نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
عضو هیئت علمی سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
قانونمندی و یکدستی در حوزة کتابداری و اطلاعرسانی، اصلی پذیرفته شده است که همواره در مباحث آموزشی و متون درسی گوشزد میشود. برای دستاندرکاران فهرستنویسی موضوعی فارسی، در صورت نیاز به پیشنهاد موضوعهای جدید و یا چنانچه میخواهند از موضوعهای موجود به نحوی قانونمند استفاده کنند، اطلاع از چند و چون قوانین حاکم بر فهرستنویسی موضوعی و چند و چون رعایت این قوانین در حوزة سرعنوانهای موضوعی، از جمله ملزومات کار است. تا زمان تدوین یک دستنامة جامع و مانع که به سؤالهای متعدد فهرستنویسان موضوعی پاسخ دهد، تنها متن موجود مقدمة ویراست دوم سرعنوانهای موضوعی فارسی[1] است که هرچند وجود آن ضروری است، اما به تنهایی کفایت نمیکند. بنابراین، بحث انتقادی در مورد ساختار و محتوای سرعنوانهای فارسی در مقالهها و سخنرانیها، خالی از فایده نخواهد بود. این مقاله را میتوان نوعی فتح باب در این حوزه تلقی کرد.
هدفهای پژوهش
دستیابی به یک روش واحد و قانونمند برای ساخت سرعنوانهای جدید مربوط به اسلام و پیشنهاد برای تصحیح ساختار و محتوای سرعنوانهای موجود به منظور استفادة بهینة همکاران شاغل در بخش فهرستنویسیِ موضوعی کتابخانههای ایران.
سؤالهای پژوهش
1- آیا در آن دسته از سرعنوانهای موضوعی فارسی که از توضیحگر اسلام، تقسیم فرعی اسلام، یا ترکیب ]موضوع[ و اسلام در ساختار آنها استفاده شده، به لحاظ شکل و محتوا قانونمندی و یکدستی وجود دارد؟
2- میزان انطباق شکلی و محتوایی این سرعنوانها با مشابه آنها در بانک مستند موضوعی کتابخانه کنگره تا چه حد است؟
پیشینة پژوهش
در این حوزه تاکنون مطالعة مستقلی، چه در داخل و چه در خارج از کشور، صورت نگرفته است.
روش پژوهش
این پژوهش با روش تحلیل محتوا و با طی مراحل زیر صورت گرفته است:
1. استخراج و فهرستبرداری از کلیة سرعنوانهای موضوعی فارسی در بانک مستند موضوعی کتابخانة ملی که در توضیحگر و در تقسیم فرعی آنها از واژة اسلام استفاده شده است و یا ساختار آنها ترکیبی ]موضوع[ و اسلام بوده است.
2. تفکیک شکلهای مختلف سرعنوان به ترتیب زیر:
الف. ]موضوع[ (اسلام)
ب. ]موضوع[ ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام
ج. ]موضوع[ و اسلام
د. ]موضوع[ ـ اسلام
3. تحلیل هر یک از دستهبندیهای ردیف 2 در مقایسه با معادل آنها در سرعنوانهای موضوعی کنگره به لحاظ شکل و محتوا، با رجوع به قوانین حاکم بر ساخت این نوع ترکیبها
4. در مرحلة آخر، به کاستیهای موجود اشاره و برای رعایت یکدستی و قانونمند کردن سرعنوانهای موضوعی فارسی پیشنهادهای لازم ارائه شده است.
جامعة پژوهش
کلیة سرعنوانهای موضوعی که در فصل روش پژوهش، بند 1، به آنها اشاره شده است.
نگاهی به تاریخچة روش کتابخانة کنگره در ارتباط با ساخت و کاربرد سرعنوانهایی که جنبههای مذهبی یک موضوع را نشان میدهند.
تا سال 1981، کتابخانة کنگره برای بیان جنبههای مذهبی آن دسته از موضوعها که ماهیت مذهبی نداشتند، از شیوههای مختلفی به قرار زیر استفاده میکرد:
1- ]موضوع[ (در دین، فرهنگ عامه و غیره)
2- ]موضوع[ - جنبههای اخلاقی و مذهبی - ]نام دین یا فرقة دینی[
3- ]موضوع[ (نام دین یا فرقة دینی)
4- ]موضوع[ و دین ]یا بالعکس[
5- ]موضوع[ و ]نام دین یا فرقه دینی[ ]یا بالعکس[
در سال 1981، سه تقسیم فرعی جدید برای استفاده همراه با موضوعها پیشنهاد شد. هدف این بود که برای تخصیص سرعنوان، به اثری که از منظر دین و مذهب به بررسی یک موضوع میپردازد، تمام شیوههای فوق در یک شیوة واحد ادغام و در نهایت یکدست شوند. برای آثاری که از منظر فرهنگ عامه به طرح موضوعهای مختلف میپردازند، برای بیان آنها در قالب سرعنوان، پیشتر از ترکیب ]موضوع[ (در دین فرهنگ عامه و ...) استفاده میشد. اما هم اکنون کنگره در این خصوص روش جدیدی پیشنهاد کرده که جزئیات آن موضوع بحث ما نیست. از جمله تمهیدات کتابخانه کنگره این است که فرهنگ عامه (folklore) در قالب یکی از تقسیمهای فرعی شناور درآمده و زیر نام گروههای قومی، ملی و شغلی و موضوعها، در صورتی بهکار میرود که به منزلة موضوع یا درونمایه، در فرهنگ عامه مطرح شده باشند.[2] مثل:
سرخپوستان آمریکای شمالی ـ فرهنگ عامه
ستارهها ـ فرهنگ عامه
به عنوان یک قانون کلی، بخش مستند موضوع کتابخانه کنگره برای آثاری که از دیدگاه مذهب یا اخلاق به بررسی موضوعی میپردازند که خود ماهیتاً مذهبی یا اخلاقی نیست، توصیه میکند از سه تقسیم فرعی پیشنهادشده در زیر، یک تقسیم فرعی یا بیش از یک تقسیم فرعی را همراه با موضوع به کار ببریم:
ـ جنبههای مذهبی ـ ]نام دین یا فرقة دینی[ ]که تقسیم فرعی شناور محسوب نمیشود[ -Religious aspects
ـ اساطیر ]که تقسیم فرعی شناور محسوب نمیشود[ - mythology
ـ جنبههای اخلاقی ]که تقسیم فرعی شناور است[ -Moral and ethical aspects
کنگره تأکید میکند برای موضوعهای ذاتاً مذهبی یا اخلاقی، تقسیمهای فرعی بالا را به کار نبریم. برای اینگونه موضوعها، میتوانیم از فهرست تقسیمهای فرعی شناور (H1095)، تقسیم فرعی مناسب را انتخاب کنیم، یا نام فرقه و مذهب را طبق دستور دستنامه در قسمت (H2015) (که مربوط به نام ادیان و مذاهب و فرقهها به مثابه تقسیم فرعی است) به عنوان تقسیم فرعی به آنها اضافه کنیم.[3]
مثل: جشنها ـ اسلام
اینک مشخصاًْ به تقسیم فرعیِ «جنبههای مذهبی» میپردازیم و خواهیم دید که کنگره از این تقسیم فرعی چه مفهومی درنظر دارد.
از نظر کتابخانه کنگره و به عنوان یک قانون کلی، این تقسیم فرعی را باید همراه با موضوعهایی استفاده کرد که ماهیتاً مذهبی یا اخلاقی نیست و برای تخصیص به آثاری که مبحثی را از دیدگاه مذهب مورد بررسی قرار داده باشد، مثلاً: حضور و جلوة آن موضوع به مثابه یک درونمایه در باورها و مراسم مذهبی، اهمیت آن در عقاید مذهبی، و یا رابطة کلی آن موضوع با دین و مذهب:[4]
مثال:
پرندگان ـ جنبههای مذهبی
امور جنسی ـ جنبههای مذهبی
خواهیم دید که تعریفهای تأکید شده در بالا در ادامة مطلب یک نکتة کلیدی محسوب میشود و قاعدتاً باید در سرعنوانهای موضوعی فارسی ـ که در هر صورت از سرعنوانهای کنگره الگوبرداری میکند ـ رعایت شود، مگر آنکه تعریف جدیدی از آن در ذهن ویراستاران متن فارسی وجود داشته باشد. کنگره اجازه نمیدهد این تقسیم فرعی را همراه با طبقات اشخاص یا گروههای قومی، برای آثاری که زندگی مذهبی یا دین و آیین این اشخاص و گروهها را بررسی میکند، به کار ببرید.
