بررسی ساختمان و تجهیزات کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی عمومی و دانشگاهی شهر زنجان از نظر میزان انطباق با استانداردهای بین‌المللی برای معلولان جسمی ـ حرکتی از دیدگاه مسئولان کتابخانه‌ها

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار رشته علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه تربیت مدرس

2 کارشناس ارشد علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه تربیت مدرس

3 استادیار رشته عمران، دانشکده مهندسی ـ دانشگاه زنجان

چکیده

بیش از نیم میلیارد از جمعیت در سراسر جهان و 1577646 نفر در ایران (سال 1385) به علت نارساییهای ذهنی، جسمی و حسی، معلول به شمار می روند. این نارساییها و برخی موانع فیزیکی و اجتماعی، آنان را همواره از اجتماعاتی مانند کتابخانه ها دور نگه داشته است. حال آنکه این قشر از جامعه برای گذراندن اوقات فراغت خود و تعامل با سایر شهروندان در جامعه نیازمند امکانات کتابخانه‌ای در سطح استاندارد می باشند. در این مقاله، تلاش شده مشکلات و موانع ساختمان و تجهیزات کتابخانه های عمومی و دانشگاهی شهر زنجان  از دیدگاه کارشناس معمار و مسئولان کتابخانه (کتابداران مشغول به فعالیت در کتابخانه های مورد پژوهش) مورد بررسی قرار گیرد و  بین دیدگاه آنان ارزیابی به عمل آید.
 

کلیدواژه‌ها


مقدمه

طبق آخرین آمارها 10% و به قولی 13% مردم جهان به نوعی دچار معلولیت جسمی و روحی هستند و در کشور ما به دلیل جنگ تحمیلی، جانبازان را هم باید بر تعداد معلولان جامعه، افزود. تلاش در جهت بهینه سازی سیستمهای ساختمانی و رفع موانع به عنوان وسیله ای ضروری در راستای رفاه و آسایش این عزیزان، اهمیت بسیاری دارد. بر اساس مطالعات انجام شده، فرهنگ و ورزش، عرصه‌های بسیار مناسبی برای شکوفایی استعدادهای جسمی و روحی و نیز رفع مشکلات روحی و از همه مهمتر پیوند و جذب هر چه بیشتر این عزیزان به صحنة اجتماع می باشد (صادق مالواجرد، 1379).

با افزایش درجه تحصیلات، کار و اشتغال از زمینه فعالیت جسمی به سوی فعالیت فکری پیش می رود و امکان اشتغال و کاریابی در فعالیتهایی غیر از کارهای سنگین بدنی، بیشتر می‌گردد. بنابراین، با تأمین حقوق اجتماعی معلولان در امکان کسب درجات بالاتر تحصیلی می‌توان بستر مشارکت اجتماعی و کاریابی در زمینه‌های غیر بدنی را برای این گروه از جامعه فراهم آورد. در اینجا توجه به این نکته ضروری است که امر آموزش و یادگیری بخصوص در مقاطع بالای تحصیلی و در دانشگاه‌ها و مؤسسه‌های آموزشی بدون استفاده از کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی، معنایی نخواهد داشت، ولیکن معلولان بسیاری از مشارکت فعالانه در جامعه کتابخانه و مراکز اطلاع‌رسانی محروم شده‌اند، زیرا عرض درها برای عبور صندلیهای چرخدار آنان تنگ است. آنها نمی‌توانند از پله‌های ساختمان این اماکن بالا روند، به قفسه های کتاب و نشریه‌ها به دلیل ارتفاع نامناسب دسترسی ندارند، همچنین ارتفاع صندلی ها و میزها در بخش قرائت کتابخانه برای نشستن آنان با صندلی چرخدار در پشت میزها مناسب نیست و یا سرویسهای بهداشتی به دلیل نامناسب بودن ارتفاع، ورودی و نوع سرویس، قابل استفاده نمی باشد. واقعیت این است که بیشتر این مشکلات را می توان با برنامه‌ریزی دقیق که هزینه زیادی را نیز در بر نمی‌گیرد از بین برد (سازمان ملل متحد،1372). با توجه به موارد ذکر شده، مناسب‌سازی ساختمان و تجهیزات کتابخانه ها و مراکز اطلاع‌رسانی با هدف افزایش قابلیت دسترسی برای معلولان در راستای بهره‌وری مناسب از فضای این اماکن و نیز استفاده از  منابع چاپی و غیر چاپی به جهت افزایش و ارتقای دانش آموزشی و تحصیلی آنان، از ضروریات عصر حاضر می باشد. امروزه از این امر مهم نمی توان غافل شد که هرگونه پیشرفت و توسعة آموزشی و فرهنگی در پناه  امکانات و تسهیلات و تجهیزات کتابخانه‌ها، میسر است. مسلماً درک عمیق مسئولان و برنامه‌ریزان نسبت به تأسیس و توسعه کتابخانه‌ها، با استفاده از استانداردهای موجود بسیار تأثیرگذار است. توجه به این نکته ضروری است که  نقش کتابداران حرفه ای و تجربیات آنان را نباید نادیده گرفت.

