از برچسبهایی استفاده میکنند که عموماً درک آنها آسان است؛ مانند عنوانهای پیوندهای مربوط به شماره جاری، بایگانی مجله، بخشهای مربوط به نویسندگان و داوران، چگونگی رفت و برگشت بین صفحهها، جستجوی اطلاعات و نظایر آن.
سؤال 3. بررسی نتایج معماری مدرک در چهار مقولة ساختارهای منطقی، ساختارهای صفحهآرایی، ساختارهای محتوایی و ساختارهای ذخیرهسازی، نشان داد اغلب ساختارهای منطقی که مبتنی بر زبان اچتیامال بودند، مانند استفاده از متن جایگزین تصویر و استفاده از تصاویر بندانگشتی[43]، در سطح محدودی از مقالههای مجلههای علمی- پژوهشی بهکار رفتهاند. بررسی میزان استفاده از شکلهای مختلف برای نمایش دادهها در مقالهها نشان داد 20 مجله (7/22 %) از جدولها و 42 مجله (8/47 %) از بیش از دو نوع شکل در مقالههای خود استفاده نمودهاند (جدول 10). چکیده و کلیدواژهها اغلب از یک یا چند محل ذیل قابل دسترسیاند: صفحه مقاله، صفحة فهرست مندرجات، و صفحات جداگانه که از طریق فهرست مندرجات پیوندگذاری شدهاند. در 41 مجله (6/46 %) صفحه فهرست مندرجات جدیدترین شماره در صفحه آغازین مجله قرار دارد.
جدول 10. انواع شکلهای مورد استفاده در مقالههای جدیدترین شمارة مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی
شکلهای مورد استفاده |
بدون شکل |
نمودار |
عکس |
تصویر |
جدول |
معادله |
استفاده از دو نوع شکل |
استفاده از سه یا بیش از سه نوع شکل |
جمع |
تعداد |
11 |
8 |
1 |
3 |
20 |
3 |
22 |
20 |
88 |
درصد |
5/12 |
1/9 |
1/1 |
4/3 |
7/22 |
4/3 |
25 |
7/22 |
100 |
بررسی ساختارهای محتوایی در مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی تماممتن، متکی بر استفاده از فرادادهها[44] است. عناصر متا[45]، شامل فرادادههای توصیفگر مجلهها هستند. یافتههای پژوهش نشان داد فرادادههای نویسنده و حقمؤلف در 27 مجله (7/30 %) در سطح صفحة آغازین، در 23 مجله (1/26 %) در سطح شماره و در یک مجله (1/1 %) در سطح مقاله به همراه فرادادههای دیگر مانند شرح، کلیدواژه و تاریخ ساخت مدرک، بهکار رفتهاند. عنصر عنوان[46] در صفحه آغازین همه مجلهها (100 %)، در صفحه فهرست مندرجات 77 مجله (5/87 %) و در مقالههای شش مجله (8/6 %) گنجانده شده بود. این عنصر مهم، در قسمت نوار عنوان صفحهای که توسط مرورگر باز میشود، قابل مشاهده است. استفاده از فراداده دابلینکور[47] در هیچیک از مجلههای مورد بررسی، بهکار نرفته است (جدول 11).
بررسی ساختارهای صفحهآرایی نشان داد 77 مجله (5/87 %) در سطح فهرست مندرجات و 49 مجله (7/55 %) در سطح مقاله، در نخستین و آخرین شماره دارای ثبات صفحهآرایی بودند. استفاده از جدولها مبتنی بر اچتیامال و صفحات سبکدار لایهای (سیاساس)[48] برای صفحهآرایی مقالهها در سطح بسیار محدودی بود.