کتابخانه کنگره در چنین مواردی، از تقسیم فرعی «زندگی مذهبی» (Religious life) و یا «دین» (Religion) استفاده میکند. مثل:
کودکان ـ زندگی مذهبی
سرخپوستان آمریکای شمالی ـ دین
کتابخانة کنگره توصیه میکند برای تک تک کاربردهای جنبههای مذهبی که با پشتوانة انتشاراتی به بخش فهرستنویسی میرسد، در فایل مستند رکورد بسازیم، مگر اینکه در فهرست تقسیمهای فرعی شناور زیر سرعنوانهای نمونه (H1147 تا H1200) کاربرد آن مجاز شمرده شده باشد. مثلاً چون زیر موضوع cattle (گاو)، به عنوان یک موضوع نمونه، تقسیم فرعی «جنبههای مذهبی - ]بودا و بودیسم و ....[»= religious aspects - [Buddhism,…] بهکار رفتة دیگر، دلیلی برای ساخت تکتک موضوعهایی از این دست وجود ندارد. توصیه دیگر کنگره آن است که در مواردی که از فرم قدیم ]موضوع[ و ]نام دین و مذهب[ یا موضوع (نام دین و مذهب) استفاده میکنیم، از ترکیب ]موضوع[ - جنبههای مذهبی به آن ارجاع ندهیم، زیرا بعدها همین ارجاع باید به صورت سرعنوان تثبیت شده درآید.[5]
مثلاً اگر با موضوع عبادت (اسلام) = worship (Islam) سروکار داریم، دیگر نباید از عبادت ـ جنبههای مذهبی - اسلام به آن ارجاع دهیم، زیرا این ترکیب بعدها سرعنوان خواهد شد.
توصیة دیگر کتابخانه کنگره این است که: از این پس از ترکیباتی که نام دین و مذهب را به عنوان توضیحگر در پرانتز و همراه با موضوع بهکار میبرند، استفاده نکنیم. بنابراین، موضوعهایی مثل:
ایمان (اسلام) Faith (Islam)
یا
طلسمها و تعویذها (یهودیت) Amulets (Judaism)
دیگر در سرعنوانهای موضوعی کنگره، محلی از اعراب ندارد.البته، توصیه میکند اینگونه شکلهای قدیمی را نگهداریم، اما برای همان موضوع از منظر دین و فرقهای که پیش از این سرعنوان تثبیتشدهای به خود اختصاص نداده، از ترکیب جنبههای مذهبی - ]نام دین یا فرقه دینی[ استفاده نماییم.[6] مثلاً اگر موضوع «ایمان (اسلام)» در سرعنوان ما وجود دارد، فعلاً نباید در آن دخل و تصرف کنیم، اما برای کتابی جدید در مورد ایمان در آیین بودا موضوع جدید «ایمان - جنبههای مذهبی - بودا و بودیسم» را بسازیم.
و اما در مورد سرعنوانهایی که در ساختار خود از ترکیب ]موضوع[ و دین ]و بالعکس[، و همچنین ]موضوع[ و ]نام دین و فرقه دینی[ ]و بالعکس[ استفاده میکنند: کنگره توصیه میکند صرفاً سرعنوانهایی را دستنخورده نگه داریم که به رشتههای کلّی موضوعی از منظر دین (به طور عام) و از منظر ادیان خاص میپردازد، مثل:
کمونیسم و دین
بودا و بودیسم و سیاست
از آنجا که پای فرقههای دینی خاص در ارتباط با یک موضوع در میان است، کنگره مؤکداً توصیه میکند ترکیب پیشین موضوع را به ترکیب ]موضوع[ - جنبههای مذهبی - ]نام مذهب یا فرقه دینی[ تغییر دهیم.[7]
اسلام و سرعنوانهای موضوعی فارسی
در سرعنوانهای موضوعی فارسی ذیل «اسلام»، ضمن توضیح موارد دیگر، به این یادداشت برمیخوریم:
موضوعهای خاص را با کلمة اسلام در پرانتز بهکار ببرید. مثل زناشویی (اسلام)[8] حال آنکه پس از نمونهگیری کامل از تمام رکوردهای بانک مستند در این چارچوب، به این نتیجه میرسیم که سرعنوان موضوعی فارسی خود به هیچ وجه این مسئله را در تمام موارد رعایت نکرده است. در ادامه، به این نکته اشاره خواهیم کرد:
حال مروری داشته باشیم بر سرعنوانهای موضوعی در چارچوب مبحث موردنظر مقاله
1- موضوع (اسلام)
در بانک مستند موضوع، 6 رکورد با این ساختار وجود دارد.
در حوزة اخلاق، با مباحثی مثل «فروتنی، فداکاری، دوستی، غرور و...» سروکار داریم. در فلسفه و کلام، با مباحثی همچون «انسان، بهشت، توبه، توکل و ...» و آنچه باقی میماند، در علوم اجتماعی و انسانی میگنجد. مثل تکامل اجتماعی، مدیریت، بانک و بانکداری و ...
رشتة موضوعی |
رکورد |
درصد |
علوم اجتماعی و انسانی |
25 |
42% |
اخلاق |
18 |
30% |
فلسفه و کلام |
17 |
28% |
جدول بالا نشان میدهد در استفاده از این ترکیب برای مفاهیم مختلف در عرصة دانش بشری، تفاوت معناداری وجود ندارد؛ یعنی تقریباً برای همه مفاهیم میتوان از این ترکیب استفاده کرد. اما آنچه مانع کار میشود، این است که کنگره دیگر این ترکیب را به رسمیت نمیشناسد.
سرعنوان فارسی |
سرعنوان لاتین |
تعداد رکورد موجود در بانک مستند موضوع |
ملاحظات |
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic] & Islam |
3 |
|
*]موضوع[ (اسلام) |
در کنگره معادل ندارد |
7 |
|
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic] - Islam |
10 |
۵ مورد از این تعداد قبلاً در کنگره با ترکیب [Topic] Islam وجود داشته است |
]موضوع[ (اسلام) |
ترکیب اضافی |
1 |
|
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic] - Religious aspects - Islam |
16 |
|
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic] Islam |
8 |
دومورد از این تعداد یکی وفاداری است که به نظر نمیآید معادل درستی برای devotion باشد و دیگری«وسوسه» است که در کنگره برای یهودیت با (Jewish Theology) ساخته شده اما برای اسلام یا (اسلام) در پرانتز این ناهماهنگی در سرعنوان کنگره را نشان میدهد |
]موضوع[ (اسلام) |
در کنگره، به هیچ شکل، ترکیبی وجود ندارد که جنبههای مذهبی این موضوع را نشان دهد |
7
|
|
]*موضوع[ (اسلام) |
کنگره اصولاً هیچگونه معادلی برای سرعنوان اصلی ندارد |
2
|
این دو مورد عبارتند از: عصمت = با معادل immaculation و sinlessness که هر دو ستارهدار است و در کنگره وجود ندارد، و دیگری «میهن» که هرچند ستارة آن فراموش شده، اما در سرعنوان کنگره وجود ندارد. سرعنوان فارسی باید به تبع کنگره که Homeland (Theology) را به کار برده Homeland (Islamic Thoelogy) را به عنوان مابه ازای لاتین بهکار برد. |
]*موضوع[ (اسلام) |
Islamic و ]موضوع[ |
1 |
سازمانهای مذهبی (اسلام) |
]موضوع[ (اسلام) |
معادل لاتین در کنگره ارجاع قرارگرفته Domestic education Home Schooling Homebound education |
1
|
تربیت خانوادگی (اسلام) |
]موضوع[ (اسلام) |
(Islamic law) ]موضوع[ |
2 |
جاسوسی و غنایم |
]موضوع[ (اسلام) |
به دو شکل در سرعنوان کنگره موجود است: [Topic] (Islamic law) [Topic] - Religious aspects - Islam |
1 |
والدین و کودک (اسلام) |
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic] in Islam |
۱ |
آزادی بیان در اسلام = Freedom of Speech in Islam که با توجه به قانون کنگره هم ترکیبی غیرعادی است |
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic], Islamic |
1 |
زناشویی (اسلام) ـ آداب و رسوم |
با توجه به جدول بالا، میبینیم که فقط در 3 رکورد یعنی فقط 5% موارد، بین سرعنوان فارسی و کنگره تشابه وجود دارد و سایر رکوردها هیچگونه مناسبتی با معادل کنگره ندارند.
