نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسندگان
1 عضو هیئت علمی دانشگاه رازی
2 عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد
3 کارشناس ارشد کتابداری و اطلاعرسانی
چکیده
کلیدواژه‌ها
مقدمه
در دانشگاه‌ها، «آموزش» و «پژوهش» دو کارکرد اصلی به شمار می‌روند که پرداختن به آنها مستلزم بهره‌برداری صحیح از دانش و اطلاعات موجود است. این فرایند مستلزم آن است که مدرسان، محملهای اطلاعاتی و شیوة یافتن دانش و اطلاعات را بشناسند، آنها را ارزیابی کنند و بر دانش خود بیفزایند و چون هدف مراکز اطلاعرسانی و کتابخانه‌ها مرتفع ساختن نیاز اطلاعاتی استفاده‌کنندگان و تسهیل دستیابی آنان به اطلاعات صحیح و روزآمد است، کسب اطلاعات از استفاده‌کنندگان برای ارائه بهتر خدمات به آنان، فعالیتی مستمر تلقی می‌شود. این پژوهش در پی آن است تا نیازهای اطلاعاتی و رفتاراطلاع‌یابی اعضای هیئت علمی دانشگاه رازی و مشکلات و موانع موجود در این راه را بررسی کند.
روش و جامعة پژوهش
روش این پژوهش پیمایشی و از نوع کاربردی است. ابزار گردآوری داده‌ها پرسشنامه و جامعه آماری پژوهش، اعضای هیئت علمی دانشگاه رازی هستند. در زمان انجام این پژوهش، اعضای هیئت علمی 278 نفر بودند. به دلیل محدودیت جامعه آماری، روش نمونه‌گیری اعمال نشد. پرسشنامه شامل 40 سؤال در سه بخش «مشخصات فردی»، «نیازهای اطلاعاتی» و «امکانات و خدمات کتابخانه» بود. روایی پرسشنامه از طریق روش اعتبار محتوا سنجیده شده بود (صفری‌راد، فاطمه، 1379). به منظور تأیید دوبارة این روایی، پرسشنامه در اختیار 7 نفر از اعضای هیئت علمی دانشگاه رازی گذاشته شد و اعتبار پرسشها و صحّت آنها تأیید گردید. پایایی این ابزار با استفاده از روش همبستگی درونی (آلفای کرونباخ ) به دست آمد. این پرسشنامه میان 278 نفر توزیع شد. از این تعداد 205 نفر (5/73%) پرسشنامه را تکمیل و برگشت دادند، با وجود پیگیریهای مکرر، پاسخ بیشتری از سایر اعضای هیئت علمی دریافت نشد.
پرسشهای اساسی تحقیق
1. هدف و انگیزه اعضای هیئت علمی از جستجوی اطلاعات چیست؟
2. اعضای هیئت علمی برای رفع نیازهای اطلاعاتی خود بیشتر از کدام یک از منابع اطلاعاتی رسمی استفاده می‌کنند؟
3. اعضای هیئت علمی برای رفع نیازهای اطلاعاتی خود بیشتر از کدام یک از منابع غیر رسمی استفاده می‌کنند؟
4. نحوة دستیابی اعضای هیئت علمی به اطلاعات چگونه است و از کدام یک از منابع غیر چاپی استفاده می‌کنند؟
5. اعضای هیئت علمی در دستیابی به اطلاعات مورد نیاز خود در اینترنت با چه مشکلاتی روبرو هستند؟
6. کتابخانه‌ها تا چه حد در تأمین و دستیابی اعضای هیئت علمی به منابع اطلاعاتی مؤثر بوده‌اند؟
7. آیا میان رفتار اطلاع‌یابی اعضای هیئت علمی و متغیرهایی مانند سابقة تدریس مدرک تحصیلی، مرتبه علمی، نوع استخدام، محل اخذ مدرک و جنسیت رابطه‌ای معنادار وجود دارد؟
پیشینه تحقیق
در این بخش، مطالعات انجام شده در داخل و خارج از کشور به ترتیب ارائه می‌شود. در سال 1354 گروه آموزشی کتابداری دانشکده علوم تربیتی دانشگاه تهران، روشهایی را که اعضای هیئت علمی دانشگاه تهران برای دستیابی به منابع و مدارک دنبال می‌کنند مطالعه کرد و دریافت که 1/82% اعضای هیئت علمی به استفاده از کتاب گرایش دارند.[1]
دیانی (1365) تحقیقی با عنوان «روشهای کسب و اشاعه اطلاعات توسط اعضای هیئت علمی دانشکده کشاورزی دانشگاه شهید چمران» انجام داد. بررسی نظرات جامعه مورد تحقیق نشان داد استفاده از کتاب به زبان غیر فارسی بیش از سایر منابع و منابع شخصی بیش از منبع دیگر مورد توجه قرار گرفته است.80% پاسخگویان ناتوانی کتابخانه در تهیه مواد را مانع فوق‌العاده مهم در دستیابی به اطلاعات تلقی می‌کنند.
