نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
کارشناس ارشد کتابداری کتابخانه عمومی صاحب بن عباد شهرستان ری
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
با توجه به پیشرفتهای قابل ملاحظهای که در حوزة فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی پدید آمده، اطلاعات با سرعت بیشتر و به واسطة محملهای متفاوتی در حال گسترش است. تولید و ذخیره اطلاعات در وب با سهولت انجام میشود، ولی این نوع ذخیرهسازی، بازیابی اطلاعات را با چالشهای فراوانی روبرو میسازد. بنابراین، پژوهشگران حوزههای مختلف در پی راهحلهای متفاوتی برای رویارویی با این مشکلات هستند.
ایجاد الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.[1]) توسط ایفلا و مجموعه قواعد جدیدی با عنوان استاندارد توصیف و دسترسی به منبع (آر.دی.اِی.[2]) توسط کمیته همکاری مشترک[3] نمونههایی از راهکارهای ارائه شده توسط جوامع کتابداری و کتابداران برای توصیف کارآمدتر منابع است. از طرف دیگر، کنسرسیوم وب جهانی[4] در حال ایجاد انقلاب نوینی در وب بوده تا از تمام قابلیتهای آن استفاده و کشف مفهومی منابع را برای کاربر امکانپذیر نمایند. یکی از این راهکارها ارائه وب معنایی و استانداردهای مرتبط با آن از جمله چارچوب توصیف منبع (آر.دی.اِف.[5] ) است (کمپبل[6]، 2011).
استانداردهای آر.دی.اِی. و آر.دی.اِف. که توسط دو جامعة متفاوت و با انگیزههای زیربنایی متفاوت ایجاد شدهاند، هدف مشترکی داشته و آن کشف مؤثر منابع اطلاعاتی و نمایش روابط مفهومی بین آنها برای کاربر است.
استاندارد توصیف و دسترسی به منبع(آر.دی.اِی.)، استانداردی نوین در حوزة فهرستنویسی است که به عنوان جانشین قوانین فهرستنویسی انگلوامریکن (ویرایش دوم)، توسط کمیته همکاری مشترک در ژوئن سال 2010 به جهانیان عرضه شد.
آر.دی.اِی. توصیف و دسترسی همة انواع منابع و محتواها را در بر میگیرد و به دلیل اینکه بر اساس الگوی مفهومی رابطه- موجودیت ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی(اف.آر.بی.آر.) ایفلا پایهگذاری شده است، این فرصت را در اختیار فهرستنویسان کتابخانهها قرار میدهد که دادههای متنی پیشینههای کتابشناختی را در قالب یکی از استانداردهای وب معنایی قرار داده و آنها را بهوسیله ماشین قابل پردازش نمایند. در نتیجه، کشف منابع و روابط مفهومی را که بین آنها حاکم است، به نمایش گذارند. همکاریهای صورت گرفته بین کمیتة همکاری مشترک و بنیاد ابردادهای دابلینکور[7] یک سری از اصطلاحات و موجودیتهای آر.دی.اِی. را در قالب چارچوب توصیف منبع که یکی از استانداردهای وب معنایی است، تهیه کرده و بر روی وب قرار داده است. در این پژوهش، ضمن معرفی استاندارد آر.دی.اِی؛ وب معنایی و الگوهای مرتبط به آن از جمله «چارچوب توصیف منبع»، انطباق صورت گرفته بین اصطلاحات آر.دی.اِی. در چارچوب توصیف منبع را بررسی نموده و در انتها فهرست گسترشپذیر[8] که بر اساس آر.دی.اِی.، اف.آر.بی.آر. و چارچوب توصیف منبع طراحی شده است، معرفی میشود.
معرفی استاندارد آر.دی.اِی.
آر.دی.اِی.(کوتاه نوشت توصیف و دسترسی به منبع) استاندارد نوینی است که به منظور توصیف و دسترسی به انواع منابع دیجیتالی و چاپی توسط کمیتة همکاری مشترک طراحی شده است. آر.دی.اِی. با یک سری از دستورالعملها و رهنمودهای جدید در مقولة فهرستنویسی در ژوئن سال2010 جایگزین قواعد فهرستنویسی انگلوامریکن (ویرایش دوم) گردید. آر.دی.اِی توصیف و دسترسی به منابع چاپی و دیجیتالی را بر اساس الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.) امکانپذیر میسازد و با این پایة قوی، نه تنها بر قوانین فهرستنویسی تأثیر خواهد گذاشت، بلکه در طراحی فهرستهای پیوستة آتی نیز مؤثر خواهد بود (لیراسیس[9]،2009).
مبنای طراحی این استاندارد، قوانین فهرستنویسی انگلوامریکن است که خود آن بر مبنای اصول فهرستنویسی گذشته از قبیل قوانین پانیتسی (1841)، قوانین کاتر(1876)، اصول پاریس(1961) و قوانین فهرستنویسی لوبتسکی (1969) شکل گرفته است.