با توجه به دستور کتابخانه کنگره که از این پس نباید از ترکیب ]موضوع[ (اسلام) استفاده کنیم، سرعنوان موضوعی فارسی قاعدتاً باید تمام این نوع رکوردها را به ترکیب ]موضوع[ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام تغییر دهد. موارد خاص، مثل غنایم را با توضیحگر فقه به کار ببرد و زناشویی (اسلام) ـ آداب و رسوم را به زناشویی ـ آداب و رسوم اسلامی تبدیل کند.
2- ] موضوع[ ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام
الف) مواردی که سرعنوانهای موضوعی فارسی و کنگره هر دو از این ترکیب استفاده کردهاند: جمعاً 172 مورد از این نوع سرعنوانها در بانک مستند موضوع کتابخانه ملی وجود دارد که ترتیب پراکندگی موضوعی آن را در جدول زیر ملاحظه میفرمایید:
دامنة موضوعی |
درصد |
علوم اجتماعی و انسانی |
43% |
اخلاق و روانشناسی |
37% |
علوم و فنون و هنرها و صنایع |
20% |
میبینیم که تفاوت فاحشی بین حوزههای مختلف دانش بشری به لحاظ ارتباط آنها با دین و مذهب وجود ندارد، تنها تفاوت محسوس در حوزة علوم و فنون وصنایع است که طبیعی است، زیرا به دلیل ماهیت و نوبودن این عرصهها، کمتر اثری نوشته میشود که آنها را از دیدگاه مذهب مورد ارزیابی قرار داده باشد.
اما مواردی در سرعنوانهای موضوعی فارسی وجود دارد که نیاز به اصلاح دارد:
در سرعنوانهای کنگره چنین ترکیبی وجود ندارد، و طبیعی هم هست، زیرا تلویزیون در معنای بالا و با شمارهای که در مقابل آن قرار دارد؛ یعنی تکنیک و دستگاه تلویزیون، نه برنامة تلویزیونی، به همین دلیل است که کنگره در اینگونه موارد از ترکیب زیر استفاده میکند:
Television broadcasting - Religious aspects - Islam
یادداشت کنگره را زیر این موضوع (بدون تقسیم فرعی دین خاص) میخوانیم: «آثار کلی در مورد رابطة بین پخش برنامههای تلویزیونی و دین و مذهب، همچنین پخش برنامههای تلویزیونی از منظر دین را در اینجا بیاورید. طرح مباحث دینی در تلویزیون را زیر Religion on television ]دین در تلویزیون[ بیاورید». ]این موضوع آخر در سرعنوانهای موضوعی فارسی هنوز ساخته نشده است.[
Respect - Religious aspects - Islam = Respect for persons - Religious aspects - Islam
معادل لاتین اول اشکالی ندارد، اما بهتر بود Respect را با respect for persons یکسان تلقی نمیکردیم، زیرا منظور از دومی بیشتر حیثیت اشخاص است، صرفاً به این دلیل که کنگره آن را با (Jewish law) و law& legislation ساخته، یعنی بیشتر معنای فقهی و حقوقی مدنظر است تا معنای اخلاقی. در این صورت، باید از الگوی کنگره استفاده کنیم و در صورتی که پشتوانة انتشاراتی لازم برای مفهوم حیثیت اشخاص در فقه اسلامی وجود داشته باشد، چنین ترکیبی بسازیم.
حیثیت اشخاص (فقه) respect for persons (Islamic law)
Children - Religious aspects - Islam
کنگرة ذیل موضوع "Children – Religious aspects" معنای دو سرعنوان متفاوت را از هم تفکیک کرده است: «کلام یا عقاید مذهبی» در مورد کودکان را در اینجا بیاورید. زندگی عبادی و مذهبی آنها را در «کودکان – زندگی مذهبی» وارد کنید. حال آنکه ما در فارسی چنین نکردهایم، و همین نقیصه، معنای موضوع بالا را هم دچار ابهام کرده است.
سرعنوانهای موضوعی فارسی، بین معادل اول و دوم لاتین تفاوتی قایل نشده است. در حالت عادی این قضیه اشکالی ایجاد نمیکند، اما با توجه به یادداشت کنگره زیر Costume، معلوم میشود که چرا کنگره زیر این موضوع از جنبههای مذهبی استفاده نکرده است: «لباس به عنوان یکی از اقلام هنری، همچنین لباس مخصوص صحنه نمایش، سینما و رویدادهای خاص را زیر این موضوع بیاورید. جنبههای عملی و مفید لباس، همچنین نحوه لباس پوشیدن را زیر clothing & dress بیاورید».
ب) مواردی که سرعنوانهای موضوعی فارسی از این ترکیب استفاده کرده، اما در سرعنوانهای کنگره چنین ترکیبی وجود ندارد. جمعاً 128 مورد از این نوع در بانک مستند موضوع کتابخانه ملی وجود دارد که ترکیب پراکندگی موضوعی آنها به قرار زیر است:
دامنة موضوعی |
تعدادرکورد |
درصد |
علوم اجتماعی و انسانی |
72 |
2/56% |
اخلاق |
20 |
6/15% |
علوم و فنون |
14 |
11% |
فلسفه و روانشناسی |
16 |
5/12% |
متفرقه |
6 |
7/4% |
از این تعداد، 80 مورد، یعنی حدود 5/62%، جای هیچگونه سؤالی ندارد. در واقع، موضوعهایی از قبیل نیکوکاری، آرامش و آسایش، عفت، وصیت، مناعت، یتیمان، امانتداری، حجامت، جامعهپذیری، اخلاق پرستاری، حافظه ـ تقویت، چشم زخم و از این قبیل، هرچند در سرعنوانهای کنگره موجود نیست، اما طبق دستور ساخت سرعنوانها که در ابتدای مقاله بدان اشاره شد، هیچگونه منع ساختاری برای ایجاد آنها وجود ندارد.
اما 48 مورد، یعنی 5/37% از موارد، جای ایراد دارد که این درصد بزرگی به شمار میرود. به تعدادی از موارد اشاره خواهیم کرد.
کنگره، ظلم را به عدالت (Justice) ارجاع داده، اگر قرار است مطابق الگوی سرعنوانهای کنگره رفتار کنیم. اساساً ساختن موضوع «ظلم» مناسبتی ندارد. باید آن را به «عدالت» ارجاع دهیم و جنبههای مذهبی را با «عدالت» بسازیم.
کنگره این تقسیم فرعی را همراه با مفهوم حفاظت آثار فرهنگی بهکار برده که معنای درستتری پیدا میکند. آنچه از نظر دین و آیین مطرح است، حفاظت آثار فرهنگی است نه خود آثار فرهنگی
Cultural Propety - Protection - Religious aspects - Islam
آثار فرهنگی ـ حفاظت ـ جنبههای مذهبی
Communication in marriage - Religious aspects - Islam
وقتی موضوع «زناشویی - جنبههای مذهبی - اسلام» را داریم، دیگر نیازی به ساخت موضوع بالا نخواهیم داشت و اصولاً چنین موضوعی باعث پراکندگی بازیابی موضوعهایی میشود که از دید مذهب ـ و در اینجا از دید اسلام ـ به زناشویی نگریسته است.
Construction industry - Religious aspects - Islam
تصور میکنید اسلام در مورد صنعت ساختمان چه دیدگاهی دارد؟ اگر هم داشته باشد، در حوزة فقه است. بنابراین چنین موضوعی درواقع موضوعیت ندارد.
Vigils (Liturgy) - Religious aspects - Islam
معادل لاتین نشان میدهد با شبزندهداری و بیدارمانی به عنوان یک مراسم عبادی در کلیسا سروکار داریم. تازه اگر بخواهیم به این مراسم عبادی مسیحی تعمیم بدهیم، دیگر جنبههای مذهبی نخواهد داشت چون ماهیتاً مذهبی است و طبق قواعد ساخت سرعنوان، همراه کردن آن با «جنبههای مذهبی» معنا ندارد. در نهایت، باید چنین موضوعی بسازیم:
شبزندهداری ـ اسلام Vigils (Liturgy) - Islam
طبق قانونی که در کتابخانة ملی مرسوم است، برای نشان دادن آثاری که موضوعی را از دیدگاه قرآن و احادیث و روایات بررسی کرده باشد از ترکیب «جنبههای مذهبی- اسلام» استفاده میکنند و در صورتی که اثری موضوعی را در فقه پیگیری کند، تا حد مجاز از ترکیب ]موضوع[ (فقه) استفاده میشود. معلوم است که کراوات را میتوان فقط از دیدگاه فقه امروز بررسی کرد. در واقع، جزء مسائل مستحدثه محسوب میشود. هر چهار رکورد موجود در کتابشناسی ملی زیر این موضوع، همین نکته را نشان میدهند. این قضیه به نوعی به آداب لباس پوشیدن مربوط میشود که کنگره پوشاک را برای آن انتخاب کرده است. در این صورت پوشاک ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام برای نشان دادن چنین منظوری کافی است و کراوات را میتوان جداگانه به عنوان موضوع دوم به اثر مورد نظر تخصیص داد.