دیلمقانی (1375) در تحقیقی با عنوان «بررسی رفتار اطلاع‌یابی اعضای هیئت علمی رشته مهندسی مکانیک و کسب اطلاعات تخصصی در پنج دانشگاه تهران» به این نتایج دست یافت که میان تجربه، مدرک تحصیلی و نوع فعالیت اعضای هیئت علمی و رفتار اطلاع‌یابی آنها، رابطة معنادار وجود دارد.
یافته‌های تحقیق طلاچی (1375) نیز با عنوان «نیازهای اطلاعاتی متخصصان حوزه علوم پزشکی در ایران و جهان» نشان داد استفاده از منابع اطلاعاتی در درجه اول به میزان شناخت و در دسترس بودن منابع بستگی داشته است، و عواملی مانند آشنایی با زبان خارجی، نوع فعالیت آموزشی و پژوهشی، میزان تحصیلات، سابقه و تجربه و انگیزه را در میزان استفاده از منابع اطلاعاتی مؤثر می‌داند.
حیدری(1379)تحقیقی باهدف کشف رفتاراطلاع‌یابی پژوهشگران شاغل در نیروی دریایی سپاه انجام داد. در این تحقیق، انگیزه، هدفها، روشهای دستیابی و موانع ومشکلات ومیزان استفاده پژوهشگران از کتابخانه‌های مختلف گزارش شد.
صفری‌راد (1379) در پژوهشی با عنوان «بررسی نیازهای اطلاعاتی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه شیراز و نقش کتابخانه در تأمین این نیازها» نشان داد انگیزه دانشجویان در مقطع کارشناسی ارشد انجام طرحهای درسی و در مقطع دکتری انجام کارهای پژوهشی است. از میان منابع رسمی کتاب و نشریه‌های ادواری و از میان منابع غیررسمی، مشورت با سایر دانشجویان و ارتباط با پژوهشگران داخل و خارج، اهمیت بیشتری دارد. مهمترین عوامل دسترسی نداشتن به اطلاعات، محدود بودن ساعت کار کتابخانه، محدود بودن امکانات برای دریافت اطلاعات از خارج از کشور و موجود نبودن اطلاعات مورد نیاز در کتابخانه ذکر گردیده است.
بررسی پژوهشهای صورت گرفته در ایران نشان می دهد کتاب و نشریه مهمترین منبع کسب اطلاعات محسوب می شوند و کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی در تأمین نیازهای اطلاعاتی توانمند نیستند.
در خارج از کشور، بررسی رفتار اطلاع‌یابی با بررسی‌های استفاده از کتابخانه آغاز می‌شود و مطالعه استفاده از کتابخانه به دهه 1920 برمی‌گردد. افزایش حجم متون علمی، به برگزاری کنفرانسی دربارة مطالعه در رفتار اطلاع‌یابی در سال 1948 انجامید. این کنفرانس مطالعاتی دربارة نحوه استفاده کاربران از اطلاعات و مطالعه رفتار اطلاع‌یابی برگزار شد. ده سال بعد در 1958 کنفرانس بین‌المللی اطلاعات علمی در واشنگتن، مطالعات رفتار اطلاع‌یابی را پیگیری کرد و اولین پژوهش دربارة نیازهای اطلاعاتی در سال 1972 در بالتیمور آمریکا آغاز گردید. (ویلسون[2]، 2000، ص 49ـ51).
«لاین و همکارانش» در سال 1971 نیازهای اطلاعاتی دانشمندان علوم اجتماعی را بررسی کردند. یافته‌ها نشان داد از منابع رسمی اطلاعات بیشتر از منابع دیگر استفاده می‌شود و مهمترین منبع، کتاب و مجله‌های علمی است. از مجراهای غیر رسمی گفتگو با افراد و مشورت با همکاران برای دستیابی به اطلاعات، مفید دانسته شده است.
«بیچتلر و وارد»[3] (1984) مهمترین روشهای کسب اطلاعات غیر رسمی را ارتباط با همکاران و شرکت در جلسات و همایشها می‌دانند. آنها از نشریه‌های ادواری و کتاب به عنوان مهمترین منابع رسمی اطلاعاتی نام‌برده‌اند.
«شوهام»[4] (1998) به مطالعه «نیازها و روشهای دستیابی محققان به اطلاعات و منابع اطلاعاتی» پرداخت. یافته‌های او نشان داد با وجود تغییرات زیاد در فناوریهای اطلاعاتی، الگوهای گردآوری اطلاعات هنوز دستخوش تغییر نشده است. نشریه‌های تخصصی با 92% مهمترین ابزار دستیابی به اطلاعات محسوب می‌شود و تک نگاشت‌ها با 4/85% در اولویت دوم قرار دارند.
«واستون و بون» (Waston & Boone) (1994) مقاله‌ای با عنوان «نیازهای اطلاعاتی و علایق محققان علوم انسانی» منتشر کردند. مطالعات آنان نشان داد پژوهشگران علوم انسانی بیشتر از منابع ردیف دوم نظیر نمایه نامه‌ها استفاده می‌کنند و لازم است برای استفاده از پایگاه‌های اطلاعاتی آموزش ببینند.