استاندارد آر.دی.اِی. موجودیتها، روابط و اصطلاحات خود را از سه الگوی مفهومی «ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.)»، «ملزومات کارکردی دادههای مستند (اِف.آر.اِی.دی. یا فراد)[10]» و «ملزومات کارکردی دادههای مستند موضوعی (اِف.آر.اِس.اِی.دی. یا فرساد[11])» و دستورالعملهای خود را از قوانین فهرستنویسی بینالمللی (آی.سی.پی[12])[13] که توسط ایفلا طراحی شدهاند، اتخاذ کرده است(تیلت،2005).
بر اساس آخرین پیشنویس ارائه شده توسط کمیته همکاری مشترک، استاندارد آر.دی.اِی. شامل یک مقدمه کلی، 10 بخش، 13 پیوست و یک واژهنامه است. بخش 4-1 ویژگیهای موجودیتها را و بخش 10-5 روابط تعیین شده بین موجودیتها را پوشش میدهد.
در مقدمه آر.دی.اِی. ذکر شده است که آر.دی.اِی. یک استاندارد محتوایی است نه یک استاندارد نمایش و نه یک قالب فرادادهای؛ به این معنا که از هرگونه قالب و استاندارد ارتباطی نظیر استانداردهای مارک [14]21 و مودس[15] و.. و همچنین از هرگونه قالب نمایشی از قبیل اپکها و استاندارد بینالمللی توصیف کتابشناختی (آی.اِس.بی.دی.[16]) و ... مستقل است (اولیور[17]،2007).
قالب نمایشی استاندارد بینالمللی توصیف کتابشناختی، قالب مارک 21 و دابلینکور جزو دستورالعمل استاندارد آر.دی.اِی نیستند و در پیوست آر.دی.اِی.ذکر شدهاند که سازمانها و مؤسسات میتوانند در صورت دلخواه از این استانداردها برای نمایش اطلاعات خود استفاده کنند(تیلت،2007).
پیشینههای کتابشناختی و مستندی که با استفاده از آر.دی.اِی ایجاد میشوند، این قابلیت را دارند که در همة سیستمهای موجود از جمله فهرست کتابی، فهرست برگهای و سیستمهای یکپارچه کتابخانهای به کار روند و همچنین قابلیت کاربرد در سیستمها و فناوریهای آینده را نیز خواهند داشت (تیلت ب، 2010).
تغییر نام قواعد فهرستنویسی انگلوامریکن به توصیف و دسترسی به منبع(آر.دی.اِی.) تغییراتی در شکل، هدف و دامنة قوانین را که توسط کمیتة همکاری مشترک در آوریل سال 2005 انجام گرفت، منعکس مینماید(هوارس و ویس[18]،2007).
وب معنایی[19]
زمانی، «تیم برنرزلی[20]»، معروف به پدر وب، که جهان را با ابداع پروتکلهای وب جهانی تغییر داده بود، به این نتیجه رسید که وب امروزی نمیتواند تمامی خواستههای کاربران را برآورده سازد و باید تغییری در آن صورت گیرد. برای استفادة کامل از قابلیتهای وب باید صفحات ایستای اچ.تی.اِم.اِل.[21] و رابطه بین پردازش اطلاعات توسط انسان و پردازش توسط ماشین را تغییر داد. باید از سرعت ماشین و کارآمدی آن در محاسبه، همراه با ظرفیت آن برای مقابله با منطق استنباطی برای بالا بردن توانایی فکر انسان برای خلق نتایج خلاّق و هوشمند از محاسبههای آنان استفاده نمود. برای رسیدن به این هدفها باید دادهها را به وسیله ماشین قابل فهم و پردازش نمود. ایدة وب معنایی نیز از این نگرش نشأت میگیرد(کمپبل[22]،2011).
وب معنایی، شاخهای از وب کنونی است که در آن معانی دقیقی به اطلاعات تخصیص داده شده تا هم برای کاربر و هم برای ماشین قابل پردازش باشند (جمالی مهموئی،1382). در ادامه، سه تعریف مختلف از وب معنایی ارائه شده است:
مفهوم وب معنایی در کتابخانهها، قابل فهم و پردازش نمودن دادههای کتابشناختی و فرادادههای کتابخانه بهوسیلة رایانه و ماشین است.
مؤلّفههای وب معنایی
مؤلفههای مختلف وب معنایی را میتوان به چند بخش تقسیم کرد که از جمله مشهورترین آنها میتوان به فناوری ایکس.ام.اِل.[23]، چارچوب توصیف منبع، شمای آر.دی.اف.[24] و زبان هستیشناسی وب[25] اشاره کرد.