Mathematics-Religious aspects - Islam
اگر منظور ریاضیات اسلامی است که چنین سرعنوانی را با معادل Mathematics, Arabic در سرعنوانهای فارسی و کنگره داریم؛ در غیر اینصورت، ریاضیات از نظر اسلام، با همان تعریفی که در صفحات قبل از آن ارائه شد (یعنی به عنوان یک درونمایه در باورها و مراسم مذهبی، اهمیت موضوع در عقاید مذهبی یا رابطه با مذهب)، مفهوم چندانی ندارد. اگر هم چنین اثری داشته باشیم، میتوانیم با موضوع «اسلام و علوم» آن را پوشش دهیم.
3. اسلام و ]موضوع[
در سرعنوانهای موضوعی فارسی، 40 موضوع با ترکیب بالا وجود دارد. در 13 مورد، یعنی حدود 32% موضوعها، شکل و ترکیب سرعنوانهای فارسی و کنگره عیناً مشابه هم است، و در 38 مورد، یعنی 68% باقیمانده، شکل و ترکیب سرعنوانهای فارسی با کنگره متفاوت است که این رقم بالایی است و باید به شکلی اصلاح شود.
از این تعداد، در 17 مورد، کنگره از ترکیب [Topic] - Religious aspects - Islam استفاده کرده است که با شکل فارسی و لاتین سرعنوانهای فارسی مطابقت ندارد. این موارد عبارتند از: اسلام و بهداشت روانی، ... و خانواده، ... و دموکراسی، ... و اقتصاد، ... و پزشکی، .... و بهداشت، ... و استعمار، ... و جنگ، ... و سرمایهداری، ... و صلح، ... و مالکیت، ... و مشروطیت، ... و ملیگرایی، ... و موسیقی، .... و نژادپرستی، ...و مسائل جنسی، ... و ورزش.
از 10 مورد باقیمانده، در 5 مورد اصلاً معادلی در کنگره برای این سرعنوانها وجود ندارد ، که عبارتند از: 1) اسلام و اخلاق 2) اسلام و حقوق 3) اسلام و اگزیستانسیالیسم 4) اسلام و ماتریالیسم و 5) اسلام و آموزش و پرورش. قاعدتاً توصیه میشود موضوعهای مزبور به این شکل اصلاح شوند:
1) اسلام و اخلاق اخلاق اسلامی چرا که در مفهوم فرقی با هم ندارند.
2) اسلام و حقوق اگر منظور حقوق اسلامی است که برای این مفهوم سرعنوان «فقه» را داریم و اگر منظور رابطة اسلام و حقوق است که چنین ترکیبی برای ادیان خاص در کنگره وجود ندارد. برای چنین مواردی کنگره سرعنوان «دین و حقوق» را برگزیده است.
3) اسلام و اگزیستانسیالیسم اگزیستانسیالیسم - جنبههای مذهبی - اسلام
4) اسلام و ملیگرایی ملیگرایی- جنبههای مذهبی - اسلام
با توجه به دستور کنگره در این خصوص (ص 60)، تنها در صورتی که یک رشته کلی موضوعی از منظر ادیان خاص بررسی شود، میتوانیم از ترکیب ]نام دین[ و ]موضوع[ استفاده کنیم. آیا اگزیستانسیالیسم، ملیگرایی و مباحثی از این قبیل رشته کلی موضوعی محسوب میشوند؟ اگر این طور باشد، ترکیب اسلام و ]موضوع[ را برای بسیاری از مفاهیم میتوانیم به کار ببریم و تشخیص رستههای کلی موضوعی کار دشواری خواهد بود. پس بهتر است از ترکیب پیشنهادی کنگره، یعنی ترکیبی که بعدها وجه غالب پیدا خواهد کرد، استفاده کنیم، و آن ]موضوع[ + جنبههای مذهبی - اسلام خواهد بود.
5) اسلام و آموزش و پرورش Islamic education
که معادل مناسبتر برای عبارت لاتین، «آموزش و پرورش اسلامی» است.
در 3 مورد، رابطة اسلام با ادیان و آیینهای دیگر مطرح است؛ در سرعنوانهای فارسی در این گونه موارد، relations، «و» معنا شده که معادل مناسبی محسوب میشود.
و در 1 مورد باقیمانده نیز سرعنوان فارسی مفهوم عامتری برای عبارت کنگره درنظر گرفته است که چندان بیمناسبت نیست.
اسلام و اجتماع Islam & Social Problems
سرعنوان فارسی |
سرعنوان کنگره |
تعداد |
ملاحظات |
اسلام و ]موضوع[ |
Islam & [Topic] |
۱۳ |
|
» » |
[Topic] - Religious aspects - Islam |
17 |
|
» » |
معادل ندارد |
6 |
|
» » |
Islam - Relations - [Topic]
|
3 |
این ترکیب برای بیان رابطه اسلام با ادیان و مذاهب دیگر به کار میرود و relation در فارسی «و» معنا شده است |
» » |
سرعنوان کنگره نسبت به فارسی اخص است |
1 |
اسلام و اجتماع = Islam & Social Problems |
مجموعاً 8 رکورد با این ترکیب در بانک مستند موضوع وجود دارد. اصولاً در سرعنوانهای موضوعی کنگره تنها در مواردی از ترکیب موضوع - ]نام دین[ استفاده میشود که موضوع اصلی خود ماهیت مذهبی داشته باشد، زیرا در این صورت نیازی به استفاده از ترکیب ]موضوع[ - جنبههای مذهبی - ]نام دین و فرقه دینی[ وجود ندارد. این 8 رکورد عبارتند از:
میبینید که همة سرعنوانهای اصلی، به جز مورد آخر، مفهوم مذهبی دارند. فقط در مورد آخر اشتباهی صورت گرفته است: به جای آنکه Love - Religious aspects یکجا عشق (دین) معنا میشد، بهتر میبود که ترکیب مزبور را اینگونه معنا میکردیم.
عشق ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام
یعنی از همان ترکیب دلخواه و آشنا و در آینده پراستفادة کنگره استفاده میکردیم.
و سؤال نهایی اینکه، مگر جشنها مفهوم مذهبی است که آن را یکسره با تقسیم فرعی «اسلام» بهکار بردهایم. جواب این است که Fasts & Feasts را اگر نه «روزهها و اعیاد مذهبی»، دست کم بهتر بود «جشنهای مذهبی» معنا کنیم.
پیشنهاد این است که از این پس، هر موضوع مفروض با ماهیت مذهبی را از دیدگاه دین و آیین خاص با همین ترکیب ]موضوع[ - ]نام دین[ بسازیم.
نتیجهگیری
پیشنهاد
]موضوع[ - اسلام
5. بین زندگی مذهبی و جنبههای مذهبی باید تفاوت قایل شد.
«زندگی مذهبی» همراه با گروه افراد، معنای بدیهی خود را دارد، اما استفاده از «جنبههای مذهبی» به عنوان تقسیم فرعی زیر گروه افراد، نگاه دین و مذهب را نسبت به آنان نشان میدهد.
مرگ مغزی ـ جنبههای مذهبی ـ شیعه
چرا که در کنگره نیز به موضوعهایی تثبیت شدهای از این دست برمیخوریم
Brain death– Religious aspects – Baptists (Catholic church, etc.)
بردگی (اسلام) Slavery & Islam
در این مورد ما نه تنها اشتباه کنگره را ندیده گرفتهایم، بلکه در معادلسازی فارسی هم روش خاص خودمان را در پیش گرفتهایم. بهترین پیشنهاد به جای موضوع بالا چنین است:
بردگی ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام
جوانان و اسلام [به جای جوانان مسلمان] Muslim Youth
فلسفه واسلام [به جای اسلام و فلسفه] Islam & Philosophy
امید است این گونه ناهماهنگیها در ویرایش 4 سرعنوانهای فارسی که چاپ آن برنامه در دست اقدام بخش مستندسازی کتابخانه ملی است، رفع شود.