کتابداران نه تنها واسطه بین منابع اطلاعاتی و مراجعه کنندگان می باشند، بلکه واسطه بین ساختمان و تجهیزات دسترس‌پذیر کتابخانه و مراجعه کنندگان با هر نوع وضعیت فیزیکی نیز می‌باشند. ارائه خدمات به معلولان در گروِ دو مسئله است: نخست فراهم‌آوری دستیابی آسان به امکانات کتابخانه و دوم شناخت نیازهای اطلاعاتی استفاده‌کنندگان معلول کتابخانه. با توجه به تحقیقات به عمل آمده، بین نیاز اطلاعاتی معلولان با افراد سالم تفاوتی وجود ندارد، پس می‌توان گفت که در چرخة دستیابی به اطلاعات، نوع محملهای اطلاعاتی قابل استفاده برای معلولان و نیز ساختمان و تجهیزات دسترس‌پذیر برای آنان، جزء ضروریاتی است که کتابداران به عنوان نمایندة                  مراجعه کنندگان در کتابخانه باید در راستای احقاق این حق برآیند.

 

وضع و آمار معلولان در ایران

بر اساس آخرین اطلاعاتی که در سال 1385 از طرف مرکز آمار ایران منتشر شده، در مجموع، 1577646  نفر از جمعیت کشور معلول بوده اند. از این تعداد 990182 نفر در نقاط شهری و 585440 نفر در نقاط روستایی سکونت داشته و 1931 نفر غیر ساکن بوده‌اند.

جدول1. جمعیت معلول بر حسب جنس به تفکیک ساکن و غیر ساکن

جنس

ایران

ساکن

غیر ساکن

نقاط شهری

نقاط روستایی

مرد و زن

1577646

990182

585440

1931

مرد

986686

612493

372893

1204

زن

590960

377689

212547

727

جدول2. جمعیت معلول بر حسب جنس و تعداد معلولیت به تفکیک ساکن و غیر ساکن

جنس

ایران

ساکن

غیر ساکن

جمع

یک نوع معلولیت

دو نوع معلولیت

سه نوع معلولیت و بیشتر

شهری

روستایی

مرد و زن

1012222

820275

138744

63203

633631

377268

1333

مرد

647109

529867

85231

32011

407315

238921

873

زن

365113

290408

53513

21192

226316

138337

460

 

جدول3. توزیع نسبی معلولیتها بر حسب موارد معلولیت و جنس معلول

موارد معلولیت

جمع

نقاط شهری

نقاط روستایی

غیرساکن

مرد و زن

مرد

زن

جمع

1577646

986686

590960

990182

585440

1931

نابینا

94231

590960

38642

55656

38429

146

ناشنوا

91348

52018

39330

54531

36606

211

اختلال در گفتار و صدا

152903

93974

58929

90513

62095

295

قطع دست

23495

19044

4451

15422

8032

41

نقص دست

139955

100377

39578

87926

51859

170

قطع پا

48104

35460

12644

32250

15811

43

نقص پا

292611

187127

105484

184769

107547

295

نقص تنه

119507

70786

48721

71914

47454

139

اختلال ذهنی

295218

181987

113231

190462

104401

355

جمع هیچ‌کدام

69163380

35029033

34134357

47419594

21640637

103149

اظهارنشده

320180

190230

129950

206739

113206

235

 

بیان مسئله

در کشورهای مختلف دنیا، از دهة هفتاد میلادی به بعد مناسب سازی اماکن عمومی و انطباق آن با نیازهای افراد دارای معلولیت، بخصوص معلولان جسمی ـ حرکتی در دستور کار قرار گرفت و تجربه‌های کسب شده در این مورد سبب گردیده است تا پرداختن به این مسئله به گونه ای بین المللی نیز مطرح و در دستور کار سازمان ملل متحد قرار گیرد، به طوری که در قطعنامه مجمع عمومی سازمان ملل متحد در مورخ سوم دسامبر 1982 در برنامه اقدام جهانی برای معلولان در بند 12  چنین آمده است: «برابری فرصتها در کشورهای در حال توسعه به فرایندی اطلاق می‌شود که از طریق آن نظام کلی جامعه، نظیر محیط فیزیکی و فرهنگی، مسکن، حمل و نقل، خدمات اجتماعی و بهداشتی، فرصتهای شغلی و آموزشی، زندگی اجتماعی و فرهنگی از جمله تسهیلات ورزشی و تفریحی در دسترس همه افراد جامعه بخصوص افراد کم توان قرار گیرد» (سازمان ملل متحد، 1372).

کتابخانه‌ها  و مراکز اطلاع‌رسانی در عین اینکه جزء محیطهای فرهنگی جهت گذران اوقات فراغت افراد می باشند و یک نمونه از ساختمانهای عمومی نیز به شمار می‌آیند که دارای رفت و آمد بسیار می‌باشند، لیکن در راستای مناسب سازی این اماکن برای دسترس‌پذیر نمودن آنها برای افراد با محدودیتهای حرکتی به طور جدی بحثی به میان نمی‌آید و این شاید به دلیل آگاهی نداشتن مسئولان کتابخانه در مورد شرایط استاندارد ساختمان و تجهیزات کتابخانه برای معلولان جسمی ـ حرکتی باشد که در جلسات مربوط توسط آنان بازگو نمی‌گردد و یا اهمیت داده نمی‌شود.

 

هدف پژوهش

  1. ارائه رهنمودهایی برای تصمیم‌گیری و اجرا به کتابداران، برنامه ریزان و طراحان کتابخانه ها که به طور مستقیم یا غیر مستقیم با برنامه ریزی فضاهای کتابخانه ای برای افراد سر و کار دارند تا به هنگام تصمیم‌گیری، نیازهای این گروه از جامعه یعنی معلولان را نیز در نظر گیرند.
  2. ایجاد انگیزه برای گسترش و بهسازی وضعیت فعلی ساختمان و تجهیزات کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی از نظر افزایش میزان دسترس‌پذیری برای معلولان جسمی ـ حرکتی در راستای خدمت‌رسانی مناسب‌تر به این قشر از جامعه.