جدول 11. تعداد و درصد انواع فرادادههای توصیفگر متا در مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی
سطح مورد بررسی
نوع فراداده |
صفحه آغازین (سطح مجله) |
صفحه فهرست مندرجات (سطح شماره) |
سطح مقاله |
|||
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
کلیدواژه |
0 |
0 |
0 |
0 |
2 |
3/2 |
نویسنده |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
تاریخ[49] |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
عبارت حقمؤلف |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
شرح |
1 |
1/1 |
0 |
0 |
0 |
0 |
http-equiv[50] |
17 |
3/19 |
12 |
6/13 |
0 |
0 |
دو یا بیش از دو مورد از موارد بالا که شامل نویسنده و عبارت حقمؤلف باشد |
27 |
7/30 |
23 |
1/26 |
1 |
1/1 |
دو یا بیش از دو مورد از موارد بالا که شامل نویسنده و عبارت حقمؤلف نباشد |
38 |
2/43 |
37 |
42 |
2 |
3/2 |
سایر موارد |
2 |
3/2 |
2 |
3/2 |
0 |
0 |
غیرقابل کاربرد[51] |
0 |
0 |
11 |
5/12 |
82 |
2/93 |
بدون فراداده |
3 |
4/3 |
3 |
4/3 |
1 |
1/1 |
جمع |
88 |
100 |
88 |
100 |
88 |
100 |
ساختارهای ذخیرهسازی در سه سطح صفحه آغازین، صفحه فهرست مندرجات و مقاله بررسی گردید. یافتهها نشان داد همه صفحات آغازین (100 %) از قالب اچتیامال استفاده نمودهاند. بررسی صفحه فهرست مندرجات نشان داد در نخستین شماره 76 مجله (4/86 %) و در آخرین شماره77 مجله (5/87 %) از قالب اچتیامال استفاده شده بود. تنها شش مجله (7/6 %) نخستین مقالة خود را هم در نخستین شماره و هم در آخرین شماره در قالب اچتیامال ارائه نمودهاند (جدول 12). همچنین، مجلههایی که مقالههای آنها در قالب اچتیامال است، از هیچیک از قالبهای چندرسانهای مانند متحرکسازی، فیلم و صدا استفاده نکرده بودند.
جدول 12. فراوانی و درصد استفاده از انواع قالبهای ذخیرهسازی در مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی
سطح مورد بررسی
قالب مورد استفاده |
صفحه آغازین |
صفحه فهرست مندرجات نخستین شماره |
صفحه فهرست مندرجات آخرین شماره |
نخستین مقاله پژوهشی در نخستین شماره |
نخستین مقاله پژوهشی در آخرین شماره |
|||||
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
HTML |
12 |
6/13 |
9 |
2/10 |
9 |
2/10 |
4 |
5/4 |
3 |
4/3 |
HTML 4.0 Transitional |
8 |
1/9 |
6 |
7/6 |
7 |
8 |
0 |
0 |
0 |
0 |
HTML 4.01 Transitional |
19 |
6/21 |
18 |
5/20 |
19 |
6/21 |
1 |
1/1 |
1 |
1/1 |
XHTML 1.0 Transitional |
47 |
4/53 |
41 |
6/46 |
40 |
5/45 |
1 |
1/1 |
2 |
3/2 |
XHTML 1.0 Strict |
2 |
3/2 |
2 |
3/2 |
2 |
3/2 |
0 |
0 |
0 |
0 |
|
0 |
0 |
9 |
2/10 |
11 |
5/12 |
72 |
8/81 |
79 |
8/89 |
MS Word |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
0 |
6 |
8/6 |
3 |
4/3 |
غیر قابل کاربرد |
0 |
0 |
3 |
4/3 |
0 |
0 |
4 |
5/4 |
0 |
0 |
جمع |
88 |
100 |
88 |
100 |
88 |
100 |
88 |
100 |
88 |
100 |
سؤال4. در بررسی معماری سازماندهی اطلاعات در مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی، 13 مؤلفه در نظر گرفته شد. برای رتبهبندی مجلهها بر اساس بهکارگیری این مؤلفهها، مجموع امتیازهای بهدستآمده برای هر مجله، میزان استفاده آن مجله را از مؤلفههای معماری سازماندهی اطلاعات نشان میدهد. در بین مجلههای مورد بررسی، حداقل امتیاز کسبشده برای معماری سازماندهی اطلاعات، 5 و حداکثر 13 امتیاز بوده است. 70 مجله (6/79 %) امتیازی بین 8 تا 11 را کسب نمودند. البته، بررسی درجات و شدت و ضعف استفاده از مؤلفههای فرعی معماری سازماندهی اطلاعات در مجلههای الکترونیکی، در این پژوهش مورد توجه قرار نگرفته است (نمودار 1).