مولّفههای مختلف وب معنایی، در شکل زیر آمده است:
شکل 1. مولّفههای مختلف وب معنایی (دوراندیش،1389)
آر.دی.اِف. که زبان پایة استفاده شده در وب معنایی است، بر پایة ایکس.ام. اِل. بنا نهاده شده است. ایکس.ام.اِل. نیز خود براساس یونیکد[26]و یو.آر.آی.[27] بنا نهاده شده است؛ از این رو، از زبانهای مختلف پشتیبانی میکند. مؤلفههای اصلی وب معنایی هستیشناسیها[28] هستند که ارتباط بین برچسبهای اسناد وب معنایی و اشیای واقعی را که اسناد مذکور آنها را تشریح میکنند، برقرار میکند. در بالای هستیشناسیها، قواعد[29] قرار دارد که با استفاده از آنها میتوان دانش جدیدی را از دانش موجود نتیجه گرفت (ویکیپدیا[30]،2012)
کارکردها و روابط برخی از این مؤلفهها با وب معنایی، به شرح زیر بیان شده است:
اصول ایجاد وب معنایی
ایجاد وب معنایی دارای اصول و ملزوماتی است که اگر کتابخانهای بخواهد دادههای خود را در قالب آن به نمایش گذارد، باید به آنها توجه کند. این اصول شامل موارد زیر است:
چارچوب توصیف منبع (آر.دی.اِف.)
ماشینها و رایانهها کارها و امور خود را بر اساس قوانین و دستورالعملهایی که برای آنها تعریف شده است، انجام میدهند نه بر اساس فهم و درک انسانی. یکی از استانداردهای وب معنایی که قادر است دادهها را به شکل مفهومی به رایانه ارائه دهد، چارچوب توصیف منبع است.
چارچوب توصیف منبع (آر.دی.اِف.) بخش مهمی از وب معنایی است که اطلاعات را بر اساس روابط منطقی بین موجودیتهای شناخته شده به عنوان منابع پیشنهاد میکند. این روابط به صورت مجموعهای از وضعیتها (گروههای سهتایی[37]) به شکل فاعل[38]، مسند[39] و مفعول[40] بیان میشود (کویل سی، 2010).
از آر.دی.اِف برای توصیف منابع و اسناد موجود در اینترنت استفاده میکنند، به گونهای که ماشینها قادر به خواندن و پردازش آنها باشند. در آر.دی.اِف برای توصیف منابع از زبان ایکس.ام.اِل استفاده میشود و بنیانی است برای پردازش فرادادهها(یوسفیراد، 1388).
مبنای کار آر.دی.اِف. ارائه الگویی برای بازنمود ویژگیهای منابع و مقادیر آنهاست. این الگو سه جزء دارد که عبارتند از:
هر شیء و یا هر مفهومی میتواند جزئی از وب معنایی باشد. حتی روابط نیز میتواند اشیا در نظر گرفته شوند.
ویژگیهای یک کتاب در کتابخانه شامل «عنوان»، «موضوع»، «شماره رده» و ... خواهد بود.
جمله آر.دی.اِف: یک منبع خاص همراه با یک ویژگی مشخص به علاوه مقدار آن ویژگی برای آن منبع بخصوص، تشکیل یک جمله آر.دی.اِف میدهند. یک جمله آر.دی.اِف سه جزء دارد: مبتدا(فاعل)[49]، خبر(مسند)[50] و مفعول[51] که این سه جزء بهترتیب ترتیب همان منبع، ویژگی و مقدار (ارزش) ویژگی هستند که در شمای آر.دی.اِف به کار میروند (برنایی، مزینی، کاظمی، کشتگری،1387).
در شکل زیر، نمونهای از سه جزء چارچوب توصیف منبع یک کتاب نشان داده شده است:
جین ایر |
موضوع |
|
دارد یک |
|
|
|
نویسنده |
مسند |
که نامش هست |
|
|
|
شارلوت برونته |
مفعول |
شکل 2 . نمونهای از مجموعه سهتایی آر.دی.اِف(هیلمن،2009)
یو.آر.آی.[52] چیست؟
یکی از عناصر کلیدی وب معنایی، شناسایی اشیا و روابط بین آنها به گونهای است که ماشین قادر به خواندن آنها باشد؛ به این معنا که هر شیئی که بخواهد در وب معنایی قرار گیرد، باید یک شناسهگر داشته باشد تا آن را از اشیای دیگر متمایز نماید. انواع متنوعی از شناسهگرها موجود هستند؛ از شمارههای ساده گرفته تا گروههای الفبایی - عددی پیچیده. یکی از قوانین پایه و ابتدایی وب معنایی این است که شناسهگرها باید در شکل و قالب یک یو.آر.آی. یا شناسة خاص منبع باشند.
شناسة اختصاصی منبع یا همان یو.آر.آی. شامل گروهی از کاراکترهاست که برای تشخیص یا نامیدن یک منبع در اینترنت به کار میرود. وجود این شناسهگرها باعث تعامل و ارائه منابع در شبکه (به طور مثال در وب جهانگستر) با استفاده از پروتکلهای خاص میگردد.
