نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
عضو هیئت علمی گروه کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تبریز و دانشجوی دکتری دانشگاه تهران
چکیده
کلیدواژهها
مقدمه
عموماً در مورد این ادعا توافق وجود دارد که ارتباطهای علمی، اساس کار علمی است. از جهت دیگر، با توجه به اینکه فرایند برقراری ارتباط علمی نیز به عنوان شکل عمومی رفتار علمی، چندوجهی است، دانشمندان برای بررسی روشهای برقراری ارتباط (شفاهی یا کتبی) از روششناسیهای مختلفی استفاده میکنند و به دنبال یافتن کانالهای مختلف برقراری ارتباط برای به اشتراکگذاری اطلاعات هستند. با مطالعة گذرای این متون، مشاهده میشود این ارتباط از نامه های نوشتاری[1] اواخر قرن 17 (نوروزی، 1387) شروع شده و به نشریههای علمی چاپی امروزی رسیده است. از این رو مطالعات نشان میدهند از سال 1665 ـ که میتوان آن را آغاز رسمی ارتباطهای علمی به شیوه مدرن نامید ـ پیوسته بر تعداد دانشمندان، مقالهها و نشریههای علمی افزوده شده است (تنوپیر و کینگ، 2000) چنانکه تعداد مجله ها از 300 عنوان در سال 1830م به 6000 عنوان در اوایل قرن بیستم رسید و امروزه بین 70000 تا 80000 مجله علمی در دنیا وجود دارد؛ هر چند فقط 24000 عنوان از این تعداد، داوری تخصصی می شوند (نوروزی،1387). این روند افزایش تعداد دانشمندان، مقالهها و مجلهها به مدت سه سده ادامه یافت، تا اینکه در نیمه دوم قرن بیستم نشانههای بحران بتدریج ظهور کرد. این وضعیت در متون کتابداری و اطلاعرسانی به «بحران نشریهها» معروف است (مانا، 2003). به عنوان مثال، آمار انجمن کتابخانههای پژوهشی آمریکا (ARL) نشان میدهد در فاصله سالهای 1986 تا 2003، شاهد افزایش 260 درصدی هزینه اختصاص یافته به نشریهها در کتابخانهها هستیم. از جهت دیگر، میزان نشریههای خریداری شده تا سال 2001 تقریباً سیر نزولی داشته و پس از آن اندکی افزایش یافته است(ARL, 2003). از اینرو، بتدریج و با بروز این مشکلات که ارتباطهای علمی را دچار چالش کرده بود، صاحب نظران به فکر نوع جدید ارتباط علمی افتادند که به موازات ارتباطهای علمی سنتی حرکت کند. این نوع جدید ارتباط علمی بر مبنای مفهومی خاص پیریزی شده است که «جنبش دسترسی آزاد به اطلاعات علمی» نام دارد. دسترسی آزاد بر دسترسی پیوسته و دائم به متن کامل آثار علمی بدون پرداخت هزینه به ناشر یا مؤلف، اما با رعایت حق معنوی مؤلف دلالت دارد. بنابراین، افزایش قیمت مجلهها و افزایش میزان تولید اطلاعات علمی و فنی سبب ایجاد اختلال در روند دستیابی به یافتههای پژوهشهای پیشین شده است و یکی از مهمترین راههای دستیابی به منابع علمی و مقالههای پژوهشی، دسترسی آزاد است. به عبارت دیگر، هدف از دسترسی آزاد، فراهم ساختن امکان دسترسی رایگان به نتایج تمامی آثار علمی و پژوهشی داوری و منتشر شده در مجلههای تخصصی علمی-پژوهشی برای همگان است (نوروزی، 1385).