سؤال 5. در بررسی معماری مدرک، 58 مؤلفه در قالب چهار ساختار در نظر گرفته شد؛ یعنی حداکثر امتیازی که یک مجله میتوانست در استفاده از ساختارهای معماری مدرک کسب کند. نتایج رتبهبندی در معماری مدرک – که همانند معماری سازماندهی اطلاعات محاسبه شد– نشان داد 63 مجله (6/71 %) بین 21 تا 27 امتیاز کسب کردند. این در حالی است که مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی حداقل 11 امتیاز و حداکثر 39 امتیاز را بر اساس بهکارگیری ساختارهای معماری مدرک کسب نمودند (نمودار 1).
نمودار 1. میزان استفاده مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی از مؤلفههای معماری سازماندهی اطلاعات و معماری مدرک
در جدول 13، عنوان و رتبه 15 مجله که در مجموع، بالاترین امتیاز را از نظر دارا بودن مؤلفههای معماری اطلاعات کسب نمودهاند، ذکر شده است.
جدول 13. رتبهبندی و میزان استفاده از مؤلفههای معماری اطلاعات در مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی
ردیف |
نام مجله |
میزان استفاده از معماری اطلاعات |
نشانی الکترونیکی |
||
امتیاز |
درصد |
رتبه |
|||
1 |
فصلنامه کتابداری و اطلاعرسانی |
49 |
1/69 |
1 |
index.php? |
2 |
فصلنامه علوم حدیث |
43 |
6/60 |
2 |
http://w3.hadith.net/ |
3 |
بررسیهای حسابداری و حسابرسی |
38 |
6/53 |
3 |
http://journals.ut.ac.ir/page/ journal-main-page .html? jourId=29 |
4 |
فصلنامه حقوق |
38 |
6/53 |
3 |
http://journals.ut.ac.ir/page/ journal-main-page. html? jourId=76 |
5 |
فصلنامه سیاست |
38 |
6/53 |
3 |
http://journals.ut.ac.ir/page/issue-main-page.html? issueId |
6 |
مدیریت بازرگانی |
38 |
6/53 |
3 |
http:// jibm.ut.ac.ir
|
7 |
مدیریت فناوری اطلاعات |
38 |
6/53 |
3 |
http:// jitm.ut.ac.ir
|
8 |
نامه مفید |
38 |
6/53 |
3 |
http://www.mofidu.ac.ir
|
9 |
پژوهشنامه مدیریت تحول |
37 |
2/52 |
4 |
http://jm.um.ac.ir/index.php/manag/index |
10 |
دانش سیاسی |
37 |
2/52 |
4 |
http://mag.isu.ac.ir/ |
11 |
دانش و توسعه |
37 |
2/52 |
4 |
http://jm.um.ac.ir/index.php/development/index
|
12 |
زن در توسعه و سیاست |
37 |
2/52 |
4 |
http://journals.ut.ac.ir/page/ journal-main-page. html? jourId
|
13 |
مدیریت دولتی |
37 |
2/52 |
4 |
http://journals.ut.ac.ir/page/ journal-main-page. html? |
14 |
مدیریت صنعتی |
37 |
2/52 |
4 |
http://journals.ut.ac.ir/page/ journal-main-page. html |
15 |
معرفت فلسفی |
37 |
2/52 |
4 |
http://marefatfalsafi.nashriyat.ir/
|
بحث و نتیجهگیری