مهتا و یانگ (Mahta&Young) (1995) در پژوهشی با عنوان «استفاده اعضای هیئت علمی دانشگاه آلاباما از منابع اطلاعاتی الکتریکی» به بررسی نیازهای اطلاعات علمی و فنی دانشمندان پرداختند. نتایج بررسی آنها نشان داد که 83% پاسخگویان منابع موجود در نشریات را یکی از مهمترین منابع اطلاعاتی دانسته‌اند. 49% از پایگاه‌های اطلاعاتی و 42% از لوح فشرده استفاده می‌کنند.
«سگرن» (Seggern) (1995) به این نتیجه رسید که در میان روشهای رسمی کسب اطلاعات، نشریه‌های ادواری و از روشهای غیر رسمی، بحث در سمینارها و گرد‌هماییهای حرفه‌ای، مهمترین منابع کسب اطلاعات هستند.
«دونالدکیس» (Case) (2000) با بررسی رفتارهای اطلاع‌یابی متخصصان رشته‌های مختلف از جمله پزشکان، پرستاران، مدیران، مهندسان و بسیاری از گروه‌های دیگر، به این نتیجه رسید که در رفتار اطلاع‌یابی این گروه‌ها تفاوتهایی دیده می‌شود که ناشی از عوامل شغلی و محیط کاری آنان است.
«هیف سروم» (2003) طی پژوهشی دریافت که بین رفتار اطلاع‌یابی و ابعاد پنجگانه شخصیت ـ روان رنجوری، برونگرایی[5]، صراحت لهجه، رقابت‌جویی (موافقت)[6]، وظیفه‌شناسی (خودآگاهی)[7] رابطه وجود دارد . شخصیت هر فرد از ترکیب سطوح مختلف این پنج بُعد به وجود می‌آید. تفاوتهای شخصیتی بر جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی تأثیر می‌گذارد و عامل مهمی در استفاده و بازیابی اطلاعاتی به شمار می‌آید. کم رویی و نداشتن اعتماد به نفس در ابتدا می‌تواند بر نتیجة جستجو اثر منفی داشته باشد.
«پالمر» (Heinstrom) (2005) رفتار اطلاع‌یابی دو گروه از دانشمندان نوآور و سازگار را بررسی کرد و نشان داد الگوی اطلاع خواهی این دو گروه برای حل مسئله و تصمیم‌گیری، خلاقیت و نوآوری برعکس یکدیگر است. سازگاران علاقه‌مند به استفاده از نظریه‌ها، خط مشی‌ها و پارادایمهای شناخته شده هستند، در حالی که نوآوران می‌خواهند الگوی خودشان را ایجاد و پارادایمهای جدید خلق کنند. سازگاران می‌خواهند کارها را به طور شایسته انجام دهند، در حالی که نوآوران می‌خواهند شیوة متفاوت از قبل به کار ببرند.
نتایج مطالعات خارجی حاکی از آن است که پژوهشگران خارجی از بین منابع اطلاعاتی نشریات ادواری تخصصی را مهمترین ابزار دستیابی به اطلاعات می دانند.ضمن آنکه در پژوهشهای جدید، منابع الکترونیکی و اینترنت به عنوان یکی از مهمترین منابع کسب اطلاعات محسوب گردیده است .
به طور کلی، از مقایسه بین پژوهشهای داخلی و خارجی می توان چنین استنباط کرد که در داخل ایران کتاب و در خارج از کشور، پژوهشگران از مجله‌های تخصصی برای کسب اطلاعات استفاده می کنند.ضمنا گرایش به استفاده ازمنابع الکترونیکی و اینترنت در سالهای اخیر در پژوهشگران خارجی بسیار بیشتر از پژوهشگران داخلی بوده است. همچنین در پژوهشهای خارجی رابطه بین رفتار اطلاع یابی و عوامل مؤثر بر این رفتار و الگوهای اطلاع‌یابی، بررسی شده است اما در مطالعات و پژوهشهای داخلی انعکاسی نیافته است.
تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش
در این قسمت یافته‌های استخراج شده براساس پرسشنامه‌های دریافتی و پرسشهای اساسی تحقیق بررسی می‌شود.
ـ خصوصیات فردی اعضای هیئت علمی دانشگاه رازی چیست؟
بیشترین پاسخ‌دهندگان در دانشکده علوم (9/23%) و کمترین آنها در دانشکده دامپزشکی (4/2%) هستند (جدول 1).
9% جامعه مورد پژوهش را زنان و 91% را مردان تشکیل می‌دهند. 2/32% مدرک خود را از خارج از کشور و 9/63% در ایران اخذ نموده‌اند.
ـ هدف و انگیزه اعضای هیئت علمی از جستجوی اطلاعات چیست؟
اعضای هیأت علمی با توجه به رشته تخصصی، انگیزه و موقعیت شغلی با هدفهای متفاوتی به جستجوی اطلاعات می‌پردازند. مهمترین هدفها و انگیزه‌های اعضای هیئت علمی از جستجوی اطلاعات در جدول 2 دسته‌بندی شده‌اند. مهمترین هدف اعضای هیئت علمی از جستجوی اطلاعات انجام کارهای پژوهشی (1/94%) است، پر کردن اوقات فراغت (20%) کمترین هدف و انگیزة پاسخ دهندگان است. به نظر می‌رسد اهمیت و توجه به امور پژوهش و تحقیق در اولویت قرار دارد و به عنوان مهمترین نیاز افراد جامعه مورد مطالعه است.