مقدمه
قانونمندی و یکدستی در حوزة کتابداری و اطلاعرسانی، اصلی پذیرفته شده است که همواره در مباحث آموزشی و متون درسی گوشزد میشود. برای دستاندرکاران فهرستنویسی موضوعی فارسی، در صورت نیاز به پیشنهاد موضوعهای جدید و یا چنانچه میخواهند از موضوعهای موجود به نحوی قانونمند استفاده کنند، اطلاع از چند و چون قوانین حاکم بر فهرستنویسی موضوعی و چند و چون رعایت این قوانین در حوزة سرعنوانهای موضوعی، از جمله ملزومات کار است. تا زمان تدوین یک دستنامة جامع و مانع که به سؤالهای متعدد فهرستنویسان موضوعی پاسخ دهد، تنها متن موجود مقدمة ویراست دوم سرعنوانهای موضوعی فارسی[1] است که هرچند وجود آن ضروری است، اما به تنهایی کفایت نمیکند. بنابراین، بحث انتقادی در مورد ساختار و محتوای سرعنوانهای فارسی در مقالهها و سخنرانیها، خالی از فایده نخواهد بود. این مقاله را میتوان نوعی فتح باب در این حوزه تلقی کرد.
هدفهای پژوهش
دستیابی به یک روش واحد و قانونمند برای ساخت سرعنوانهای جدید مربوط به اسلام و پیشنهاد برای تصحیح ساختار و محتوای سرعنوانهای موجود به منظور استفادة بهینة همکاران شاغل در بخش فهرستنویسیِ موضوعی کتابخانههای ایران.
سؤالهای پژوهش
1- آیا در آن دسته از سرعنوانهای موضوعی فارسی که از توضیحگر اسلام، تقسیم فرعی اسلام، یا ترکیب ]موضوع[ و اسلام در ساختار آنها استفاده شده، به لحاظ شکل و محتوا قانونمندی و یکدستی وجود دارد؟
2- میزان انطباق شکلی و محتوایی این سرعنوانها با مشابه آنها در بانک مستند موضوعی کتابخانه کنگره تا چه حد است؟
پیشینة پژوهش
در این حوزه تاکنون مطالعة مستقلی، چه در داخل و چه در خارج از کشور، صورت نگرفته است.
روش پژوهش
این پژوهش با روش تحلیل محتوا و با طی مراحل زیر صورت گرفته است:
1. استخراج و فهرستبرداری از کلیة سرعنوانهای موضوعی فارسی در بانک مستند موضوعی کتابخانة ملی که در توضیحگر و در تقسیم فرعی آنها از واژة اسلام استفاده شده است و یا ساختار آنها ترکیبی ]موضوع[ و اسلام بوده است.
2. تفکیک شکلهای مختلف سرعنوان به ترتیب زیر:
الف. ]موضوع[ (اسلام)
ب. ]موضوع[ ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام
ج. ]موضوع[ و اسلام
د. ]موضوع[ ـ اسلام
3. تحلیل هر یک از دستهبندیهای ردیف 2 در مقایسه با معادل آنها در سرعنوانهای موضوعی کنگره به لحاظ شکل و محتوا، با رجوع به قوانین حاکم بر ساخت این نوع ترکیبها
4. در مرحلة آخر، به کاستیهای موجود اشاره و برای رعایت یکدستی و قانونمند کردن سرعنوانهای موضوعی فارسی پیشنهادهای لازم ارائه شده است.
جامعة پژوهش
کلیة سرعنوانهای موضوعی که در فصل روش پژوهش، بند 1، به آنها اشاره شده است.
نگاهی به تاریخچة روش کتابخانة کنگره در ارتباط با ساخت و کاربرد سرعنوانهایی که جنبههای مذهبی یک موضوع را نشان میدهند.
تا سال 1981، کتابخانة کنگره برای بیان جنبههای مذهبی آن دسته از موضوعها که ماهیت مذهبی نداشتند، از شیوههای مختلفی به قرار زیر استفاده میکرد:
1- ]موضوع[ (در دین، فرهنگ عامه و غیره)
2- ]موضوع[ - جنبههای اخلاقی و مذهبی - ]نام دین یا فرقة دینی[
3- ]موضوع[ (نام دین یا فرقة دینی)
4- ]موضوع[ و دین ]یا بالعکس[
5- ]موضوع[ و ]نام دین یا فرقه دینی[ ]یا بالعکس[
در سال 1981، سه تقسیم فرعی جدید برای استفاده همراه با موضوعها پیشنهاد شد. هدف این بود که برای تخصیص سرعنوان، به اثری که از منظر دین و مذهب به بررسی یک موضوع میپردازد، تمام شیوههای فوق در یک شیوة واحد ادغام و در نهایت یکدست شوند. برای آثاری که از منظر فرهنگ عامه به طرح موضوعهای مختلف میپردازند، برای بیان آنها در قالب سرعنوان، پیشتر از ترکیب ]موضوع[ (در دین فرهنگ عامه و ...) استفاده میشد. اما هم اکنون کنگره در این خصوص روش جدیدی پیشنهاد کرده که جزئیات آن موضوع بحث ما نیست. از جمله تمهیدات کتابخانه کنگره این است که فرهنگ عامه (folklore) در قالب یکی از تقسیمهای فرعی شناور درآمده و زیر نام گروههای قومی، ملی و شغلی و موضوعها، در صورتی بهکار میرود که به منزلة موضوع یا درونمایه، در فرهنگ عامه مطرح شده باشند.[2] مثل:
سرخپوستان آمریکای شمالی ـ فرهنگ عامه
ستارهها ـ فرهنگ عامه
به عنوان یک قانون کلی، بخش مستند موضوع کتابخانه کنگره برای آثاری که از دیدگاه مذهب یا اخلاق به بررسی موضوعی میپردازند که خود ماهیتاً مذهبی یا اخلاقی نیست، توصیه میکند از سه تقسیم فرعی پیشنهادشده در زیر، یک تقسیم فرعی یا بیش از یک تقسیم فرعی را همراه با موضوع به کار ببریم:
ـ جنبههای مذهبی ـ ]نام دین یا فرقة دینی[ ]که تقسیم فرعی شناور محسوب نمیشود[ -Religious aspects
ـ اساطیر ]که تقسیم فرعی شناور محسوب نمیشود[ - mythology
ـ جنبههای اخلاقی ]که تقسیم فرعی شناور است[ -Moral and ethical aspects
کنگره تأکید میکند برای موضوعهای ذاتاً مذهبی یا اخلاقی، تقسیمهای فرعی بالا را به کار نبریم. برای اینگونه موضوعها، میتوانیم از فهرست تقسیمهای فرعی شناور (H1095)، تقسیم فرعی مناسب را انتخاب کنیم، یا نام فرقه و مذهب را طبق دستور دستنامه در قسمت (H2015) (که مربوط به نام ادیان و مذاهب و فرقهها به مثابه تقسیم فرعی است) به عنوان تقسیم فرعی به آنها اضافه کنیم.[3]
مثل: جشنها ـ اسلام
اینک مشخصاًْ به تقسیم فرعیِ «جنبههای مذهبی» میپردازیم و خواهیم دید که کنگره از این تقسیم فرعی چه مفهومی درنظر دارد.
از نظر کتابخانه کنگره و به عنوان یک قانون کلی، این تقسیم فرعی را باید همراه با موضوعهایی استفاده کرد که ماهیتاً مذهبی یا اخلاقی نیست و برای تخصیص به آثاری که مبحثی را از دیدگاه مذهب مورد بررسی قرار داده باشد، مثلاً: حضور و جلوة آن موضوع به مثابه یک درونمایه در باورها و مراسم مذهبی، اهمیت آن در عقاید مذهبی، و یا رابطة کلی آن موضوع با دین و مذهب:[4]
مثال:
پرندگان ـ جنبههای مذهبی
امور جنسی ـ جنبههای مذهبی
خواهیم دید که تعریفهای تأکید شده در بالا در ادامة مطلب یک نکتة کلیدی محسوب میشود و قاعدتاً باید در سرعنوانهای موضوعی فارسی ـ که در هر صورت از سرعنوانهای کنگره الگوبرداری میکند ـ رعایت شود، مگر آنکه تعریف جدیدی از آن در ذهن ویراستاران متن فارسی وجود داشته باشد. کنگره اجازه نمیدهد این تقسیم فرعی را همراه با طبقات اشخاص یا گروههای قومی، برای آثاری که زندگی مذهبی یا دین و آیین این اشخاص و گروهها را بررسی میکند، به کار ببرید.