بیان مسئله
با گسترش جنبش دسترسی آزاد به متون علمی در میان دانشگاهیان، بررسی نگرش دانشجویان تحصیلات تکمیلی به عنوان یکی از عمدهترین اقشار تولیدکنندة اطلاعات علمی امری ضروری است. در مقاطع تحصیلات تکمیلی که شامل دو مقطع کارشناسی ارشد و دکتراست، دانشجو برای اتمام تحصیلات خود باید یک طرح پژوهشی در قالب پایاننامه ارائه دهد و برای تکمیل و انجام پژوهش، استفاده از نتایج پژوهشهای پیشین که در قالب مقاله منتشر شدهاند، ضروری است. از اینرو، بررسی نگرش دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز به عنوان یکی از ده دانشگاه برتر وزارت علوم تحقیقات و فناوری که دارای 1814 دانشجو در مقطع کارشناسی ارشد و 428 دانشجو در 65 گرایش در مقطع دکتری[2] میباشد، نسبت به مفهوم دسترسی آزاد به متون علمی که یکی از رویکردهای غالب ارتباطهای علمی قرن بیست و یکمی است، میتواند گویای واقعیتهای جالب توجهی در این زمینه باشد.
سؤالهای پژوهش
1.میزان آشنایی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز با مفهوم دسترسی آزاد به چه میزان است؟
2.آیا در میزان آشنایی دانشجویان گروه های مختلف آموزشی دانشگاه تبریز با مفهوم دسترسی آزاد تفاوت معناداری وجود دارد؟
3.استفادة دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز از مجلههای الکترونیک رایگان به چه میزان است؟
4.آیا در میزان استفاده دانشجویان گروه های مختلف آموزشی دانشگاه تبریز از مجلههای الکترونیک رایگان تفاوت معناداری وجود دارد؟
مروری بر متون
الف) مروری بر تحقیقات انجام شده در خارج
پژوهشهای اولیه در زمینة مجلههای دسترسی آزاد، تلاشهایی در راستای برقراری دسترسی آزاد به مجلههای الکترونیکی بود که محتوای خود را بهطور رایگان در اختیار خوانندگان قرار می دهند. صاحبنظران، این نوع مجلهها را «مجلههای طلایی»[3] مینامند. از اینرو، مطالعات اولیه بر این نوع مجلهها تمرکز داشت. برای نمونه، «روئز»[4] (1994)ضمن انجام پژوهش خود توانست 39 مجلة الکترونیکی پژوهشی داوری شده را شناسایی و معرفی کند. «هیچکاک، کار و هال»[5] (1996) نیز مجلههای الکترونیک رایگان حوزههای علوم، فناوری و پزشکی را شناسایی کردند و دریافتند که 47 مورد از 87 مجلة بررسی شده، به صورت رایگان در دسترس بودند. «وودوارد»[6] (1997) با توزیع یک پرسشنامه، در زمینة واکنش کاربران (دانشجویان رشته های تحصیلات تکمیلی رایانه، روانشناسی، تربیت بدنی، علوم انسانی و کتابداری و اطلاع رسانی) به استفاده از مجلههای الکترونیک رایگان و غیررایگان، پژوهشی را انجام داد. نتایج پژوهش وی نشان داد از بین 57 دانشجوی کارشناسی ارشد، 60% افراد به دلیل آشنا نبودن، توجه چندانی به مجلههای الکترونیکی نشان نمیدادند. 40% افراد معتقد بودند کیفیت مقالههای موجود رایگان، از مجلههای الکترونیکی اشتراکی غیررایگان پایینتر است. نیمی از کاربران به دلیل ضرورت استفاده از کلمة عبور برای استفاده از مجلههای الکترونیکی، ترجیح میدادند از مجلههای چاپی یا مجلههای الکترونیک رایگان استفاده کنند. «کراوفرد»[7] (2002) و «گاستافسون»[8] (2002) در پژوهش خود مجلههای الکترونیک رایگان را شناسایی و میزان بقا و حیات آنها را بررسی نمودند. مؤسسة اطلاعات علمی (آی. اس. آی) در سال 2002 طی پژوهشی استنادی با عنوان «تأثیر مجلههای رایگان» ضمن شناسایی مجلههای الکترونیکی رایگان و مطابقت آنها با فهرست مجلههای الکترونیکی موجود در مجلة گزارشهای استنادی مؤسسة اطلاعات علمی در حوزه های هنر، علوم انسانی، علوم طبیعی و علوم دریافتند که 1190عنوان از این مجلههای الکترونیکی رایگان در پایگاه مؤسسة اطلاعات علمی موجودند و نمایه شدهاند. همچنین، طی این پژوهش مشخص شد مجلههای الکترونیکی رایگان یک درصد از کل مجلههای موجود در مؤسسة اطلاعات علمی را دربر میگرفتند.