 

 

روش پژوهش

روش پژوهش در این تحقیق، پیمایشی توصیفی است. برای ارزیابی ساختمان و تجهیزات کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی با هدف دسترس‌پذیری برای معلولان، از استاندارد [1]ADA به [2] IDA استفاده شده است،  زیرا بنا به توصیة چک لیست دسترسی به کتابخانه ها برای افراد دارای معلولیت ایفلا 2005  در مورد استفاده از استانداردهای ملی هر کشور برای مناسب سازی سازه های کتابخانه ای آن کشور، استاندارد ADA به IDA ( به عنوان جدیدترین، عملی ترین و کاربردی ترین استاندارد موجود در کشور ایران به تاریخ انتشار شهریور 1385) به عنوان مبنای بررسی ساختمان و تجهیزات کتابخانه  مورد استفاده قرار گرفت که نتایج حاصل از بررسی وضعیت فعلی کتابخانه ها از نظر انطباق با این استاندارد، از دیدگاه کارشناس معماری ارائه خواهد شد.

 

جامعة آماری

14 کتابخانه عمومی و دانشگاهی شهر زنجان از دیدگاه کارشناس معماری بر اساس چک لیست استخراج شده از استاندارد ADA به IDA  و نیز بر اساس دیدگاه مسئولان کتابخانه (کتابداران مشغول به خدمت در کتابخانه های مورد پژوهش) بررسی گردید.

 

روش گردآوری داده ها

 دیدگاه کارشناس معماری و مسئولان کتابخانه (کتابداران مشغول به خدمت در کتابخانه های مورد پژوهش) از طریق پرسشنامه ای که بر اساس چک لیست دسترسی به کتابخانه ها برای افراد دارای معلولیت ایفلا 2005  تنظیم شده بود، گردآوری گردید.

 

پرسشهای  پژوهش

1. از دیدگاه مسئولان کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی عمومی و دانشگاهی شهر زنجان، بیشترین موانع حرکتی در زمینة دسترسی به ساختمان و تجهیزات کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی چه می باشد؟

2. بر اساس استانداردهای بین المللی وضعیت فعلی ساختمان و تجهیزات کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی عمومی و دانشگاهی شهر زنجان از نظر دسترس‌پذیری برای معلولان جسمی ـ حرکتی چگونه است؟

 

فرضیه‌های پژوهش

  1. بین وضعیت فعلی ساختمان و تجهیزات کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی  عمومی و دانشگاهی شهر زنجان از نظر دسترس پذیری برای معلولان جسمی- حرکتی و وضعیت مطلوب بر اساس استانداردهای بین المللی، تفاوت معناداری وجود دارد.
  2. بین ارزیابی وضعیت فعلی ساختمان و تجهیزات کتابخانه ها و مراکز اطلاع‌رسانی عمومی و دانشگاهی شهر زنجان توسط کارشناس معماری، کتابداران و استانداردهای بین‌المللی، تفاوت معناداری وجود دارد.

 

تعریفهای عملیاتی

پارکینگ: فضای اختصاصی برای معلولان که با علامت مخصوص مشخص شده است، تعداد جایگاه اختصاص داده شده به معلولان، نزدیک بودن فضای اختصاص داده شده به ورودی کتابخانه، وجود سطح شیبدار برای اتصال فضای پارکینگ به مسیر قابل دسترس.

سطح شیبدار: میزان شیب، عرض شیب، جنس سطح شیبدار، میله های دستگیرة طرفین سطح شیبدار، ارتفاع میله، قطر میله، جنس میله، ثابت بودن میله ها و وجود سرپوش بر روی سطح شیبدار.

فضای درونی: عرض درب ورودی، جنس کفپوش کتابخانه، میز امانت.

فضای اختصاصی کتابخانه: قفسة کتابها، فضای اختصاص داده شده به معلولان در قرائت خانه، چیدمان میز و صندلیها در فضای قرائت خانه برای تردد راحت، ارتفاع میز و صندلیها.

فضای عمومی: عرض راهرو، ارتفاع دستگیره‌های در، تلفن، تابلوهای جهت‌یابی معلولان، سرویس بهداشتی.

 

پیشینة پژوهش در ایران

در سال 1372 «تاج الملوک ارجمند» تحقیقی با عنوان «بررسی وضعیت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نابینایان در کشورهای در حال رشد با تأکید بر ایران و پیشنهاد شبکه اطلاع رسانی برای نابینایان در کشور» انجام داده است. روش تحقیق پیمایشی است و نتایج تحقیق نشان می‌دهد کارکنان شاغل در کتابخانه‌ها، هیچ‌ کدام تخصصی در حد کاردانی در رشته کتابداری ندارند و به علت نبود سازماندهی مناسب، از منابع موجود هم به نحو مطلوب استفاده نمی شود.

در سال 1373 مطالعه‌ای توسط «گیتی هاشمی» با عنوان «بررسی مشکلات دانشجویان معلول رشتة پزشکی در زمینه استفاده از کتابخانه» صورت گرفته است که این پژوهش به روش پیمایشی توصیفی است و به وضعیت موجود دانشجویان معلول رشته پزشکی می‌پردازد. در قسمت پیشنهادها، به موارد ذیل اشاره شده است:

1-   موانع دسترسی به محل کتابخانه از میان برداشته شود

2-   تجهیزات خاص برای معلولان پیش بینی و استاندارد وسایل رعایت شود

3-   کتابخانه‌ها دارای سیاستی مدون در مورد ارائه خدمات به معلولان باشند

4-   سمینارهایی در مورد ارائه خدمات به معلولان برای کتابداران مرجع تدارک دیده شود

5-   کارکنان کتابخانه با مشکلات و نیازهای دانشجویان معلول آشنا شوند

6-   شبکه اطلاع رسانی جهت معلولان دانشگاه‌ها ایجاد شود. 