کتابخانه کنگره در چنین مواردی، از تقسیم فرعی «زندگی مذهبی» (Religious life) و یا «دین» (Religion) استفاده میکند. مثل:
کودکان ـ زندگی مذهبی
سرخپوستان آمریکای شمالی ـ دین
کتابخانة کنگره توصیه میکند برای تک تک کاربردهای جنبههای مذهبی که با پشتوانة انتشاراتی به بخش فهرستنویسی میرسد، در فایل مستند رکورد بسازیم، مگر اینکه در فهرست تقسیمهای فرعی شناور زیر سرعنوانهای نمونه (H1147 تا H1200) کاربرد آن مجاز شمرده شده باشد. مثلاً چون زیر موضوع cattle (گاو)، به عنوان یک موضوع نمونه، تقسیم فرعی «جنبههای مذهبی - ]بودا و بودیسم و ....[»= religious aspects - [Buddhism,…] بهکار رفتة دیگر، دلیلی برای ساخت تکتک موضوعهایی از این دست وجود ندارد. توصیه دیگر کنگره آن است که در مواردی که از فرم قدیم ]موضوع[ و ]نام دین و مذهب[ یا موضوع (نام دین و مذهب) استفاده میکنیم، از ترکیب ]موضوع[ - جنبههای مذهبی به آن ارجاع ندهیم، زیرا بعدها همین ارجاع باید به صورت سرعنوان تثبیت شده درآید.[5]
مثلاً اگر با موضوع عبادت (اسلام) = worship (Islam) سروکار داریم، دیگر نباید از عبادت ـ جنبههای مذهبی - اسلام به آن ارجاع دهیم، زیرا این ترکیب بعدها سرعنوان خواهد شد.
توصیة دیگر کتابخانه کنگره این است که: از این پس از ترکیباتی که نام دین و مذهب را به عنوان توضیحگر در پرانتز و همراه با موضوع بهکار میبرند، استفاده نکنیم. بنابراین، موضوعهایی مثل:
ایمان (اسلام) Faith (Islam)
یا
طلسمها و تعویذها (یهودیت) Amulets (Judaism)
دیگر در سرعنوانهای موضوعی کنگره، محلی از اعراب ندارد.البته، توصیه میکند اینگونه شکلهای قدیمی را نگهداریم، اما برای همان موضوع از منظر دین و فرقهای که پیش از این سرعنوان تثبیتشدهای به خود اختصاص نداده، از ترکیب جنبههای مذهبی - ]نام دین یا فرقه دینی[ استفاده نماییم.[6] مثلاً اگر موضوع «ایمان (اسلام)» در سرعنوان ما وجود دارد، فعلاً نباید در آن دخل و تصرف کنیم، اما برای کتابی جدید در مورد ایمان در آیین بودا موضوع جدید «ایمان - جنبههای مذهبی - بودا و بودیسم» را بسازیم.
و اما در مورد سرعنوانهایی که در ساختار خود از ترکیب ]موضوع[ و دین ]و بالعکس[، و همچنین ]موضوع[ و ]نام دین و فرقه دینی[ ]و بالعکس[ استفاده میکنند: کنگره توصیه میکند صرفاً سرعنوانهایی را دستنخورده نگه داریم که به رشتههای کلّی موضوعی از منظر دین (به طور عام) و از منظر ادیان خاص میپردازد، مثل:
کمونیسم و دین
بودا و بودیسم و سیاست
از آنجا که پای فرقههای دینی خاص در ارتباط با یک موضوع در میان است، کنگره مؤکداً توصیه میکند ترکیب پیشین موضوع را به ترکیب ]موضوع[ - جنبههای مذهبی - ]نام مذهب یا فرقه دینی[ تغییر دهیم.[7]
اسلام و سرعنوانهای موضوعی فارسی
در سرعنوانهای موضوعی فارسی ذیل «اسلام»، ضمن توضیح موارد دیگر، به این یادداشت برمیخوریم:
موضوعهای خاص را با کلمة اسلام در پرانتز بهکار ببرید. مثل زناشویی (اسلام)[8] حال آنکه پس از نمونهگیری کامل از تمام رکوردهای بانک مستند در این چارچوب، به این نتیجه میرسیم که سرعنوان موضوعی فارسی خود به هیچ وجه این مسئله را در تمام موارد رعایت نکرده است. در ادامه، به این نکته اشاره خواهیم کرد:
حال مروری داشته باشیم بر سرعنوانهای موضوعی در چارچوب مبحث موردنظر مقاله
1- موضوع (اسلام)
در بانک مستند موضوع، 6 رکورد با این ساختار وجود دارد.
در حوزة اخلاق، با مباحثی مثل «فروتنی، فداکاری، دوستی، غرور و...» سروکار داریم. در فلسفه و کلام، با مباحثی همچون «انسان، بهشت، توبه، توکل و ...» و آنچه باقی میماند، در علوم اجتماعی و انسانی میگنجد. مثل تکامل اجتماعی، مدیریت، بانک و بانکداری و ...
رشتة موضوعی |
رکورد |
درصد |
علوم اجتماعی و انسانی |
25 |
42% |
اخلاق |
18 |
30% |
فلسفه و کلام |
17 |
28% |
جدول بالا نشان میدهد در استفاده از این ترکیب برای مفاهیم مختلف در عرصة دانش بشری، تفاوت معناداری وجود ندارد؛ یعنی تقریباً برای همه مفاهیم میتوان از این ترکیب استفاده کرد. اما آنچه مانع کار میشود، این است که کنگره دیگر این ترکیب را به رسمیت نمیشناسد.
سرعنوان فارسی |
سرعنوان لاتین |
تعداد رکورد موجود در بانک مستند موضوع |
ملاحظات |
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic] & Islam |
3 |
|
*]موضوع[ (اسلام) |
در کنگره معادل ندارد |
7 |
|
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic] - Islam |
10 |
۵ مورد از این تعداد قبلاً در کنگره با ترکیب [Topic] Islam وجود داشته است |
]موضوع[ (اسلام) |
ترکیب اضافی |
1 |
|
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic] - Religious aspects - Islam |
16 |
|
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic] Islam |
8 |
دومورد از این تعداد یکی وفاداری است که به نظر نمیآید معادل درستی برای devotion باشد و دیگری«وسوسه» است که در کنگره برای یهودیت با (Jewish Theology) ساخته شده اما برای اسلام یا (اسلام) در پرانتز این ناهماهنگی در سرعنوان کنگره را نشان میدهد |
]موضوع[ (اسلام) |
در کنگره، به هیچ شکل، ترکیبی وجود ندارد که جنبههای مذهبی این موضوع را نشان دهد |
7
|
|
]*موضوع[ (اسلام) |
کنگره اصولاً هیچگونه معادلی برای سرعنوان اصلی ندارد |
2
|
این دو مورد عبارتند از: عصمت = با معادل immaculation و sinlessness که هر دو ستارهدار است و در کنگره وجود ندارد، و دیگری «میهن» که هرچند ستارة آن فراموش شده، اما در سرعنوان کنگره وجود ندارد. سرعنوان فارسی باید به تبع کنگره که Homeland (Theology) را به کار برده Homeland (Islamic Thoelogy) را به عنوان مابه ازای لاتین بهکار برد. |
]*موضوع[ (اسلام) |
Islamic و ]موضوع[ |
1 |
سازمانهای مذهبی (اسلام) |
]موضوع[ (اسلام) |
معادل لاتین در کنگره ارجاع قرارگرفته Domestic education Home Schooling Homebound education |
1
|
تربیت خانوادگی (اسلام) |
]موضوع[ (اسلام) |
(Islamic law) ]موضوع[ |
2 |
جاسوسی و غنایم |
]موضوع[ (اسلام) |
به دو شکل در سرعنوان کنگره موجود است: [Topic] (Islamic law) [Topic] - Religious aspects - Islam |
1 |
والدین و کودک (اسلام) |
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic] in Islam |
۱ |
آزادی بیان در اسلام = Freedom of Speech in Islam که با توجه به قانون کنگره هم ترکیبی غیرعادی است |
]موضوع[ (اسلام) |
[Topic], Islamic |
1 |
زناشویی (اسلام) ـ آداب و رسوم |
با توجه به جدول بالا، میبینیم که فقط در 3 رکورد یعنی فقط 5% موارد، بین سرعنوان فارسی و کنگره تشابه وجود دارد و سایر رکوردها هیچگونه مناسبتی با معادل کنگره ندارند.
با توجه به دستور کتابخانه کنگره که از این پس نباید از ترکیب ]موضوع[ (اسلام) استفاده کنیم، سرعنوان موضوعی فارسی قاعدتاً باید تمام این نوع رکوردها را به ترکیب ]موضوع[ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام تغییر دهد. موارد خاص، مثل غنایم را با توضیحگر فقه به کار ببرد و زناشویی (اسلام) ـ آداب و رسوم را به زناشویی ـ آداب و رسوم اسلامی تبدیل کند.