در توجه به پژوهش، دو انگیزه ممکن است مؤثر باشد: امتیازهای حاصل از انتشار یافته‌های تحقیق در قالب مقاله‌های علمی برای ارتقا و افزایش بودجه تحقیقات و فراهم آمدن امکان فعالیتهای پژوهش دانشگاه. «افشار زنجانی» (1366)، «نورمحمدی» (1376)، «قیاسی» (1376)، «حیاتی و تصویری قمصری» (1378) نیز به نتایج مشابهی دست یافته‌اند. اما «دیلمقانی» (1375) و «مکی‌زاده» (1376) در پژوهشهای خود شناسایی منابع تخصصی و روزآمد کردن اطلاعات و تدریس را انگیزة اصلی جستجوی اطلاعات عنوان کرده‌اند.
ـ اعضای هیئت علمی برای رفع نیازهای اطلاعاتی خود از کدام منابع اطلاعاتی رسمی و غیر رسمی استفاده می‌کنند؟
در جدول 3، مشاهده می‌شود که از میان منابع اطلاعاتی رسمی کسب اطلاعات، به ترتیب اولویت، کتاب و نشریه‌های ادواری بیشتر از منابع رسمی دیگر مورد استفاه قرار می‌گیرد. یکی از دلایل انتخاب کتاب و نشریه‌های ادواری به عنوان مهمترین منابع کسب اطلاعات، موجود بودن این منابع در کتابخانه‌ها، استفاده آسان، در دسترس بودن و بالا بودن میزان آشنایی با این منابع است. نتایج یافته‌های این پژوهش با یافته‌های «گرکانی» (1366)، «معصومی» (1371)، «شکوری» (1372)، «لیل‌آبادی» (1372)، «دیلمقانی» (1375)، «قیاسی» (1376)، «مکی زاده تفتی» (1376)، «نورمحمدی» (1376)، «حیاتی» و «قمصری» (1378)، «حیاتی» و «عموقین» (1381)، «شوهام»(1998)، «سگرن» (1995)، «فالستر» (1995) مشابهت دارد.
مندرجات جدول 3 نشانگر آن است که پاسخگویان از میان منابع غیر رسمی کسب اطلاعات، تجربه‌های شخصی (01/81 %) را مهمترین منبع کسب اطلاعات غیر رسمی و شرکت در کنفرانسهای خارجی (4/31%) را کمترین منبع کسب اطلاعات، عنوان کرده‌اند. اطلاعات جدول نشانگر آن است که امکانات کسب اطلاعات در داخل کشور بیشتر برای پاسخ‌دهندگان فراهم است. طبق اظهارات آنها، در گزینه‌های دیگر بیشترین پاسخ دهندگان مدرک تحصیلی خود را در داخل کشور کسب نموده‌اند و برای ارتباط با همکاران داخلی تمایل بیشتری دارند و همکارانی که مدرک تحصیلی خود را از خارج از کشور دریافت نموده‌اند، به کنفرانسهای خارجی و ارتباط با همکاران خارجی خود تمایل دارند. پژوهش «حیاتی» و «قمصری» (1378) نشانگر آن است که منابع غیر رسمی ارتباط با پژوهشگران و حضور در گردهمایی‌ها، مهمترین منابع کسب اطلاعات است. «بیچلر» و «وارد» (Bichteler & Ward) (1989) مهمترین روشهای غیر رسمی کسب اطلاعات را ارتباط با همکاران و شرکت در جلسات و همایش می‌دانند. «سگرن» (1995) و «شوهام» (1998) مشورت با همکاران را مهمترین منبع کسب اطلاعات عنوان کردند.
به طور کلی، اعضای هیئت علمی از منابع رسمی و غیر رسمی استفاده می‌کنند و به اهمیت آنها آگاه هستند. اما منابع رسمی به دلیل صحّت اطلاعات، نبود محدودیت زمانی و مکانی استفاده از آنها، نظام یافته‌تر بودن و در دسترس‌تر بودن، بیشتر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
ـ اعضای هیئت علمی برای کسب اطلاعات از کدام یک از منابع غیر چاپی استفاده می‌کنند؟
از میان منابع غیر چاپی، اینترنت 6/96%، لوح فشرده 56/6% و مواد سمعی و بصری 11/55% مورد استفاده است. به نظر می‌رسد اعضای هیئت علمی با نحوة استفاده از فناوریهای جدید اطلاعاتی آشنایی کافی دارند و تمایل به استفاده از اینترنت نزد آنها بالاست. نتایج یافته‌های «لیزینگر و دیگران» (1997) نیز نشان داد 3/80% از پاسخ‌دهندگان از اینترنت استفاده می‌کنند. اما یافته‌های «حیاتی و تصویری» (1379) حاکی از آن است که میزان استفاده از اینترنت کم است. به نظر می‌رسد دلیل اصلی این تفاوت، آشنایی اعضای هیئت علمی در سالهای اخیر با منابع کسب اطلاعات جدید باشد.