یو.آر.آی. در حقیقت کدی است که به یک منبع اجازه میدهد بر روی وب قرار گرفته و در آن فعال باشد. یکی از الزامهای ارتباط منابع با یکدیگر، داشتن یو.آر.آی. است(کویل ب،2010).
مکانیاب جهانی منبع (یو.آر.اِل.[53]) یک نوع یو.آر.آی. است؛ با این تفاوت که یو.آر.اِل. مکان منبع و اشیا را در وب مشخص میکند.
امتیازهای وب معنایی برای کتابخانهها
آر.دی.اِی. و وب معنایی
ایجاد و گسترش استاندارد نوین آر.دی.اِی. نخستین گام به سوی به کارگیری وب معنایی است؛ اما از آنجا که این استاندارد یک استاندارد محتوایی است و دادههای اطلاعاتی آن متنی بوده و به وسیلة رایانه قابل پردازش نیست، برای به کارگیری آن در وب معنایی، اصطلاحات و روابط آن باید در یکی از استانداردهای وب معنایی از جمله چارچوب توصیف منبع(آر.دی.اِف.) قرار گیرد (که در ذیل به آن پرداخته شده است).
توصیف و دسترسی به منبع(آر.دی.اِی.) در چارچوب توصیف منبع(آر.دی.اِف.)
توصیف و دسترسی به منبع (آر.دی.اِی.) و چارچوب توصیف منبع (آر.دی.اِف.) الگوهای انعطافپذیر و پیشرفتهای هستند که هدف هر دو، توصیف انواع منابع در محیطهای نوین وب است. اگرچه این دو استاندارد توسط جوامع متفاوتی ابداع شده و کاربردهای متفاوتی نیز برای آنها در نظر گرفته شده است، هدف زیربنایی و پایه هر دو این است که منابع به گونهای مفهومی توصیف و تعریف و در سیستمهای اطلاعاتی وارد شوند.
استاندارد آر.دی.اِی. بر اساس اصول بینالمللی فهرستنویسی تولید و توسط انجمن بینالمللی کتابداری تأیید شده است. این استاندارد از الگوی مفهومی ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی (اف.آر.بی.آر.) استفاده نموده تا بتواند هدفهای تعریف شده در این الگوی مفهومی را که قادر نمودن کاربران برای یافتن[55]، شناسایی[56]، انتخاب[57] و دسترسی[58] به منابعی است که به آنها نیاز دارند، برآورده سازد. هدف کلی از ایجاد این استاندارد «کنترل کتابشناختی جهانی[59]» است؛ به این مفهوم که هر کشوری، اطلاعات مربوط به انتشارات کشور خود را به گونهای تهیه و با استانداردهای جهانی منطبق سازد که امکان اطلاع از منابع هر کشور و تبادل این اطلاعات در گسترة جهانی وجود داشته باشد.
آر.دی.اِی. یک استاندارد محتوایی برای توصیف منابع اطلاعاتی و آر.دی.اِف. نیز یک استاندارد ذخیرة اطلاعات است که میتواند اطلاعات ایجاد شده بر اساس قوانین و دستورالعملهای آر.دی.اِی. را ذخیره کند.
تلفیق آر.دی.اِی. در آر.دی.اِف. باعث میشود عناصر اطلاعاتی آر.دی.اِی. در همة سیستمهای اطلاعاتی به کار رود و در نتیجه تعامل و مدیریت اطلاعات نیز به راحتی صورت گیرد.
دلایل استفاده از آر.دی.اِف. برای گنجاندن اصطلاحات آر.دی.اِی.
چارچوب توصیف منبع(آر.دی.اِف.) به چند دلیل ابزار مناسبی برای کاربرد اصطلاحات استاندارد توصیف و دسترسی به منبع است:
ثبت اصطلاحات آر.دی.اِی. در آر.دی.اِف
چنان که اشاره شد، عناصر اطلاعاتی موجود در متن آر.دی.اِی. متنی هستند و مانند مدارک متنی دیگر ساکن بوده و در نتیجه به وسیلة ماشین قابل پردازش نیستند. راهکار و روش مستقیمی نیزکه بتوان این دادههای متنی را به برنامههای رایانهای و ماشینی تبدیل نمود، وجود ندارد(کویل سی، 2010).
برای حلّ این مشکل، یک گروه از فعالان فراداده در جامعة دابلین کور تصمیم گرفتند آر.دی.اِی را از یک فراداده مفهومی به فراداده فعال تبدیل کنند.
در 30 آوریل و 1 می سال 2007 در کتابخانه بریتانیا جلسهای برگزار گردید که بنیانگذار آن انجمن کتابداری آمریکا[60] بود. در این جلسه، نمایندگانی از بنیاد ابردادهای دابلین کور[61] با نمایندگانی از کمیتة همکاری مشترک با یکدیگر دیدار کردند و پیشنهاد دادند تا عناصر اطلاعاتی آر.دی.اِی. را در یک ساختار آر.دی.اِف. محور، بیان نمایند. این عمل توسط انجمنهای مدیریت فراداده[62] با سرمایهگذاری کتابخانه بریتانیا و نرمافزار سیدرین[63] انجام گرفت و نتیجة آن ثبت پیوستة[64] عناصر اطلاعاتی آر.دی.اِی. در قالب آر.دی.اِف. بود. این عمل در حقیقت، نخستین تعریف از اطلاعات فهرستنویسی کتابخانه در قالب وب معنایی است (هیلمن[65]، 2011).