در سال 1377 مینا بشارتی تحقیقی با عنوان «بررسی وضعیت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی نابینایان و نیمه بینایان مستقر در شهر تهران» با هدف آشنایی با وضعیت این نوع کتابخانه‌ها و پی بردن به مشکلات و نارساییهای موجود، انجام داد. بر اساس یافته‌ها، ساختمان کتابخانه‌ها اصولاً برای مراجعان نابینا طراحی نشده و هیچ گونه تسهیلات ویژه ای برای آنان درنظر گرفته نشده است.

در سال 1378 «مرضیه رسولی املشی» تحقیقی با عنوان «بررسی وضعیت کتابخانه‌های صنعت نفت شهر تهران و ارائه راهکارهای عملی» انجام داد. در قسمت نتیجه گیری، محقق بیان می‌دارد که کتابخانه‌های مورد مطالعه، خدمات یا فعالیت خاصی را برای مراجعه‌کنندگان معلول در نظر نگرفته‌اند.

در سال 1381 مطالعه دیگری توسط «فاطمه عباسی» با عنوان «خانه فرهنگ کودکان با تأکید بر کودکان معلول» انجام شد که هدف از ارائه طرح، ارائه الگویی متناسب با نیاز جامعه و معلولان نه به عنوان گروهی جدا شده از جامعه، بلکه عضوی پیوسته از آن بویژه در مراحل کلیدی شکل‌گیری شخصیت اجتماعی افراد، یعنی کودکی است. در این تحقیق نیز مشخص شد هیچ‌گونه استانداردی در مورد ابعاد ساختمان و تجهیزات کتابخانه ذکر نگردیده است.

در تحقیق «طاهره یعقوب پورنرگسی» (1382)با عنوان «بررسی وضعیت خدمات و منابع برای معلولان در کتابخانه های عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شهر تهران»، محقق در نهایت به این نتیجه رسیده است که اغلب کتابخانه ها برای رفت و آمد معلولان جسمی مناسب نیستند.

پژوهش «علیرضا محمودی» 1386 با عنوان «بررسی وضعیت ساختمان و تجهیزات کتابخانه های سازمان فرهنگی، هنری شهرداری تهران بر اساس استانداردها» نیز نشان داد که همه کتابخانه های مورد مطالعه از نظر ساختمان، فضا، تجهیزات دیداری شنیداری و وسایل کتابخانه‌ای، زیر استاندارد هستند.

 

پیشینة پژوهش در خارج از ایران

«و.نیدهام» در سال 1977 یک بررسی جامع و اساسی در مورد خدمات کتابخانه‌های دانشگاهی به دانشجویان معلول انجام داد. در این تحقیق خاطر نشان شده در      کتابخانه‌های دانشگاهی هفت حوزة عملیاتی وجود دارد  که مدیران کتابخانه ها با توجه به نیازهای دانشجویان معلول باید مورد تجدید نظر قرار دهند که عبارت است از: تسهیلات (شامل راه ورودی ساختمان، عرض درب و راهرو، ارتفاع میز پیشخوان و تغییر دستشویی و جایگزینی وسایلی نظیر تلفن و شیر آب، رعایت فاصله‌های قفسه‌های کتاب و مجله‌ها)، تجهیزات (شامل انواع ماشین تحریر تایپ بریل، تایپ الکترونیکی حروف درشت،ضبط صوت، ماشین کتاب خوان، مکانی برای گوش کردن سخنرانیها، ذره‌بین تعبیه شده در بالای میز، اسکنر تصویری، ذره‌بین بزرگ نما، محاسبه گر سخنگو)، منابع (مانند کتاب به خط بریل، چاپ کتاب با حروف درشت و انواع نوارهای ضبط شده)، خدمات، آموزش و آگاهی کارکنان، بودجه و ارتباطات با کتابخانه های دیگر.

بررسی دیگری در سال 1982 توسط ایفلا با عنوان «خدمات کتابخانه جهت معلولان جسمی و نابینایان» صورت گرفته است. در این بررسی، روی استانداردهایی که به وسیلة الگوهای خدمات‌دهی کتابخانه‌ها در شوروی و خدمات مشابه در شهر نیویورک صورت گرفته، بحث شده است. همچنین، روی رایانه‌ای کردن سیستم امانت کتاب و ایجاد یک شبکه به منظور مبادلة اطلاعات جهت معلولان تأکید شده است.

در سال 1997 تحقیقی توسط «تارا دنیل کلمان»[3] با عنوان «اماکن مذهبی و دسترسی آن برای افراد معلول بر روی صندلی چرخدار» انجام شد. در این تحقیق، 6 بخش ساختمانی در  10 مکان مذهبی در دیکس هیل نیویورک، از نظر میزان دسترس‌پذیری آن برای معلولان روی صندلی چرخدار مورد بررسی قرار گرفت که شامل: فضای پارکینگ، مسیرهای دسترس پذیر، ورودیها، دسترسی به خدمات، سالن اجتماعات مرکزی و اتاق استراحت بوده است. در هیچ یک از اماکن مذهبی مورد بررسی قرار گرفته، 6 بخش مورد نظر به طور کامل دسترس‌پذیر نبود و فضاهای پارکینگ، ورودیها و اتاق استراحت بدترین فضاها از نظر دسترس‌پذیری ذکر شده‌اند. در نهایت، محقق پیشنهاد می‌کند تحقیقات بیشتری در مورد فضاهای مذهبی و میزان دسترس‌پذیری آن برای معلولان صورت گیرد.