2- ] موضوع[ ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام
الف) مواردی که سرعنوانهای موضوعی فارسی و کنگره هر دو از این ترکیب استفاده کردهاند: جمعاً 172 مورد از این نوع سرعنوانها در بانک مستند موضوع کتابخانه ملی وجود دارد که ترتیب پراکندگی موضوعی آن را در جدول زیر ملاحظه میفرمایید:
دامنة موضوعی |
درصد |
علوم اجتماعی و انسانی |
43% |
اخلاق و روانشناسی |
37% |
علوم و فنون و هنرها و صنایع |
20% |
میبینیم که تفاوت فاحشی بین حوزههای مختلف دانش بشری به لحاظ ارتباط آنها با دین و مذهب وجود ندارد، تنها تفاوت محسوس در حوزة علوم و فنون وصنایع است که طبیعی است، زیرا به دلیل ماهیت و نوبودن این عرصهها، کمتر اثری نوشته میشود که آنها را از دیدگاه مذهب مورد ارزیابی قرار داده باشد.
اما مواردی در سرعنوانهای موضوعی فارسی وجود دارد که نیاز به اصلاح دارد:
در سرعنوانهای کنگره چنین ترکیبی وجود ندارد، و طبیعی هم هست، زیرا تلویزیون در معنای بالا و با شمارهای که در مقابل آن قرار دارد؛ یعنی تکنیک و دستگاه تلویزیون، نه برنامة تلویزیونی، به همین دلیل است که کنگره در اینگونه موارد از ترکیب زیر استفاده میکند:
Television broadcasting - Religious aspects - Islam
یادداشت کنگره را زیر این موضوع (بدون تقسیم فرعی دین خاص) میخوانیم: «آثار کلی در مورد رابطة بین پخش برنامههای تلویزیونی و دین و مذهب، همچنین پخش برنامههای تلویزیونی از منظر دین را در اینجا بیاورید. طرح مباحث دینی در تلویزیون را زیر Religion on television ]دین در تلویزیون[ بیاورید». ]این موضوع آخر در سرعنوانهای موضوعی فارسی هنوز ساخته نشده است.[
Respect - Religious aspects - Islam = Respect for persons - Religious aspects - Islam
معادل لاتین اول اشکالی ندارد، اما بهتر بود Respect را با respect for persons یکسان تلقی نمیکردیم، زیرا منظور از دومی بیشتر حیثیت اشخاص است، صرفاً به این دلیل که کنگره آن را با (Jewish law) و law& legislation ساخته، یعنی بیشتر معنای فقهی و حقوقی مدنظر است تا معنای اخلاقی. در این صورت، باید از الگوی کنگره استفاده کنیم و در صورتی که پشتوانة انتشاراتی لازم برای مفهوم حیثیت اشخاص در فقه اسلامی وجود داشته باشد، چنین ترکیبی بسازیم.
حیثیت اشخاص (فقه) respect for persons (Islamic law)
Children - Religious aspects - Islam
کنگرة ذیل موضوع "Children – Religious aspects" معنای دو سرعنوان متفاوت را از هم تفکیک کرده است: «کلام یا عقاید مذهبی» در مورد کودکان را در اینجا بیاورید. زندگی عبادی و مذهبی آنها را در «کودکان – زندگی مذهبی» وارد کنید. حال آنکه ما در فارسی چنین نکردهایم، و همین نقیصه، معنای موضوع بالا را هم دچار ابهام کرده است.
سرعنوانهای موضوعی فارسی، بین معادل اول و دوم لاتین تفاوتی قایل نشده است. در حالت عادی این قضیه اشکالی ایجاد نمیکند، اما با توجه به یادداشت کنگره زیر Costume، معلوم میشود که چرا کنگره زیر این موضوع از جنبههای مذهبی استفاده نکرده است: «لباس به عنوان یکی از اقلام هنری، همچنین لباس مخصوص صحنه نمایش، سینما و رویدادهای خاص را زیر این موضوع بیاورید. جنبههای عملی و مفید لباس، همچنین نحوه لباس پوشیدن را زیر clothing & dress بیاورید».
ب) مواردی که سرعنوانهای موضوعی فارسی از این ترکیب استفاده کرده، اما در سرعنوانهای کنگره چنین ترکیبی وجود ندارد. جمعاً 128 مورد از این نوع در بانک مستند موضوع کتابخانه ملی وجود دارد که ترکیب پراکندگی موضوعی آنها به قرار زیر است:
دامنة موضوعی |
تعدادرکورد |
درصد |
علوم اجتماعی و انسانی |
72 |
2/56% |
اخلاق |
20 |
6/15% |
علوم و فنون |
14 |
11% |
فلسفه و روانشناسی |
16 |
5/12% |
متفرقه |
6 |
7/4% |
از این تعداد، 80 مورد، یعنی حدود 5/62%، جای هیچگونه سؤالی ندارد. در واقع، موضوعهایی از قبیل نیکوکاری، آرامش و آسایش، عفت، وصیت، مناعت، یتیمان، امانتداری، حجامت، جامعهپذیری، اخلاق پرستاری، حافظه ـ تقویت، چشم زخم و از این قبیل، هرچند در سرعنوانهای کنگره موجود نیست، اما طبق دستور ساخت سرعنوانها که در ابتدای مقاله بدان اشاره شد، هیچگونه منع ساختاری برای ایجاد آنها وجود ندارد.
اما 48 مورد، یعنی 5/37% از موارد، جای ایراد دارد که این درصد بزرگی به شمار میرود. به تعدادی از موارد اشاره خواهیم کرد.
کنگره، ظلم را به عدالت (Justice) ارجاع داده، اگر قرار است مطابق الگوی سرعنوانهای کنگره رفتار کنیم. اساساً ساختن موضوع «ظلم» مناسبتی ندارد. باید آن را به «عدالت» ارجاع دهیم و جنبههای مذهبی را با «عدالت» بسازیم.
کنگره این تقسیم فرعی را همراه با مفهوم حفاظت آثار فرهنگی بهکار برده که معنای درستتری پیدا میکند. آنچه از نظر دین و آیین مطرح است، حفاظت آثار فرهنگی است نه خود آثار فرهنگی
Cultural Propety - Protection - Religious aspects - Islam
آثار فرهنگی ـ حفاظت ـ جنبههای مذهبی
Communication in marriage - Religious aspects - Islam
وقتی موضوع «زناشویی - جنبههای مذهبی - اسلام» را داریم، دیگر نیازی به ساخت موضوع بالا نخواهیم داشت و اصولاً چنین موضوعی باعث پراکندگی بازیابی موضوعهایی میشود که از دید مذهب ـ و در اینجا از دید اسلام ـ به زناشویی نگریسته است.
Construction industry - Religious aspects - Islam
تصور میکنید اسلام در مورد صنعت ساختمان چه دیدگاهی دارد؟ اگر هم داشته باشد، در حوزة فقه است. بنابراین چنین موضوعی درواقع موضوعیت ندارد.
Vigils (Liturgy) - Religious aspects - Islam
معادل لاتین نشان میدهد با شبزندهداری و بیدارمانی به عنوان یک مراسم عبادی در کلیسا سروکار داریم. تازه اگر بخواهیم به این مراسم عبادی مسیحی تعمیم بدهیم، دیگر جنبههای مذهبی نخواهد داشت چون ماهیتاً مذهبی است و طبق قواعد ساخت سرعنوان، همراه کردن آن با «جنبههای مذهبی» معنا ندارد. در نهایت، باید چنین موضوعی بسازیم:
شبزندهداری ـ اسلام Vigils (Liturgy) - Islam
طبق قانونی که در کتابخانة ملی مرسوم است، برای نشان دادن آثاری که موضوعی را از دیدگاه قرآن و احادیث و روایات بررسی کرده باشد از ترکیب «جنبههای مذهبی- اسلام» استفاده میکنند و در صورتی که اثری موضوعی را در فقه پیگیری کند، تا حد مجاز از ترکیب ]موضوع[ (فقه) استفاده میشود. معلوم است که کراوات را میتوان فقط از دیدگاه فقه امروز بررسی کرد. در واقع، جزء مسائل مستحدثه محسوب میشود. هر چهار رکورد موجود در کتابشناسی ملی زیر این موضوع، همین نکته را نشان میدهند. این قضیه به نوعی به آداب لباس پوشیدن مربوط میشود که کنگره پوشاک را برای آن انتخاب کرده است. در این صورت پوشاک ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام برای نشان دادن چنین منظوری کافی است و کراوات را میتوان جداگانه به عنوان موضوع دوم به اثر مورد نظر تخصیص داد.