ـ هدف انگیزه اعضای هیئت علمی از جستجوی اطلاعات از اینترنت چیست؟
پاسخ دهندگان مهمترین هدف و انگیزة جستجوی اطلاعات از اینترنت را روزآمد کردن اطلاعات تخصصی (3/86%) و تدریس (3/86%) عنوان کردند. اعضای هیئت علمی برای تدریس و روزآمد کردن اطلاعات خود بیشتر از گزینه‌های دیگر از اینترنت استفاده می‌کنند و به اهمیت امکانات اینترنت به عنوان یکی از مناسب‌ترین راه‌های دستیابی به آخرین اطلاعات علمی و آموزشی پی برده اند. یافته‌های «اخوتی» (1377)، «نوروزی چالکی» (1379)، «لیل آبادی» (1372)، «رضایی» (1997)، «شامو» (Shamo) (2001)، «برادشو» (Bradsho) (2000)، «مهو» (Maho) (2001) نشان داد اکثریت جامعه پژوهشی آنان از اینترنت استفاده می‌کنند و میزان استفاده از اینترنت بالاست.
اما جامعة پژوهشی «ستوده» (1377)، «حیدری» (1377)، «حیاتی» (1378) کمتر تمایل به استفاده از اینترنت و منابع الکترونیکی دارند.
ـ اعضای هیئت علمی در دستیابی به اطلاعات مورد نیاز خود از اینترنت با چه مشکلاتی روبرو هستند؟
در بررسی مشکلات استفاده از اینترنت نزد اعضای هیئت علمی مشخص شد که مهمترین مشکل جامعه آماری، سرعت کم شبکه (1/75%) است (جدول 5).
این مشکل در تمامی پژوهشهای دیگر نیز شناسایی شده است. مثلاً پژوهش «حیاتی و تصویری» (1379)، «یمین فیروز و داورپناه» (1383) نیز نشان داد سرعت پایینِ انتقالِ داده، از مشکلات اصلی کاربران است. با توجه به اهمیت این موضوع، دانشگاه‌ها باید با ایجاد بسترهای مناسب و افزایش پهنای باند اینترنت، شرایط را برای استفادة بهینه فراهم نمایند.
ـ اعضای هیئت علمی از کدام یک از مجراهای اطلاعاتی (کتابخانه) برای تأمین نیازهای اطلاعاتی تخصصی خود استفاده می‌کنند؟
پاسخ دهندگان محل تأمین نیازهای اطلاعاتی خود را به ترتیب اولویت کتابخانة دانشکده (1/95%)، کتابخانه شخصی (8/69%)، سایر کتابخانه‌ها (8/43%) کتابخانه مرکزی (5/38%) و کتابخانه گروه (7/31%) اعلام کردند.
اعضای هیئت علمی به منظوردستیابی به اطلاعات مورد نیاز، به دلیل آسانی دسترسی، ابتدا به کتابخانه دانشکده مراجعه می‌کنند.
ـ خدمات و امکانات کتابخانه تا چه میزان نیازهای اطلاعاتی اعضای هیئت علمی را تأمین می‌کند؟
همان‌طور که در جدول7 مشاهده می‌شود، پاسخ دهندگان اطلاع رسانی کتابخانه را در دریافت منابع مرجع، منابع کتابشناختی ضعیف (کم) می دانند. اما کتابخانه را از نظر منابع کتابشناختی رایانه‌ای، امکانات رایانه‌ای در حد «متوسط» ارزیابی کرده‌اند. همچنین، موجود نبودن منبع اطلاعاتی، محدود بودن ساعت کار، محدود بودن امکانات در دریافت اطلاعات از خارج از کشور، همکاری نکردن کتابداران، آشنا نبودن با منابع تخصصی، دسترسی نداشن بهنگام به اطلاعات و ناتوانی کتابدار را در بازیابی اطلاعات از عوامل مهم و تاحد «زیاد» مؤثر در دست نیافتن به اطلاعات مورد نیاز می‌دانند (جدول 8).
به نظر می‌رسد با توجه به پاسخها، کتابخانه‌ها مجموعه‌ای مناسب و مطابق با نیازهای اطلاعاتی مراجعان فراهم نکرده و نسبت به آگاهی رسانی به اعضای هیئت علمی نیز مناسب عمل نکرده‌اند.
ـ آیا میان رفتار اطلاع‌یابی اعضای هیئت علمی و متغیرهایی مانند سابقة تدریس، مدرک تحصیلی، مرتبه علمی، نوع استخدام، محل اخذ مدرک و جنسیت رابطة معنا‌داری وجود دارد؟
برای سنجش وجود رابطه میان عواملی مانند سابقه تدریس، مدرک تحصیلی، مرتبه علمی، نوع استخدام، کشور دریافت مدرک با رفتار اطلاع‌یابی، از آزمون مجذور کای استفاده شد. نتایج آزمون میان سابقه تدریس و هدف و انگیزه جستجوی اطلاعات در منابع نشان می‌دهد افراد دارای سابقه بیش از ده سال، نسبت به سایر گروه‌ها بیشتر از منابع برای افزایش کارایی در تدریس استفاده می‌کنند (002/0=P). همچنین این افراد به نسبت سایر گروه‌ها در راهنمایی پایان نامه از منابع اطلاعاتی بیشتر استفاده می‌کنند (005/0=P). اما در سایر موارد تفاوت معنا‌داری میان سابقة تدریس و هدف و انگیزة جستجوی اطلاعات وجود ندارد.