در سال 2000 مطالعه‌ای توسط «ایوان چو بون»[4] و «سوزان ای. هیگینز»[5] با عنوان «خدمات کتابخانه عمومی برای افراد جوان بر روی صندلی چرخدار در سنگاپور» صورت گرفت. نتایج تحقیق نشان داد افراد معلول از رایانه به میزان زیادی استفاده می‌کنند، اما در استفاده از تجهیزات رایانه در کتابخانه با مشکلاتی مواجه می‌باشند. کتابخانه‌های مدارس به طور کل غیر قابل دسترس می‌باشند. همچنین، در زمینة استفاده از تجهیزات و خدمات کتابخانه نیز مشکلاتی وجود دارد و افراد از تسهیلات کتابخانه برای افراد معلول آگاه نبوده، اطلاع‌رسانی در این زمینه مطلوب نیست و بزرگترین مشکل در دسترسی به کتابخانه، سیستم حمل و نقل ذکر شده است. نیز مشکل اصلی در فضای کتابخانه، مشکلات معماری و فیزیکی است که مانع دسترسی این افراد به خدمات کتابخانه می گردد.

مطالعة دیگری درسال 2005 توسط «سندرا چارلز»[6] با عنوان «اول فرد، بعد معلولیت: آموزش آگاهی رسانی به معلولان در کتابخانه‌ها» با روش توصیفی انجام شده است. محقق در یافته ها ذکر می کند که آموزش معلولان به نحو مؤثر، می‌تواند در کتابخانه‌ها و حتی در منزل تا زمانی که اهمیت این قوانین پذیرفته شود، به اجرا درآید و اگر برنامه آموزش به صورت واضح و کاربردی در اذهان جای گیرد، کتابداران می توانند کیفیت خدمات به معلولان را بهبود ببخشد و آن را ارتقا دهند.

در سال 2008 تحقیقی با عنوان «بررسی کیفیت زندگی دانشجویان معلول شرکت کننده در نظام آموزشی دانشگاهی عادی» توسط «بی.ام. ناندجی»[7]  انجام شده است که در آن با بررسی و تخمین کیفیت زندگی دانشجویان، جنبه‌های دسترس‌پذیری به ساختمان، آموزش، جنبه‌های اقتصادی- اجتماعی و نیز  رضایتمندی آنان در نظر گرفته شده است.

بررسیهای داخل و خارج از ایران که فهرست وار و بر حسب سال نشر به آنها اشاره شد، نشان می دهد مشکلات معلولان در استفاده از مکانهای عمومی از جمله کتابخانه‌ها همچنان وجود دارد، لذا به تحقیقات بیشتری برای برجسته کردن مسئله و تأکید بر ضرورت تغییرات مناسب نیاز است. این پژوهش بر همین اساس انجام و گردآوری شده است.

 

یافته های پژوهش و تجزیه و تحلیل آنها

پرسش 1

 با توجه به مندرجات جدول4، وضعیت سطح شیبدار دارای بالاترین میانگین در بین شاخصهاست و سپس، فضای اختصاصی و عمومی به ترتیب دارای بالاترین میانگین می‌باشند. کمترین میانگین متعلق به فضای درونی است. برای توصیف بهتر وضعیت شاخصهای ارزیابی شده توسط مسئولان کتابخانه ها، نمودار ستونی 1 رسم گردیده است.

توجه به این نکته ضروری است که میانگین امتیاز اختصاص داده شده به سطح شیبدار، در واقع امتیازی است که به سطح شیبدار 8/53% از کتابخانه‌هایی که دارای سطح شیبدار بوده‌اند، داده شده است. به عبارت دیگر، 2/46% کتابخانه‌ها فاقد سطح شیبدار بوده‌اند. همچنین، حدود 63% از کتابخانه‌های مورد بررسی، فاقد فضای اختصاصی برای معلولان می‌باشند.

جدول4. توصیف شاخصهای ارزیابی شده توسط مسئولان کتابخانه ها

شاخصهای ارزیابی

پاسخها

حداقل امتیاز

حداکثر امتیاز

میانگین

انحراف استاندارد

میانگین کل ارزیابی

13

1

5

77/2

927/0

پارکینگ

13

0/1

0/5

385/2

5566/1

سطح شیبدار

7

0/4

0/5

429/4

5345/0

فضای اختصاصی

13

0/1

0/5

308/1

1094/1

فضای درونی

13

0/1

0/5

308/3

6525/1

فضای عمومی

13

0/1

0/5

846/2

6251/1

 

 

 

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار 1. نمودار ستونی شاخصهای ارزیابی کتابخانه‌ها توسط مسئولان

 

در واقع، می‌توان گفت از دیدگاه مسئولان کتابخانه، فضاهای پارکینگ، سطح شیبدار و فضای اختصاصی، دارای بیشترین موانع حرکتی برای معلولان می باشند.

پرسش 2

همان‌طور که در جدولهای 5 و 6 مشاهده می شود، میانگین کل ارزیابی کتابخانه‌های مورد پژوهش از دیدگاه کارشناس معماری، حدود 7/2  می‌باشد که با توجه به حداکثر امتیاز (که عدد 4 می‌باشد)، می‌توان گفت کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع رسانی شهر زنجان از نظر میزان رعایت استانداردها، در سطح متوسط به بالا می باشند.