توجه به ساختار فنی- نگارشی و تنظیم چارچوب کلی مجلههای الکترونیکی فارسی و نیز بررسی ساختار محتوایی، یکی از مباحث مهم چنین منابع اطلاعاتی است. ایجاد یک معماری مؤثر موجب مدیریت محتوا، یکپارچهسازی منابع، شناخت، جستجو و استفاده از اطلاعات در کوتاهترین زمان و در نتیجه کاهش هزینه ساختاربندی، نگهداری و بازیابی اطلاعات میشود. همچنین، وبسایت یک مجله که به صورت حرفهای و با استفاده از آخرین فناوریها طراحی شده است، خدمات افزودهای را برای کاربران به همراه خواهد داشت. نتایج پژوهش مبیّن آن است که به دلیل ماهیت علمی- پژوهشیبودن مجلهها و نیز، وجود اغلب پژوهشگران برجسته در دانشگاهها و سایر سازمانهای غیرانتفاعی، عمده ناشران مجلهها، ناشران دانشگاهی هستند. ارائه وبسایت مجلهها علاوه بر زبان فارسی به زبان انگلیسی، موجب بازیابی و استفاده وبسایتهای مربوط توسط غیر فارسیزبانان خواهد شد. قرار گرفتن جدیدترین شماره مجله در وبسایت، همزمان با انتشار نسخه چاپی آن، نشاندهندة پویایی و روزآمدبودن وبسایتهای مربوط است. برخی از مجلهها از نظامهای خاص مدیریت الکترونیکی مجلهها استفاده کردهاند. بنابراین، همه مراحل دریافت، بررسی و انتشار مقالهها، به صورت یک فرایند الکترونیکی منظم قابل انجام است. مزیت دیگر این نظامها، در امکان ارسال خروجی برای موتورهای جستجو و پایگاههای اطلاعات علمی است که در بازیابی بهتر محتوای مجلهها بسیار مؤثر است.
سازماندهی موضوعی، طرح غالب مورد استفاده در مجلههای علمی- پژوهشی بود و ساختار شبکهای (غیرخطی) در سازماندهی ساختار وبسایت کاربرد بیشتری داشت، زیرا این روش سازماندهی، ساختار پیوندی یکسانی را روی همه یا بیشتر صفحات وبسایت فراهم میکند و نیز، با استفاده از نوارهای مسیریابی سراسری که ضمیمه هر صفحه است، دسترسی به صفحات مختلف وبسایت را امکانپذیر میسازد. برای رسیدن به مقاله مورد نظر، بهطور میانگین بین یک تا سه پیوند را باید فعال نمود. از مهمترین دلایل کسب این نتیجه، قرار گرفتن شمارة جاری در صفحه آغازین وبسایت است که علاوه بر آگاهیرسانی درباره انتشار شماره جدید، دسترسی مستقیم به مقالههای جدیدترین شماره مجله را برای کاربران فراهم مینماید. این امر از نقاط قوّت بهکارگیری این مؤلفه در مجلههای الکترونیکی فارسی به شمار میرود و میزان رؤیتپذیری محتوای مجلهها را به نحو چشمگیری افزایش میدهد.
از نتایج چنین برمیآید که نوارهای مسیریابی متنی در وبسایت مجلههای الکترونیکی فارسی، بیشتر مورد استفاده قرار گرفته و نوارهای مسیریابی تعاملی نسبت به نوارهای مسیریابی ثابت، رواج کمتری در وبسایت مجلهها داشتهاند. همچنین، باوجود اهمیت خاص نمایهها در جستجو و بازیابی اطلاعات، بیش از نیمی از مجلهها از هیچ نمایهای در وبسایت خود استفاده نکردهاند. این در حالی است که نمایهها موجب افزایش کارکرد موتور جستجوی وبسایت در یافتن اطلاعات مورد نظر کاربران میگردد و نیاز به تقویت این مؤلفه در وبسایت مجلههای الکترونیکی فارسی احساس میشود.