«مکویگ»[9] (2004) و «تستا و مکویگ»[10] (2004) در پژوهش خود مجلههای دسترسی آزاد نمایه شده در پایگاه مؤسسه اطلاعات علمی (آی. اس. آی.) را بررسی و آنها را از نظر تأثیرگذاری با مجلههای دسترسی غیر آزاد مقایسه کردند. پژوهش کلاسیک و برجستة «لاورنس»[11] (2001 الف) اولین پژوهشی بود که به مزیّتهای استنادی مجلههای دسترسی آزاد پرداخت. وی در پژوهش خود تلاش کرد مقالههای همایشهای حوزة رایانة دسترسی آزاد و غیر آزاد را با یکدیگر مقایسه کند. بتدریج، ذائقة انتشاراتی ناشران مجلههای دسترسی آزاد تغییر و نوع جدیدی از مجلهها ظهور یافت که امکان نوعی خودآرشیوی را برای مقالهها فراهم میکنند. صاحبنظران، این نوع مجلهها را «مجلههای سبز»[12] می نامند. با رواج انتشار مجلههای سبز، مطالعه در زمینة دسترسی آزاد افزایش یافت. برای نمونه، «آنتلمن»[13] (2004) مقالههای دسترسی آزاد در فیلدهای مختلف را از نظر استنادی با یکدیگر مقایسه کرد. «کورتز»[14] و همکارانش از نظام دادههای فیزیک نجوم[15] برای مطالعة ویژگیها، تأثیر و مزایای مواد دسترسی آزاد استفاده کردند(کورتز، 2004؛ کورتز و دیگران 2003؛ 2004 الف؛ 2004 ب؛ 2005). با افزایش تعداد و تنوع کانالها و انواع، مواد دسترسی آزاد دیگر مانند گذشته قابل مدیریت نیست و ثبات لازم را ندارد. هارنارد و گروه وی در دانشگاه کبک مونترال، نخستین کسانی بودند که با طراحی یک روبوت خاص، اقدام به شناسایی خودکار مقالههای دسترسی آزاد و غیر آزاد منتشر شده به صورت سبز کردند (هجم[16]، 2004؛ هجم، هارنارد و گینگراس[17]، 2005). نتایج بازیافتی این روبوت در مطالعات مختلفی برای نشان دادن مزیت مقالههای دسترسی آزاد نسبت به غیرآزاد مورد استفاده قرار گرفت(هارنارد و برودی[18]، 2004؛ برودی[19] و دیگران، 2004؛ هجم، هارنارد و گینگراس، 2005). «ستوده و حری»[20] (2007) سیر تحول مجموعه مجلههای دسترسی آزاد نمایه شده به وسیله نمایة استنادی علوم را بر اساس چهار معیار رایگان بودن، فوریت، داشتن خط مشی کامل و ثابت برای حداقل پنج سال، بررسی کردند. نتایج پژوهش آنها نشان داد بیشتر مجلهها سه معیار مورد نظر را رعایت کرده بودند، زیرا رایگان بودند و امکان دسترسی سریع به کل محتوای آنها میسر بود. اگرچه بعضی مجلهها خط مشی ثابتی داشتند، تعداد زیادی از آنها به سبب فراوانی تعداد مجلههای تازه منتشر شده یا مجلههای اخیراً تبدیل شده، عمری کمتر از 5 سال داشتند. آنها در نهایت نتیجه گرفتند فقط نیمی از مجموعه نیازمندیهای لازم را رفع می کردند.