همچنین، با توجه به داده‌های جدولهای 5 و 6، سطح شیبدار، فضای درونی کتابخانه (شامل عرض درِ ورودی، جنس کفپوش کتابخانه و میز امانت) و فضای عمومی کتابخانه (شامل عرض راهرو، ارتفاع دستگیره‌های در، تلفن، آبسرد کن، تابلوهای جهت یابی معلولان و سرویس بهداشتی) به ترتیب دارای بیشترین میانگین می باشند و به معنای آن است که نسبت به سایر بخشها از نظر تطبیق با استانداردها،  وضعیت مطلوب تری دارد. توجه به این نکته ضروری است که میانگین امتیاز اختصاص داده شده به سطح شیبدار، در واقع امتیازی است که به سطح شیبدار 8/53% از کتابخانه‌هایی که دارای سطح شیبدار بوده‌اند، داده شده است. به عبارت دیگر 2/46%  کتابخانه ها فاقد سطح شیبدار بوده‌اند.

ولی فضای اختصاصی کتابخانه (شامل قفسه ها، فضای اختصاص داده شده به معلولان در قرائت خانه و ارتفاع میز و صندلیهاست) وفضای پارکینگ (شامل فضای اختصاصی برای معلولان، تعداد جایگاه اختصاص داده شده، نزدیک بودن فضای اختصاص داده شده به ورودی کتابخانه و همچنین وجود سطح شیبدار برای اتصال فضای پارکینگ به مسیر قابل دسترس) به ترتیب دارای کمترین میانگین می‌باشند و نشان‌دهنده این مطلب است که نسبت به سایر بخشها، با استانداردها تفاوت بسیار دارد. همچنین،  حدود 63% از کتابخانه‌های مورد بررسی توسط کارشناس معماری، فاقد فضای اختصاصی برای معلولان می‌باشند.

جدول5. توصیف شاخصهای ارزیابی شده توسط کارشناس معماری

شاخصهای ارزیابی

پاسخ ها

حداقل امتیاز

حداکثر امتیاز

میانگین

انحراف استاندارد

میانگین کل ارزیابی

13

0/1

0/4

69/2

751/0

پارکینگ

13

0/1

0/5

615/2

5566/1

سطح شیبدار

7

0/4

0/5

429/4

5345/0

فضای اختصاصی

11

0/1

0/5

364/1

2060/1

فضای درونی

13

0/1

0/5

538/3

6641/1

فضای عمومی

13

0/1

0/5

000/3

4720/1

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار2. نمودار ستونی شاخصهای ارزیابی کتابخانه‌ها توسط کارشناسان

 

جدول(6) مقایسه میانگین ارزیابی کلی کتابخانه ها از دیدگاه کارشناس معماری و مسئولان کتابخانه

شاخصهای ارزیابی

مسئولان کتابخانه

کارشناس معماری

میانگین کل

8/2

7/2

پارکینگ

4/2

6/2

سطح شیبدار

4/4

4/4

فضای اختصاصی

3/1

4/1

فضای درونی

3/3

5/3

فضای عمومی

8/2

0/3

 

فرضیه 1

باتوجه به جدول7 و 8 مشاهده می‌گردد سطح معناداری آزمون t  کمتر 01/ . می‌باشد؛ بنابراین می‌توان گفت بین میانگین امتیاز ارزیابی کلی کتابخانه ها (از دیدگاه کارشناس معماری و مسئولان کتابخانه) با امتیاز خوب، تفاوت معناداری وجود دارد. همچنین، بین تک تک شاخصهای ارزیابی شده نیز با وضعیت خوب، تفاوت معناداری وجود دارد. بنابراین، با توجه به اینکه سطح معناداری کوچکتر از 01% می‌باشد، با          99% اطمینان می‌توان گفت بین وضعیت موجود کتابخانه ها با وضعیت مطلوب از نظر مسئولان کتابخانه ها  و کارشناس معماری، تفاوت معناداری وجود دارد. بنابراین، فرضیة اول پژوهش تأیید می‌شود.

جدول7. نتایج آزمون t برای مقایسة وضعیت موجود و وضعیت مطلوب (خوب)

از دیدگاه کارشناس معماری

شاخصهای ازیابی

ارزش تست = وضعیت خوب

ضریب t

درجه آزادی

سطح معناداری

انحراف میانگین

فاصله اطمینان 95% برای اختلافها

پایین ترین

بالاترین

میانگین کل ارزیابی

278/6-

12

000/0

308/1-

76/1-

85/0-

پارکینگ

207/3-

12

008/0

3846/1-

325/2-

444/0-

سطح شیبدار

121/2

6

078/0

4286/0

066/0-

923/0-

فضای اختصاصی

250/7-

10

000/0

6364/2-

447/3-

826/1-

فضای درونی

000/1-

12

337/0

4615/0-

467/1-

544/0

فضای عمومی

449/2-

12

031/0

0000/1-

889/1-

111/0-

 

جدول 8. نتایج آزمون t برای مقایسه وضعیت موجود و وضعیت مطلوب (خوب)