هدف از انجام این جلسه، موارد زیر بود:
دو مورد اول به طور کامل انجام شده و مورد سوم نیز در حال تکمیل شدن است.
یکی از فواید مهم این جلسه را میتوان چنین بیان نمود که «در آینده جامعه کتابخانة فرادادهای خواهد داشت که با ساختار وب کنونی سازگار بوده و با دیگر استانداردهای وب معنایی تعامل خواهد داشت.»
تعریف اصطلاحات و روابط آر.دی.اِی. در چارچوب توصیف منبع
استفاده از الگوی رابطه - موجودیت، یکی از اجزای مهمّ وب معنایی است. از طرفی، استاندارد آر.دی.اِی. بر پایة دو الگوی رابطه - موجودیت اف.آر.بی.آر. و فراد بنا شده است. به واسطة این ویژگی مهمِ آر.دی.اِی. دادههای کتابشناختی آن میتوانند به راحتی در چارچوب توصیف منبع قرار گیرند. همانگونه که مولین نیز بیان مینماید، آر.دی.اِف. یک روش مؤثر برای بیان دادههای کتابشناختی است که از الگوی اف.آر.بی.آر. استفاده میکنند.
گنجاندن موجودیتها و روابط تعریف شده در استاندارد آر.دی.اِی. در چارچوب توصیف منبع از سه جزء پایه استفاده میکند:
- موجودیتهای[66] اف.آر.بی.آر. (گروه 1، 2 و 3).
- ویژگیهای[67] تعریف شده برای هر یک از عناصر آر.دی.اِی.
- فهرستی از اصطلاحاتی که در متن آر.دی.اِی. پخش شدهاند، که به آنها «اصطلاحات ارزشی[68]» نیز گفته میشود(وینر[69]،2010).
موجودیتهای اف.آر.بی.آر.
همانگونه که در قسمتهای قبل نیز اشاره شد، استاندارد آر.دی.اِی. بر اساس الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. پایهگذاری شده تا بتواند نیازهای کاربری را که در آن تعریف شده است، برآورده سازد. برای گنجاندن عناصر آر.دی.اِی. در وب معنایی و الگوی آر.دی.اِف. باید بین موجودیتهای اف.آر.بی.آر. و ویژگیهای تعریف شده برای هر یک از آنها در استاندارد آر.دی.اِی. رابطهای برقرار کرد. در ادامه، الگوی اف.آر.بی.آر. و موجودیتهای آن شرح داده خواهد شد.
الف)معرفی الگوی اف.آر.بی.آر.
اف.آر.بی.آر. (کوتاه نوشت عبارت «ملزومات کارکردی پیشینههای کتابشناختی») الگوی مفهومی رابطه - موجودیتی است که در سال 1998 توسط گروه مطالعاتی فهرستنویسی ایفلا در تورنتو کانادا توسط جمعی از کارشناسان سراسر دنیا تدوین شده است. این الگوی مفهومی بر اساس نیازهای اصلی کاربر شامل یافتن[70]، شناسایی[71]، انتخاب[72] و به دست آوردن[73]، شکل گرفته است. این الگوی مفهومی دارای سه جزء «موجودیت[74]»، «ویژگی[75]» و «روابط[76]» است (ایفلا، 1998).
موجودیت: به مفاهیم موجود در جهان کتابشناختی گفته میشود؛ مانند فرد، فامیل، اثر، برداشت، قالب و... (تیلت،2009).
ویژگی: هر کدام از موجودیتهای تعریف شده در الگو، تعدادی ویژگی دارند. ویژگیهای الگو به عنوان ابزاری عمل میکنند که کاربران به کمک آنها، سؤالهای خود را فرمولبندی و پاسخها را در زمان جستجوی اطلاعات در مورد یک موجودیت خاص، تفسیر میکنند. به عنوان مثال، ویژگیهای موجودیت اثر عبارتند از: عنوان اثر، فرم اثر، تاریخ اثر، دیگر خصوصیات متمایز کننده، مخاطب مورد نظر، محتوای اثر، وسیله اجرا (آثار موسیقیایی)، مقیاس (آثار نقشهنگاری) و ... .