کسانی که بیش ازده سال سابقه تدریس دارند، بیش از سایر گروه‌ها از پایان نامه استفاده می‌کنند (037/0=P). همچنین این افراد بیشتر از کسانی که سابقة تدریس کمتر دارند، از منابع ثبت اختراعات استفاده می‌کنند (028/0=P). در سایر موارد، تفاوت معنا‌داری وجود ندارد.
تفاوت معنادار در استفاده از کتاب بین دارندگان مدرک دکتری و سایر مدارک تحصیلی وجود دارد. دارندگان مدرک دکتری بیشتر از سایر موارد کتاب استفاده می‌کنند (024/0=P ). اما در سایر موارد، تفاوت معنادار وجود ندارد .
افراد دارای مدرک تحصیلی دکتری بیشتر از سایر افراد در کنفرانسهای خارجی شرکت می‌کنند (05/0=P)، همچنین تمایل تماس با همکاران خارجی بین کسانی که دارای مدرک دکتری هستند، از سایر افراد بیشتر است (01/0=P). در سایر موارد تفاوت معنادار وجود ندارد.
دارندگان مدرک دکتری برای روز آمد کردن اطلاعات بیشتر از سایر افراد از اینترنت استفاده می‌کنند (001/0=P). همچنین، این افراد بیشتر از دارندگان سایر مدارک از اینترنت برای بالا بردن اطلاعات عمومی استفاده می‌کنند(05/0=P). در سایر موارد تفاوت معنادار دیده نشد.
مربیان بیشتر از سایر مرتبه‌ها در امر تدریس به جستجوی اطلاعات در منابع می‌پردازند ( 001/0 =P). اما در سایر موارد تفاوت معنادار وجود ندارد.
اعضای هیئت علمی پیمانی در راهنمایی پایان نامه بیشتر از اعضای رسمی از اینترنت استفاده می‌کنند (05/0=P) ولی در سایر موارد تفاوت معنادار دیده نشد.
افراد پیمانی از در اختیار نبودن امکانات اینترنت در محیط کار خود نسبت به افراد رسمی گلایه دارند. (39/0=P). ولی در سایر موارد تفاوت معنادار بین دو گروه دیده نشد.
افرادی که خارج از کشور تحصیل کرده‌اند بیشتر از اعضای هیئت علمی که مدرک خود را در داخل کشور گرفته‌اند، از گزارش تحقیقی استفاده می‌کنند (002/0=P). همچنین، دانش‌آموختگان خارج از کشور از منابع ثبت اختراعات بیشتر از دانش‌آموختگان داخل کشور استفاده می‌کنند. اما در بقیة موارد تفاوت معنادار دیده نشد.
دانش‌آموختگان خارج از کشور در کنفرانسهای خارجی بیشتر از دانش‌آموختگان داخل کشور شرکت می‌کنند. اما در بقیه موارد تفاوت معنادار دیده نشد.
میزان استفاده از مجله‌ها در بین مردان بیشتر از زنان است (005/0=P). مردان بیشتر از زنان از پایان نامه استفاده می‌کنند (008/0=P) اما در سایر موارد تفاوت معنی‌دار وجود ندارد.
نتایج و پیشنهادهای پژوهش
ـ جامعة مورد بررسی، مهمترین انگیزه و هدف جستجوی اطلاعات را کارهای پژوهشی عنوان کردند. با توجه به اینکه انگیزة جستجوی اطلاعات بر منابع درخواستی تأثیر دارد، کتابخانه‌ها باید نسبت به تهیة مواد و منابع اطلاعاتی متناسب با نیازهای شغلی مراجعان، اقدام کنند.
ـ جامعه مورد مطالعه از روش رسمی و غیر رسمی برای کسب اطلاعات استفاده می‌کنند. در میان منابع رسمی، کتاب و نشریه‌ها و در میان منابع غیر رسمی، تجارت شخصی اهمیت بیشتری دارند. این نتایج حاکی از آن است که هنوز منابع چاپی جایگاه خود را در بین جوامع دانشگاهی حفظ کرده‌اند. از این رو، کتابخانه‌ها باید نسبت به تهیه و یا افزایش کتابها و نشریه‌های ادواری و دیگر منابع اطلاعاتی، اقدام کنند.
ـ اعضای هیئت علمی، اینترنت رامهم‌ترین منبع کسب اطلاعات غیر چاپی عنوان کرده‌اند؛ بنابراین، توجه به بهبود کیفیت و کمّیت این گونه منابع، ضروری است.
ـ پژوهش حاضر نشان داد با وجود گذشت چند سال از ورود اینترنت در محیطهای دانشگاهی، هنوز مهمترین عامل و مشکل دستیابی به اطلاعات، سرعت کم شبکه است که مسئولان دانشگاه باید نسبت به رفع آن اقدام نمایند.