از دیدگاه مسئولان کتابخانه ها

شاخصهای ازیابی

ارزش تست = وضعیت خوب

ضریب t

درجه آزادی

سطح معناداری

انحراف میانگین

فاصله اطمینان 95% برای اختلافها

پایین ترین

بالاترین

میانگین کل ارزیابی

788/4-

12

000/0

231/1-

79/1-

67/0-

پارکینگ

742/3-

12

003/0

6154/1-

556/2-

675/0-

سطح شیبدار

121/2

6

078/0

4286/0

066/0-

923/0

فضای اختصاصی

750/8-

12

000/0

6923/2-

363/3-

022/2-

فضای درونی

511/1-

12

157/0

6923/0-

691/1-

306/0

فضای عمومی

560/2-

12

025/0

1538/1-

136/2-

172/0-

 

فرضیه 2

تجزیه و تحلیل مقایسه داده‌های ارزیابی کارشناسان و مسئولان کتابخانه ها با استانداردها، نشان می‌دهد بین نظر کارشناس معماری و مسئولان کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی عمومی و دانشگاهی با استاندارهای بین‌المللی اختلاف معناداری وجود ندارد. البته، بین سطح معنا‌داری به دست آمده در بررسی اختلاف بین نظر کارشناس با استاندارهای بین المللی که 14/0sig =  کمتر از سطح معنا‌داری به دست آمده از بررسی اختلاف بین نظر مسئولان کتابخانه ها با استاندارهای بین المللی که 321/0 sig = می‌باشد که نشانگر اختلاف کمتر نظرکارشناس معماری  با استانداردها نسبت به اختلاف مسئولان کتابخانه‌ها با استانداردهاست. بنابراین، فرضیه چهارم پژوهش نیز رد می شود. برای توصیف بهتر اختلاف نظرکارشناس معماری  و مسئولان کتابخانه ها با استاندارها، پس از بیان نمودن ابعاد استاندارد مورد قبول در این پژوهش(که بر اساس استاندارد ADA به IDA استخراج شده است)، همچنین نمودار چندضلعی نظرکارشناسان و مسئولان کتابخانه‌ها با استانداردها در نمودار 2 ترسیم شده است.

جدول9. نتایج آزمون t برای بررسی اختلاف بین نظر کارشناس معماری و مسئولان کتابخانه ها با استاندارد

 

گروه بندی

نمونه

میانگین

انحراف استاندارد

متوسط انحراف استاندارد

کارشناسان

استاندارد

24

2708/94

63254/34

06934/7

 

کارشناسان

24

7917/92

91162/33

92218/6

مسئولان

استاندارد

24

2708/94

63254/34

06934/7

 

مسئولان

21

6667/76

73168/41

10660/9

 

 

 

 

 

 

 

جدول10. تست با نمونه های مستقل

 

 

 

 

 

 

T  برای مساوی بودن واریانس ها

تست T  برای برابری میانگبن

ضریب F

 

سطح

معناداری

 

T به‌دست آمده

 

درجه آزادی

 

سطح معناداری دامنه

 

انحراف میانگین

 

انحراف استاندارد

 

فاصله اطمینان 95% برای اختلافها

پایین‌ترین

بالاترین

کارشناس معماری:

میانگین با فرض مساوی بودن واریانسها

2.253

140.

922 .-

46

.362

27083 .44-

03283 .48

956 .140-

41424 .52

بدون فرض  مساوی بودن واریانسها

 

 

922 .-

24.018

366 .

27083 .44-

03283 .48

402 .143-

86013 .54

مسئولان کتابخانه:

میانگین با فرض مساوی بودن واریانسها

010 .1

321 .

546 .1

43

.129

60417 .17

38436 .11

35459 .5-

56292 .40

بدون فرض  مساوی بودن واریانسها

 

 

527 .1

040 .39

.135

 

60417 .17

 

52847 .11

71361 .5-

92194 .40

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

نمودار3.  نمودار چند ضلعی مقایسة نظر کارشناسان و مسئولان کتابخانه‌ها با استاندارد

 

پیشنهادها

1. تحقیق بنیادی و تدوین استاندارد جامع در مورد ساختمان تجهیزات کتابخانه‌ها و مراکز اطلاع‌رسانی برای معلولان با مشارکت گروه‌های مختلف علمی

2. تشکیل کمیته‌های بررسی و بازنگری ساختمان و تجهیزات کتابخانه در سازمان مسکن و شهرسازی، نهاد کتابخانه‌های عمومی و سازمانها و انجمنهای مرتبط با جامعة کتابداری و حضور فعال معلولان در کمیته‌ها

3. برگزاری سمینارها و همایشهایی با مشارکت جامعه کتابداری و سایر گروه‌های علمی مرتبط با مسائل معلولان برای آشنایی هر چه بیشتر با نیازهای خاص معلولان و ساختمان و تجهیزات کتابخانه ای مناسب برای آنان

4. برگزاری جلسات و آموزشها ضمن خدمت برای کتابداران در راستای ارتقای سطح دانش و آگاهی آنان دربارة ساختمان و تجهیزات کتابخانه و به روز نگاه داشتن اطلاعات آنان.

نتیجه‌گیری

در نهایت می‌توان گفت، اگرچه ساختمان و تجهیزات کتابخانه ها  ومراکز اطلاع رسانی شهر زنجان از نظر دسترس پذیری برای معلولان از دیدگاه کارشناس معماری و مسئولان کتابخانه‌ها در وضعیت متوسط به بالا می‌باشد، ولی با وضعیت مطلوب انطباق    صد در صد ندارند و تمامی فضاها و بخشهای کتابخانه باید مورد بررسی و بهینه‌سازی قرار گیرند. شایان ذکر است، از آنجا که کتابخانه ها و مراکز اطلاع‌رسانی در معماری، زیرگروه ساختمانهای عمومی دسته‌بندی می‌کردند، استانداردی که مختص فضای کتابخانه و نیازهای خاص آن باشد، بسیار کم است بخصوص در کشور ایران به این امر بر اساس فیزیولوژی خاص مردم ایران پرداخته نشده است که همین امرنشانگر نیاز به یک کار پژوهشی در مورد ساختمان و تجهیزات کتابخانه‌ها  با حضور محققان رشته های عمران، معماری و شهرسازی، مهندسی پزشکی، پزشکی، کتابداران و سایر رشته‌های مرتبط می‌باشد.