جزء سوم الگو پس از موجودیت و ویژگی، روابط[77] است. در این الگو، رابطه به عنوان وسیلهای برای نشان دادن ارتباط بین یک موجودیت و موجودیت دیگر عمل میکند. از این رو، به منزلة ابزاری کمکی برای کنترل دنیایی از پیشینههای کتابشناختی در یک فهرست یا پایگاه اطلاعاتی کتابشناختی به وجود آمده، عمل میکند. از سوی دیگر، استفاده از روابط در این الگو، راهبری[78] کاربران در فهرست را سهولت بخشیده و به آنها در یافتن مدرک مورد نظر کمک میکند (مرادی،1389).
الگوی اف.آر.بی.آر. از سه گروه موجودیتهای اصلی به شرح زیر تشکیل شده است:
گروه 1: آثار معنوی یا هنری شامل: اثر[79]، برداشت[80]، قالب[81] و نسخه[82]
گروه 2: مسئولیت تولید، اشاعة فیزیکی یا نگهداری آثار معنوی یا هنری شامل: شخص[83]، تنالگان[84]
گروه 3: موضوعات تلاشهای معنوی یا هنری شامل: مفهوم[85]، شیء[86]، رویداد[87]، مکان[88] (حاجی زینالعابدینی، 1389).
مهمترین بخش موجودیتهای این الگو، موجودیتهای گروه یک است. گروههای دوم و سوم هم در جای خود مهم هستند و مکملهای گروه یک به شمار میآیند. موجودیتهای گروه دوم و سوم، تجلی واقعی خود را در الگوهای مکمل «ملزومات کارکردی پیشینههای مستند» و «ملزومات کارکردی پیشینههای مستند موضوعی» پیدا میکنند (ایفلا، 1998).
موجودیتهای اف.آر.بی.آر. و چارچوب توصیف منبع
همانگونه که «لوبوف[89]» نیز اشاره کرده اف.آر.بی.آر. این امکان را به ما میدهد که فهرستهای مسطح را با هستیشناسیها تلفیق کرده و دنیای کتابداری را به گسترة وسیع مدیریت اطلاعات در وب پیوند داد. رابطه - موجودیت بودن الگوی اف.آر.بی.آر. این امکان را فراهم میسازد که اصطلاحات و موجودیتهای آن در چارچوب توصیف منبع قرار گیرد.
آن مفهومی که در الگوی اف.آر.بی.آر. «موجودیت» نامیده میشود همان «فاعل» چارچوب توصیف منبع و «رده» شمای آر.دی.اِف. است. آن مفهومی که اف.آر.بی.آر. «ویژگی» مینامد، در آر.دی.اِف. «مفعول» و در شمای آر.دی.اِف. «ویژگی» نامیده میشود. «روابط» تعریف شده در اف.آر.بی.آر.، در چارچوب توصیف منبع «مسند» و در شمای آر.دی.اِف. «رابطه» نامیده میشود (کویل سی،2010)
ویژگیها در استاندارد آر.دی.اِی.
در قسمت قبل ذکر شد که یکی از موارد گنجانیدن آر.دی.اِی. در آر.دی.اِف. تعریف اصطلاحات آر.دی.اِی. به اصطلاحات آر.دی.اِف. همچون (ویژگی و ارزش) است. در این قسمت، به ویژگی پرداخته شده است.
هر عنصر اطلاعاتی که توسط آر.دی.اِی. تعریف میشود، یک خصوصیت آر.دی.اف. در نظر گرفته میشود. حدود 1300 ویژگی در آر.دی.اِی. وجود دارد که برخی ویژگیهای فرعی خصوصیات دیگرند.
عناصر ثبت مدخل برای ویژگیها، موارد زیر است:
- شناسهگر(یو.آر.اِل.): شناسهگر مرتبط با وب معنایی که با "http://rdvocab.info/" برای شناسایی هر عنصر به کار میرود.
- نام[90]: شکل ماشین خوان نام عنصر
- لیبل[91]: یک نمایش انسانی برای هر عنصر
- توصیف[92]: یک تعریف قابل فهم توسط انسان از عنصر اطلاعاتی. این توصیفات از واژهنامه آر.دی.اِی.[93] اتخاذ شده است.
- حوزه[94]: رده یا ردههایی که یک عنصر به آن تعلق دارد.
- محدوده[95]: نوع ارزشی که میتواند به عنوان محتوای عنصر قرار گیرد.
- نوع[96]: نوع عنصر را مشخص میکند. برای مثال، مشخص میکند که عنصر مورد نظر، ویژگی اصلی است یا ویژگی فرعی؛ رده اصلی است یا رده فرعی؛ (کویلسی،2010).
شکل زیر تصویری از ویژگیهای تعریف شده برای یکی از موجودیتهای اف.آر.بی.آر. است.
شکل 3. نمایی از مدخلهای ثبت شده برای یک ویژگی (برگرفته از وب سایت http://rdvocab.info )
اصطلاحات ارزشی در استاندارد آر.دی.اِی.