ـ اعضای هیئت علمی، خدمات کتابخانه را از نظر اطلاعرسانی، تأمین نیازهای پژوهشی، شرکت در طرح امانت بین کتابخانه‌ای، تهیه نشریه‌ها، تهیة منابع کتابشناختی چاپی و منابع مرجع در حد کم ارزیابی کرده‌اند. ضروری است مسئولان کتابخانه‌ها نسبت به تهیة جدیدترین نشریه‌های ادواری، تهیة راهنماهای مناسب و تبلیغات لازم دربارة کتابخانه، اطلاعرسانی دربارة تازه‌های کتابخانه، تهیة منابع مرجع مناسب و تجهیز کتابخانه به شبکه‌های اطلاعرسانی مناسب برای برطرف نمودن نیازهای اطلاعاتی اعضای هیئت علمی، اقدام نمایند، زیرا ناآشنایی موجب کاهش استفاده از منابع می‌شود.
ـ اعضای هیئت علمی عواملی مانند محدود بودن ساعت کار کتابخانه، موجود نبودن منابع در کتابخانه، محدود بودن امکانات دریافت اطلاعات از خارج از کشور، همکاری نکردن کتابداران، دسترسی نداشتن بهنگام و ناتوانایی کتابدار را به عنوان عوامل دسترسی دشوار به اطلاعات اعلام کرده‌اند. رفع این موانع از سویی با دانش و از سوی دیگر با سطح انگیزة خدمت‌رسانی کتابداران در ارتباط است.
جدول 1. توزیع فراوانی خصوصیات فردی اعضای هیئت علمی
|
دانشکده |
علوم |
49 |
9/23 |
|
فنی و مهندسی |
47 |
9/22 |
|
|
کشاورزی |
37 |
18 |
|
|
ادبیات |
36 |
6/17 |
|
|
علوم اجتماعی |
25 |
2/12 |
|
|
تربیت بدنی |
6 |
9/2 |
|
|
دامپزشکی |
5 |
4/2 |
|
|
جنسیت |
زن |
18 |
8/8 |
|
مرد |
183 |
3/89 |
|
|
بدون پاسخ |
4 |
2 |
|
|
محل اخذ مدرک |
خارج از ایران |
66 |
2/32 |
|
ایران |
131 |
9/63 |
|
|
بدون پاسخ |
8 |
9/3 |
|
|
مدرک تحصیلی |
لیسانس |
1 |
5/0 |
|
فوق لیسانس |
54 |
3/26 |
|
|
دکتری |
149 |
7/72 |
|
|
بدون پاسخ |
1 |
5/0 |
|
|
نوع استخدام |
رسمی |
157 |
6/76 |
|
غیر رسمی |
48 |
4/23 |
|
|
مرتبه علمی |
مربی و مربی آموزشیار |
11 |
4/5 |
|
استادیار، دانشیار، استاد |
194 |
7/94 |
جدول2. توزیع فراوانی اعضای هیئت علمی بر حسب انگیزه و هدف
|
انگیزه و هدف |
تعداد |
درصد |
|
انجام کارهای پژوهشی |
193 |
1/84 |
|
کسب اطلاعات تخصصی و روز آمد |
169 |
4/82 |
|
افزایش کارایی در امر تدریس |
166 |
81 |
|
ترجمه و تألیف |
87 |
4/42 |
|
انتشار آثار علمی |
102 |
8/49 |
|
راهنمایی در تهیه پایان نامه |
48 |
4/23 |
|
پر کردن اوقات فراغت |
41 |
20 |
جدول 3. توزیع فراوانی اعضای هیئت علمی بر حسب استفاده از منابع رسمی و غیررسمی
|
منابع رسمی |
تعداد |
درصد |
|
کتاب |
195 |
1/95 |
|
مجله‌های داخلی علمی پژوهشی |
172 |
9/83 |
|
مجله‌های خارجی علمی پژوهشی |
168 |
82 |
|
پایان نامه‌ها |
65 |
7/31 |
|
مجموعه مقاله‌های گردهمایی‌ها |
76 |
1/37 |
|
گزارشهای تحقیقی |
89 |
4/43 |
|
ثبت اختراعات |
53 |
9/25 |
|
چکیده‌نامه‌ها |
89 |
4/43 |
|
استانداردها |
61 |
8/29 |
|
منابع نقد و بررسی |
50 |
4/24 |
|
شرکت در کنفرانسهای داخلی |
142 |
3/69 |
|
شرکت در کنفرانسهای خارجی |
71 |
6/34 |
|
تماس با همکاران داخل |
118 |
6/57 |
|
تماس با همکاران خارج |
64 |
2/31 |
|
تجربه‌های شخصی |
154 |
1/75 |
جدول 4. توزیع فراوانی هدفهای جستجوی اطلاعات در شبکه اینترنت نزد اعضای هیئت علمی
|
|
تعداد |
درصد |
|
روزآمد کردن اطلاعات تخصصی |
177 |
3/86 |
|
انجام پروژه‌های تحقیقاتی |
143 |
8/69 |
|
ارتباط بامتخصصان |
104 |
7/50 |
|
سرگرمی |
54 |
3/26 |
|
ارتقای آموزش و تدریس |
177 |
3/86 |
|
بالا بردن اطلاعات عمومی |
97 |
3/47 |