 



1. American with Disabilities Act.

2. Iranian with Disabilities Act.

1. Tara Danielle Coleman.

1. Ivan Chew Boon Leong.

2. Susan E. Higgins.

3. Sandra Charles.

4. B.M.Nandjui.

- ارجمند، تاج الملوک (1380). اطلاع رسانی به معلولان و پیشنهاد شبکه اطلاع رسانی برای معلولان کشور. تهران: دبیرخانه هیات امنای کتابخانه های عمومی کشور.
- ــــــــــــــــــــــــ (1372). «بررسی وضعیت کتابخانه ها و مراکز اطلاع‌رسانی نابینایان در کشورهای در حال رشد با تأکید بر ایران و پیشنهاد شبکه اطلاع‌رسانی برای نابینایان در کشور». پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشکده علوم       انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران شمال.
- بروجیان، منصور و بهزاد جغتایی (1385). مناسب‌سازی در اماکن عمومی و تجاری (برای افراد دارای معلولیت)، تهران: فنون معاصر.
- بشارتی، مینا (1377). «بررسی وضعیت کتابخانه ها و مراکز اطلاع رسانی نابینایان و نیمه بینایان مستقر در شهر تهران». پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه تهران.
- به پژوه، احمد (1372). نهضت عادی سازی.مجله تعلیم و تربیت استثنایی، اردیبهشت ماه. ص 30.
- تعاونی، شیرین (1379). استانداردهای ملی خدمات کتابخانه ای برای نابینایان. تهران: دبیرخانه هیات امنای کتابخانه های عمومی کشور.
- ـــــــــــــــ (1377). استانداردهای وسایل و تجهیزات کتابخانه ها و مراکز اطلاع‌رسانی. تهران: شیرین تعاونی.
-ـــــــــــــــ (1380). استاندارهای کتابخانه های تخصصی ایران. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
-ـــــــــــــــ (1380). استاندارهای کتابخانه های دانشگاهی ایران. تهران: کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.
- رسولی املشی، مرضیه (1378). «بررسی وضعیت کتابخانه های صنعت نفت شهر تهران و ارائه راهکارهای عملی». پایان‌نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشکده روانشناسی و علوم تربیتی، دانشگاه تهران.
- سازمان ملل متحد (1373). آیین نامه برابری فرصتهای برای معلولین. اداره امور اقتصادی و اجتماعی بین المللی. ترجمه مهدی بابایی اهری. تهران: سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران.
- ـــــــــــــــــ  (1372). برنامه اقدام جهانی برای معلولین (مصوب سی و هفتمین اجلاس مجمع عمومی سازمان ملل متحد). ترحمه مهدی بابایی اهری. تهران: سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران.
- ـــــــــــــــــ (1373).دقت در طراحی: راهنمای مناسب سازی بناها و فضاهای شهری برای معلولین و کم توانان جسمی. ترجمه مهدی بابایی اهری. تهران: سازمان مشاور فنی و مهندسی شهر تهران.
- صادق مالواجرد، فرزانه (1379). «مجتمع فرهنگی- ورزشی جانبازان و معلولین». پایان نامه کارشناسی ارشد معماری، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
- عباسی، فاطمه (1381). «خانه فرهنگ کودکان با تاکید بر کودکان معلول». پایان نامه کارشناسی ارشد معماری، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران.
- محمودی، علیرضا (1386). «بررسی وضعیت ساختمان و تجهیزات کتابخانه های سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران بر اساس استانداردها». پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران    شمال.
- مناسب سازی در اماکن عمومی و تجاری (برای افراد دارای معلولیت) (1385). ترجمه منصور برجیان و بهزاد جغتائی. تهران: فنون معاصر.
- هاشمی، گیتی (1373). «بررسی مشکلات دانشجویان معلول رشته پزشکی در زمینه استفاده از کتابخانه». پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی پزشکی، دانشکده مدیریت و اطلاع رسانی پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی ایران.
- یعقوب نرگسی، طاهره (1382). «بررسی وضعیت خدمات و منابع برای معلولان در کتابخانه های عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شهر تهران». پایان نامه کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی، دانشکده علوم انسانی، دانشگاه آزاد اسلامی،واحد تهران شمال.
-American Disabilities Act. (2005). "ADA Compliance Checklist for     Libraries". http://www.ADA.org.     
 
-Charles, Sandra. (2005).  "person first, disability second: disability awareness training in libraries". Library Review, vol. 54, No. 8, pp. 453-458. Available at www.Emerald.com.         
 
-Chew Boon Leong, Ivan; E.Higgins, Susan. (2000).  "Public Library Services for Wheelchair         Bound Young People in Singapore".                                                   
 
-Danielle Coleman, Tara. (1997)."Religious Institutions and Wheelchair Accessibility for               Person With Disability". Available at www.TouroBio-Med.Lib.com.   
 
-Nandjui, B.M. (2008). "Quality of Life Assessment of Handicapped Student Integrated into         the Ordinary Higher Education System". Available at  www.ScienceDirect.com