در وبسایت مجلههای مذکور، بیشتر از روش جستجوی ساده استفاده شده و هشت مجله نیز بدون موتور جستجو بودند. بهتر است مجلههای الکترونیکی، قرار گرفتن در محیط وب را غنیمت شمرده و از قابلیتهای گسترده آن بیشتراستفاده کنند. بررسی برچسبگذاریها، بیانگر وضوح آنها بود. سازگاری و انطباقداشتن و همچنین استاندارد بودن، هم در زبان و هم در عملکرد، بویژه در برچسبگذاری پیوندها یا سرعنوانهای موجود در وبسایت، بسیار حایز اهمیت است. عمدة مجلهها، مقالههای خود را در قالبی غیر از اچتیامال منتشر نموده و از توانمندیهای این زبان فرامتن به خوبی استفاده نکردهاند. این امر، بررسی اغلب ساختارهای منطقی را در سطح مقالههای این مجلهها، غیر ممکن ساخت.
ساختارهای صفحهآرایی از انسجام مطلوبی در مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی برخوردار بودند. استفاده از صفحهآرایی پایدار و پویا، موجب میشود ساختار همگون مقالهها برای کاربران ملموس شود و ساختار اطلاعاتی صفحات مجله الکترونیکی و مقالههای آن، کاربران را سریعتر به اطلاعات مورد نیاز سوق دهد.
نتایج حاصل از بررسی ساختارهای محتوایی نشان داد بر خلاف فراداده دابلینکور، استفاده از سایر عناصر فرادادهای مانند عنصر عنوان و توصیفگرهای متا، در مجلههای الکترونیکی رایج است.
نتایج پژوهش «فرانک» (2007) نیز نشان میدهد استفاده از دابلینکور در مجلههای الکترونیکی در سطح پایینی است. به نظر میرسد استفاده از سایر عناصر فرادادهای جایگزین مانند عناصر فرادادهای متا در اچتیامال، در مجلههای الکترونیکی کاربرد بیشتری دارد. عناصر فرادادهای توسط مؤلف یا نمایهساز وبسایت تهیه میشوند و کار آنها، اساس نمایهسازی توسط موتورهای جستجوست که در وبسایت مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی فارسی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. «ماساناری» (2007) نیز در پژوهش خود، استفاده از عناصر فرادادهای، کلیدواژهها و اصطلاحاتی که موتورهای جستجو را قادر میسازد محتوای وبسایت را به درستی نمایهسازی کنند، بالاترین سطح معماری اطلاعات میداند.
صفحه آغازین، درگاهی به شمارهها، مقالهها و سایر مواد روی وبسایت است و استفاده از فراپیوندها، برچسبها، عناصر مسیریابی در صفحة آغازین که از عناصر اساسی سازماندهی اطلاعات وبسایت مجلهها هستند، جز در قالبهای ذخیرهسازی فرامتن امکانپذیر نیست. بنابراین، ارائه صفحه آغازین همه مجلههای مورد بررسی در قالب فرامتن اچتیامال، بدیهی و قابل پیشبینی بوده و از مزایای این مجلهها شمرده میشود. در سطح فهرست مندرجات نیز با توجه به فلسفة وجودی آن که دسترسی به محتوای مجله و شمارههای مختلف آن را امکانپذیر میسازد و باید از قابلیت پیونددهی بالایی برخوردار باشد، همانند صفحه آغازین، استفاده از قالب فرامتن در سطح مذکور ضروری بهنظر میرسد. قالب عمدة ذخیرهسازی مقالهها پیدیاف است. این نتیجه در حالی است که «گیلوری» (1385) در پژوهش خود نشان داد استاندارد غالب برای ذخیره مقالهها در مجلههای الکترونیکی فارسی، قالب فرامتن اچتیامال بوده است. نتایج پژوهش «برادر و نجفینیا» (1387) نیز نشان داد طراحان وبسایتهای مجلههای کودک و نوجوان، بیشتر مطالب چاپی را در قالب پیدیاف بر روی شبکه وب قرار دادهاند. یافتهها نشاندهندة این واقعیت است که مجلههای مورد بررسی از نظر میزان کاربرد ساختارهای معماری مدرک، در سطح نسبتاً پایینی قرار دارند.