یکی از تفاوتهای اصلی استاندارد آر.دی.اِی. با قواعد فهرستنویسی انگلوامریکن (ویرایش دوم) جایگزین شدن سه عنصر «نوع محتوا[97]»، «نوع حامل[98]» و «نوع رسانه[99]» به جای وجه تسمیة عام (جی.اِم.دی.)[100] است. اصطلاحات به کار رفته برای این سهعنصر، جزء اصطلاحات کنترل شده بوده و کتابدار باید از همان اصطلاحات برای توصیف منابع استفاده کند. این فهرست کنترل شده، اغلب به اصطلاحات ارزشی در مدرک دابلینکور ارجاع داده میشوند. اصطلاحات به کار برده شده برای هر یک از این عناصر، یک ارزش تلقی میگردد. برای مثال، اگر نوع محتوای یک منبع متن است، در حقیقت «متن» ارزش آن ماده تلقی میگردد، که از فهرست نوع محتوای آر.دی.اِی. گرفته شده است. این اصطلاحات ارزشی در چارچوب توصیف منبع، شناسهگر مخصوص به خود را دارند(کویلسی،2010).
شناسهگر مخصوص «متن» که در چارچوب توصیف منبع تعریف شده، به صورت زیر است:
http://RDVocab.info/ termList/RDAContentType/1020,
فهرست گسترشپذیر[101] نمونهای از کاربرد اف.آر.بی.آر.، آر.دی.اِی. و چارچوب توصیف منبع
فهرست گسترشپذیر، نسل جدیدی از یک نرمافزار متن باز[102] و کاربر محور برای کتابخانههاست. این فهرست یک رابط کشف و یک مجموعه ابزارهایی را برای کتابخانه فراهم میسازد تا فراداده را مدیریت نموده و کاربردهایشان را بسازد (لیندهال[103]،2010).
پروژه فهرست گسترشپذیر پیشینههای اف.آر.بی.آر.محور و سازگار با چارچوب توصیف منبع ایجاد مینماید(کویل بی، 2010).
فهرست گسترشپذیر از یک طرح فرادادهای، که طرح Xcنامیده میشود، استفاده میکند تا عملکرد محیط کشف فهرست را آسان و از فرادادة ایجاد شده به وسیلة کتابخانه، بهرهبرداری کامل نماید (وبسایت فهرست گسترشپذیر[104]). طرح فهرست گسترشپذیر برای اینکه از عناصر فرادادهای طرحهای مختلف در داخل یک محیط مجرد استفاده کند، از مفاهیم مشخصات درخواست دابلینکور استفاده مینماید. این طرح اخیراً شامل 22 عنصر از استاندارد آر.دی.اِی. و 11 نقشدهندة آر.دی.اِی. است. همچنین، تمام خصوصیات عناصر دابلینکور و عناصر دادهای دیگر به طور خاص تعریف شده تا قابلیتهای سیستم فهرست گسترشپذیر فعال گردد. در حال حاضر، استاندارد آر.دی.اِی. بسیار انعطافپذیرتر از استانداردهای دیگر در جامعة کتابخانهای است. بنابراین، برای استفاده در فهرست گسترشپذیر جذابتر است. عناصر آر.دی.اِی. مورد استفاده در فهرست گسترشپذیر شامل شمارهگذاری نشریهها، مقیاس مواد کارتوگرافیک، شماره نوارهای موسیقی و عناصر خاص دیگری است که در طرحهای عمومی همچون دابلینکور، وجود ندارد(بوون[105]؛ لیندهال،2009).
نتیجهگیری
کشف مؤثر منابع اطلاعاتی، از طریق توصیف کامل آن منبع صورت میگیرد. قوانین سنتی فهرستنویسی از جمله قوانین فهرستنویسی انگلوامریکن، به دلیل تکیه بر منابع چاپی قادر نیستند منابع اطلاعاتی را که به صورت الکترونیکی و دیجیتالی تولید میشوند، توصیف نمایند. از طرف دیگر، موتورهای کاوش وب نیز قادر به کشف مؤثر منابع نبوده و کاربر را با انبوهی از اطلاعات نامرتبط روبرو میسازند. در نتیجه، برای کشف مؤثر منابع اطلاعاتی توسط کاربر و بر اساس نیازهای او، باید منابع اطلاعاتی را به گونهای مفهومی و با در نظر گرفتن روابطی که با منابع دیگر دارد، توصیف و به گونهای قابل فهم و پردازش توسط ماشین تعریف نمود.
آر.دی.اِی. که یکی از جدیدترین استانداردها در حوزة فهرستنویسی و جانشین قوانین فهرستنویسی انگلوامریکن (ویرایش دوم) است، توصیف انواع منابع دیجیتالی و چاپی را امکانپذیر ساخته است و به دلیل به کارگیری الگوی مفهومی اف.آر.بی.آر. این قابلیت را داراست که در قالب استانداردهای نوین وب معنایی از جمله چارچوب توصیف منبع(آر.دی.اِف.) قرار گیرد.