Mathematics-Religious aspects - Islam
اگر منظور ریاضیات اسلامی است که چنین سرعنوانی را با معادل Mathematics, Arabic در سرعنوانهای فارسی و کنگره داریم؛ در غیر اینصورت، ریاضیات از نظر اسلام، با همان تعریفی که در صفحات قبل از آن ارائه شد (یعنی به عنوان یک درونمایه در باورها و مراسم مذهبی، اهمیت موضوع در عقاید مذهبی یا رابطه با مذهب)، مفهوم چندانی ندارد. اگر هم چنین اثری داشته باشیم، میتوانیم با موضوع «اسلام و علوم» آن را پوشش دهیم.
3. اسلام و ]موضوع[
در سرعنوانهای موضوعی فارسی، 40 موضوع با ترکیب بالا وجود دارد. در 13 مورد، یعنی حدود 32% موضوعها، شکل و ترکیب سرعنوانهای فارسی و کنگره عیناً مشابه هم است، و در 38 مورد، یعنی 68% باقیمانده، شکل و ترکیب سرعنوانهای فارسی با کنگره متفاوت است که این رقم بالایی است و باید به شکلی اصلاح شود.
از این تعداد، در 17 مورد، کنگره از ترکیب [Topic] - Religious aspects - Islam استفاده کرده است که با شکل فارسی و لاتین سرعنوانهای فارسی مطابقت ندارد. این موارد عبارتند از: اسلام و بهداشت روانی، ... و خانواده، ... و دموکراسی، ... و اقتصاد، ... و پزشکی، .... و بهداشت، ... و استعمار، ... و جنگ، ... و سرمایهداری، ... و صلح، ... و مالکیت، ... و مشروطیت، ... و ملیگرایی، ... و موسیقی، .... و نژادپرستی، ...و مسائل جنسی، ... و ورزش.
از 10 مورد باقیمانده، در 5 مورد اصلاً معادلی در کنگره برای این سرعنوانها وجود ندارد ، که عبارتند از: 1) اسلام و اخلاق 2) اسلام و حقوق 3) اسلام و اگزیستانسیالیسم 4) اسلام و ماتریالیسم و 5) اسلام و آموزش و پرورش. قاعدتاً توصیه میشود موضوعهای مزبور به این شکل اصلاح شوند:
1) اسلام و اخلاق اخلاق اسلامی چرا که در مفهوم فرقی با هم ندارند.
2) اسلام و حقوق اگر منظور حقوق اسلامی است که برای این مفهوم سرعنوان «فقه» را داریم و اگر منظور رابطة اسلام و حقوق است که چنین ترکیبی برای ادیان خاص در کنگره وجود ندارد. برای چنین مواردی کنگره سرعنوان «دین و حقوق» را برگزیده است.
3) اسلام و اگزیستانسیالیسم اگزیستانسیالیسم - جنبههای مذهبی - اسلام
4) اسلام و ملیگرایی ملیگرایی- جنبههای مذهبی - اسلام
با توجه به دستور کنگره در این خصوص (ص 60)، تنها در صورتی که یک رشته کلی موضوعی از منظر ادیان خاص بررسی شود، میتوانیم از ترکیب ]نام دین[ و ]موضوع[ استفاده کنیم. آیا اگزیستانسیالیسم، ملیگرایی و مباحثی از این قبیل رشته کلی موضوعی محسوب میشوند؟ اگر این طور باشد، ترکیب اسلام و ]موضوع[ را برای بسیاری از مفاهیم میتوانیم به کار ببریم و تشخیص رستههای کلی موضوعی کار دشواری خواهد بود. پس بهتر است از ترکیب پیشنهادی کنگره، یعنی ترکیبی که بعدها وجه غالب پیدا خواهد کرد، استفاده کنیم، و آن ]موضوع[ + جنبههای مذهبی - اسلام خواهد بود.
5) اسلام و آموزش و پرورش Islamic education
که معادل مناسبتر برای عبارت لاتین، «آموزش و پرورش اسلامی» است.
در 3 مورد، رابطة اسلام با ادیان و آیینهای دیگر مطرح است؛ در سرعنوانهای فارسی در این گونه موارد، relations، «و» معنا شده که معادل مناسبی محسوب میشود.
و در 1 مورد باقیمانده نیز سرعنوان فارسی مفهوم عامتری برای عبارت کنگره درنظر گرفته است که چندان بیمناسبت نیست.
اسلام و اجتماع Islam & Social Problems
سرعنوان فارسی |
سرعنوان کنگره |
تعداد |
ملاحظات |
اسلام و ]موضوع[ |
Islam & [Topic] |
۱۳ |
|
» » |
[Topic] - Religious aspects - Islam |
17 |
|
» » |
معادل ندارد |
6 |
|
» » |
Islam - Relations - [Topic]
|
3 |
این ترکیب برای بیان رابطه اسلام با ادیان و مذاهب دیگر به کار میرود و relation در فارسی «و» معنا شده است |
» » |
سرعنوان کنگره نسبت به فارسی اخص است |
1 |
اسلام و اجتماع = Islam & Social Problems |
مجموعاً 8 رکورد با این ترکیب در بانک مستند موضوع وجود دارد. اصولاً در سرعنوانهای موضوعی کنگره تنها در مواردی از ترکیب موضوع - ]نام دین[ استفاده میشود که موضوع اصلی خود ماهیت مذهبی داشته باشد، زیرا در این صورت نیازی به استفاده از ترکیب ]موضوع[ - جنبههای مذهبی - ]نام دین و فرقه دینی[ وجود ندارد. این 8 رکورد عبارتند از:
میبینید که همة سرعنوانهای اصلی، به جز مورد آخر، مفهوم مذهبی دارند. فقط در مورد آخر اشتباهی صورت گرفته است: به جای آنکه Love - Religious aspects یکجا عشق (دین) معنا میشد، بهتر میبود که ترکیب مزبور را اینگونه معنا میکردیم.
عشق ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام
یعنی از همان ترکیب دلخواه و آشنا و در آینده پراستفادة کنگره استفاده میکردیم.
و سؤال نهایی اینکه، مگر جشنها مفهوم مذهبی است که آن را یکسره با تقسیم فرعی «اسلام» بهکار بردهایم. جواب این است که Fasts & Feasts را اگر نه «روزهها و اعیاد مذهبی»، دست کم بهتر بود «جشنهای مذهبی» معنا کنیم.
پیشنهاد این است که از این پس، هر موضوع مفروض با ماهیت مذهبی را از دیدگاه دین و آیین خاص با همین ترکیب ]موضوع[ - ]نام دین[ بسازیم.
نتیجهگیری
پیشنهاد
]موضوع[ - اسلام
5. بین زندگی مذهبی و جنبههای مذهبی باید تفاوت قایل شد.
«زندگی مذهبی» همراه با گروه افراد، معنای بدیهی خود را دارد، اما استفاده از «جنبههای مذهبی» به عنوان تقسیم فرعی زیر گروه افراد، نگاه دین و مذهب را نسبت به آنان نشان میدهد.
مرگ مغزی ـ جنبههای مذهبی ـ شیعه
چرا که در کنگره نیز به موضوعهایی تثبیت شدهای از این دست برمیخوریم
Brain death– Religious aspects – Baptists (Catholic church, etc.)
بردگی (اسلام) Slavery & Islam
در این مورد ما نه تنها اشتباه کنگره را ندیده گرفتهایم، بلکه در معادلسازی فارسی هم روش خاص خودمان را در پیش گرفتهایم. بهترین پیشنهاد به جای موضوع بالا چنین است:
بردگی ـ جنبههای مذهبی ـ اسلام
جوانان و اسلام [به جای جوانان مسلمان] Muslim Youth
فلسفه واسلام [به جای اسلام و فلسفه] Islam & Philosophy
امید است این گونه ناهماهنگیها در ویرایش 4 سرعنوانهای فارسی که چاپ آن برنامه در دست اقدام بخش مستندسازی کتابخانه ملی است، رفع شود.
1. پوری سلطانی، کامران فانی، سرعنوانهای موضوعی فارسی. ویراست 2. تهران: کتابخانه ملی ایران، 1373
1. Subject Cataloging Manual: Subject Heading. (5th ed.; Washington, D.C.: Library of Congress; LC Cataloging Distribution Service [1996], V. 3, H1627
1. پوری سلطانی، کامران فانی، سرعنوانهای موضوعی فارسی، ویراست سوم، ج. 1. ص. 139-138 ذیل «اسلام»