در نهایت، نتایج پژوهش نشان میدهد مجلههای الکترونیکی علمی- پژوهشی تماممتن فارسی، حرکت تقریباً کندی در جهت گذار از محیط سنتی چاپی به محیط وب را که از قابلیتهای گسترده و متنوعی برخوردار است، آغاز کردهاند و تلاش چندانی در متفاوت ساختن نسخه الکترونیکی مقالههای خود نسبت به نسخه چاپی بویژه در سطح مقاله انجام نمیدهند. نتایج بهدست آمده از بررسی معماری اطلاعات، نشاندهندة عدم تطبیق مطلوب، منسجم و کامل مجلههای الکترونیکی با محیط وب است. به عبارتی، آنها کمتر توانستهاند حتی بهطور متوسط از قابلیتهای گستردة وب برای ارتقای سطح دسترسپذیری مقالهها و محتوای مجلههای خود استفاده کنند.
[1]. Francke.
[2]. Fosmire & Young.
[3]. Electronic open access journals .
[4]. Information Organization Architecture.
[5]. Document Architecture (DA).
[6]. Information Systems.
[7]. Information Architecture (IA).
[8]. Richard Saul Wurman.
[9]. Wyllys.
[10]. Labeling.
[11]. Navigation.
[12]. Intranets.
[13]. Information Architecture Institute.
[14]. Rosenfeld & Morville.
[15]. Searching.
[16]. Logical structure.
[17]. Layout structures.
[18]. Content structures.
[19]. File structures.
[20]. Massanari.
[21]. DOAJ (Directory of Open Access Journal).
[22]. Indian Open J-Gate.
[23]. Content analysis.
[24]. Scientific information Database) SID) .
[25]. Check List.
[26]. International Organization for Standardization (ISO).
[27]. test-retest.
[28]. Pearson Correlation Coefficient.
[30]. برخی از دانشگاهها همة مجلههای منتشر شدة خود را در قالب سازمان واحد و یکپارچهای با عنوان «پایگاه مجلههای الکترونیکی» در وبسایت دانشگاه مربوط، ساماندهی میکنند.
[31]. Yektaweb.
[32]. IT Orbit.
[33]. Sinaweb.
[34]. linear approach.
[35]. network approach.
[36]. Constant.
[37]. Interactive.
[38]. Pull-down menu.
[39]. Pop-up window.
[40]. Cascading menus.
[41]. Sitemap.
[42]. guided tour.
[43]. Thumbnail.
[44]. Metadata.
[45]. Meta tags.
[46]. .
[47]. Dublin Core (DC).
[48]. Cascading Style Sheets (CSS).
[49]. مربوط به تاریخ ساخت صفحه وب مورد نظر است.
[50]. مربوط به پروتکل انتقال فرامتن(HyperText Transfer Protocol) از طریق شبکه وب است. استفاده از این عنصر در یک صفحه وب، موجب میشود صفحه مورد نظر، قابلیت دریافت و ارسال در وب جهانگستر را پیدا کند (شایگانی، 1380).
[51]. در این پژوهش، گزینه «غیرقابل کاربرد» در مواردی به کار برده میشود که طبق توضیحات مندرج در سیاهه وارسی، قابلیت اعمال و بررسی مقوله مربوط در سطح مورد نظر وجود ندارد.