آر.دی.اِی. همانگونه که در متن پژوهش نیز به آن اشاره گردید، شباهت فراوانی با چارچوب توصیف منبع که یکی از استانداردهای وب معنایی است، دارد. آر.دی.اِی. بر اساس الگوهای مفهومی پایهگذاری شده و اصطلاحات و روابط خود را از الگوهای مفهومی اقتباس کرده است. در نتیجه، میتواند این اصطلاحات و روابط را در قالب آر.دی.اِف. که خود ابزاری برای توصیف منابع وبی است، قرار دهد و در نتیجه توصیف و کشف مؤثرتر منابع اطلاعاتی را در محیط وب میسر سازد.
همکاری صورت گرفته بین کمیتة همکاری مشترک و بنیاد ابردادهای دابلینکور باعث گردید تا اصطلاحات و موجودیتهای استاندارد آر.دی.اِی. در ساختار چارچوب توصیف منبع قرار گیرد. در نتیجه، از حالت متنی خارج شود و به واسطه قابلیتهای آر.دی.اِف. قابل فهم و پردازش توسط ماشین گردیده، در محیط وب نیز کاربرد داشته باشد و بتواند تا حدودی روابط مفهومی را که بین منابع مختلف موجود است، پوشش دهد. این انطباق به صورت رایگان برای استفاده همگان بر روی وب[106] موجود است. کتابخانههای ایران نیز برای همگام شدن با این فناوریها و تحول در ساختار فهرستنویسی خود، میتوانند از این وب سایت و همچنین دستاوردهای نوین همچون فهرست گسترشپذیر، استفاده کنند.
[1]. Functional Requirements for Bibliographical Record (FRBR).
[2]. Resource Description and Access(RDA).
[3]. Joint Steering Committee.
[4]. World Wide Web Consortium.
[5]. Resource Description Framework(RDF).
[6]. Campbell.
[8]. eXtensible Catalog(XC).
[9]. Lyrasis.
[10]. Functional Requirements for Authority Data (FRAD).
[11]. Functional Requirements for Subject Authority Data (FRSAD).
[12]. ICP: International Cataloging Principle.
[13]. آی.اِم.ای.آی.سی.سی. مخفف «جلسة بینالمللی کارشناسان ایفلا درباره قوانین فهرستنویسی بینالمللی» است. قوانین اصول پاریس را که در سال 1961 ایجاد شده بود، بررسی مجدد و به روز کرده و مجموعه قوانین جدیدی را با عنوان قوانین فهرستنویسی بینالمللی (آی.سی.پی) به وجود میآورد.
[14]. Marc21.
[15]. MODS.
[16]. International Standard bibliographic description (ISBD).
[17]. Oliver.
[18]. Howarth& Weihs.
[19]. Semantic Web.
[20]. Tim Berners –lee.
[21]. HTML.
[22]. Campbell.
[23]. XML.
[24]. RDF schema.
[25]. Web Ontology Language (OWL).
[26]. Unicode.
[27]. URI.
[28]. Ontologies.
[29]. Rules.
[30]. Wikipedia.
[31]. OWL.
[32]. Data.
[33]. Identifiers.
[34]. Statements.
[35]. Resource Description Framework(RDF).
[36]. Triple Statement.
[37]. Triples.
[38]. Subject.
[39]. Predicate.
[40]. Object.
[41]. Resources.
[42]. HTML.
[43]. URI.
[44]. Values.
[45]. Value.
[46]. Property.
[47]. Literal.
[48]. non literal.
[49]. Subject.
[50]. Predicate.
[51]. Object.
[52]. URI.
[53]. URL (Universal Resource Locator).
[54]. Yong.
[55]. Find.
[56]. Identify.
[57]. Select.
[58]. Obtain.
[59]. Universal Bibliographic Control (UBC).
[60]. American Library Association(ALA).
[62]. Metadata Management Associates.
[63]. Siderean.
[64]. Online.
[65]. Hillman.
[66]. Entities.
[67]. Properties.
[68]. value vocabularies.
[69]. Winer.
[70]. Find.
[71]. Identify.
[72]. Select.
[73]. Obtain.
[74]. Entity.
[75]. Attributes.
[76]. Relationships.
[77]. Relationships.
[78]. Navigation.
[79]. Work.
[80]. Expression.
[81]. Manifestation.
[82]. Item.
[83]. Person.
[84]. Corporate body.
[85]. Concept.
[86]. Object.
[87]. Event.
[88]. Place.
[89]. Le Boeuf.
[90]. Name.
[91]. Label.
[92]. Description.
[93]. www.rdaonline.org/constituencyreview/ Phase1Gloss_10_21_08.pdf.
[94]. Domain.
[95]. Range.
[96]. Type.
[97]. Content Type.
[98]. Carrie Type.
[99]. Media Type.
[100]. General Material Designation(GMD).
[101]. Extensible Catalog.
[102]. Open Source.
[103]. Lindahl.
[104]. http://www.extensiblecatalog.org/ .
[105]. Bowen.
[106]. metadataregistry.org.