جدول 5. توزیع فراوانی اعضای هیئت علمی بر حسب مشکلات دستیابی
به اطلاعات از طریق اینترنت
|
|
تعداد |
درصد |
|
سرعت کم شبکه اینترنت |
154 |
1/75 |
|
آشنا نبودن با شیوه‌های اطلاع‌یابی از طریق اینترنت |
22 |
7/10 |
|
تسلط کافی نداشتن به زبان انگلیسی |
1 |
5/0 |
|
در اختیار نبودن امکانات لازم در محل کار |
76 |
1/37 |
جدول 6. توزیع فراوانی امکانات و خدمات کتابخانه به صورت کلی
|
|
تعداد |
درصد |
|
خیلی کم |
9 |
4/4 |
|
کم |
58 |
3/28 |
|
متوسط |
137 |
8/66 |
|
زیاد |
1 |
5/0 |
|
خیلی زیاد |
0 |
0 |
|
جمع |
205 |
100 |
جدول 7. توزیع فراوانی پاسخگویان بر حسب عوامل موانع دستیابی به اطلاعات
|
|
خیلی کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
خیلی زیاد |
بدون پاسخ |
جمع |
|||||||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
آشنایی نداشتن با زبان انگلیسی |
134 |
4/65 |
52 |
4/25 |
11 |
4/5 |
7 |
4/3 |
1 |
5/0 |
0 |
0 |
205 |
100 |
|
موجود نبودن منبع در کتابخانه |
22 |
7/10 |
31 |
1/15 |
23 |
2/11 |
72 |
1/35 |
57 |
8/27 |
0 |
0 |
205 |
100 |
|
محدود بودن ساعت کار کتابخانه |
18 |
8/8 |
48 |
4/23 |
41 |
20 |
63 |
7/30 |
35 |
1/17 |
0 |
0 |
205 |
100 |
|
محدود بودن امکانات دریافت اطلاعات از خارج از کشور |
11 |
4/5 |
22 |
7/10 |
20 |
8/9 |
76 |
1/37 |
76 |
1/37 |
0 |
0 |
205 |
100 |
|
همکاری نکردن کتابداران |
24 |
7/11 |
57 |
8/27 |
55 |
8/26 |
37 |
18 |
32 |
6/15 |
0 |
0 |
205 |
100 |
|
آشنا نبودن با منابع جستجو |
22 |
7/10 |
41 |
20 |
48 |
4/33 |
59 |
2/28 |
35 |
1/17 |
0 |
0 |
205 |
100 |
|
آشنایی نبودن با منابع تخصصی |
6 |
9/2 |
42 |
5/20 |
38 |
5/18 |
54 |
3/26 |
65 |
7/31 |
0 |
0 |
205 |
100 |
|
دسترسی نداشتن بهنگام |
9 |
4/4 |
19 |
3/9 |
30 |
6/14 |
75 |
6/36 |
72 |
1/35 |
0 |
0 |
205 |
100 |
|
ناتوانی کتابدار |
24 |
7/11 |
32 |
6/15 |
39 |
19 |
48 |
4/23 |
42 |
5/20 |
0 |
5/0 |
205 |
100 |
جدول8. توزیع فراوانی امکانات خدمات کتابخانه در تأمین نیازهای اطلاعاتی اعضای هیئت علمی
|
|
خیلی کم |
کم |
متوسط |
زیاد |
خیلی زیاد |
بدون پاسخ |
جمع |
|||||||
|
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
تعداد |
درصد |
|
|
اطلاعرسانی کتابخانه از دریافت منابع جدید |
74 |
1/36 |
88 |
9/42 |
26 |
7/12 |
2 |
5/1 |
3 |
5/1 |
11 |
4/5 |
205 |
100 |
|
تهیه کتاب |
29 |
1/14 |
93 |
4/45 |
49 |
9/23 |
4 |
20 |
0 |
0 |
30 |
6/14 |
205 |
100 |
|
تأمین نیازهای پژوهشی |
28 |
7/13 |
73 |
6/35 |
65 |
7/31 |
7 |
4/3 |
0 |
0 |
32 |
6/15 |
205 |
100 |
|
طرح امانت بین کتابخانه‌ای |
59 |
8/28 |
71 |
6/34 |
50 |
4/24 |
1 |
5/0 |
1 |
5/0 |
23 |
2/11 |
205 |
100 |
|
تهیه نشریات |
52 |
4/25 |
80 |
39 |
49 |
9/23 |
1 |
5/0 |
0 |
0 |
23 |
2/11 |
205 |
100 |
|
منابع کتابشناختی چاپی |
37 |
18 |
89 |
4/43 |
46 |
4/22 |
10 |
9/4 |
0 |
0 |
23 |
2/11 |
205 |
100 |
|
منابع کتابشناختی رایانه‌ای |
33 |
1/16 |
76 |
1/37 |
61 |
8/29 |
9 |
4/4 |
0 |
0 |
24 |
7/11 |
205 |
100 |
|
امکانات رایانه‌ای |
29 |
1/14 |
76 |
1/37 |
60 |
3/29 |
31 |
1/15 |
6 |
9/2 |
3 |
5/1 |
205 |
100 |
|
ارزیابی کتابخانه در کل ابعاد |
24 |
7/11 |
54 |
3/26 |
87 |
4/42 |
38 |
5/18 |
2 |
0 |
0 |
0 |
205 |
100 |
)