ب) مروری بر تحقیقات انجام شده در داخل
«کوشا» (1380) در پژوهش خود با عنوان «دسترسی به منابع اطلاعاتی رایگان پزشکی از طریق وب: تجربة راهنمای الکترونیکی منابع اطلاعاتی پزشکی» ضمن بیان امکانات، شیوه و مراحل طراحی یک راهنمای الکترونیکی برای منابع اطلاعاتی رایگان، 350 مجلة تخصصی پزشکی را انتخاب و با استفاده از نرمافزارهای طراحی صفحات وب، وبسایتی را برای معرفی این مجلهها طراحی نمود. «شهبازی» (1383) در پژوهش خود میزان تقاضاهای موجود برای استفاده از مجلههای الکترونیکی از طرف جامعة علمی را بررسی کرد. یافتههای پژوهش وی نشان داد 5/62% کاربران استفاده از مجلههای الکترونیکی را به مجلههای چاپی ترجیح میدادند. همچنین، نتایج این پژوهش گویای آشنایی 9/89% کاربران جامعة علمی با مجلههای الکترونیک بود. نتایج پژوهش شایگان نیا و دیگران (1383) نشان داد اغلب استفادهکنندگان یعنی حدود 77% مجلهها را به صورت الکترونیکی استفاده نموده اند. از نظر ایشان، دسترسی آسان به شمارههای گذشتة مجلهها، سرعت و سهولت در بازیابی اطلاعات، حجم اطلاعات بازیابی شده، وابستگی نداشتن به مکان و زمان خاص، ایجاد انگیزه در مطالعة بیشتر و استفاده از خدمات جنبی، عوامل مؤثر در استفاده از مجلههای الکترونیکی به شمار میروند.
یافتههای پژوهش «عبدالهی» (1384) نیز نشان داد که 40% اعضای هیئت علمی دانشگاه شهیدچمران اهواز نقش مجلههای علمی چاپی و الکترونیکی را در ارتقای سطح علمی خود زیاد و اکثریت آنها مطابقت این دسته از منابع اطلاعاتی را با نیازهای اطلاعاتی خود کم ارزیابی کردند. «قانع» (1383) در خلال پژوهشی با عنوان «آرشیو مدارک الکترونیکی: شیوهای نوین در ارتباطات علمی» مجلههای دسترسی آزاد را مختصر معرفی میکند. وی معتقد است اکنون ارتباطهای علمی دچار دو بحران است: بحران قیمت و بحران اجازه. کتابخانهها هزینههای تحملناپذیری را برای اشتراک مجلهها میپردازند. این هزینه شامل مجلههای چاپی و الکترونیکی است. بنابراین، برای دسترسی اندک بهای زیادی میپردازند. به باور وی، دسترسی آزاد به مجلههای علمی، بحران قیمت و بحران اجازه دسترسی را نیز تا حدودی کاهش میدهد (قانع، 1383؛ قانع، 2006). همچنین پژوهش قانع (1383) نشان میدهد اکثر مؤلفان دانشگاهی نسبت به دسترسی آزاد به یافتههای علمی نظر مثبت دارند. مجلههای دسترسی آزاد به عنوان یکی از بسترهای دسترسی به منابع علمی، در دوران آغازین فعالیت خود بوده و با توجه به قدمت سیصد ساله مجلههای چاپی، مجلههای دسترسی آزاد که اندکی بیش از یک دهه از فعالیت آنها نمیگذرد، در حال کسب تجربه در نظام ارتباطهای علمی هستند (قانع، 1383). جمالیمهموئی، وکیلیمفرد و اسدی (1385) در پژوهشی با عنوان «مجلههای علمی دسترسی آزاد و الگوهای مالی نشر آنها» به بحث بحران مجلههای علمی، الگوهای مالی نشر مجلهها، راههای تأمین هزینههای نشر دسترسی آزاد میپردازند.
روش انجام پژوهش
این پژوهش از نوع توصیفی و پیمایشی است و در دو مرحله صورت گرفت: ابتدا سعی شد با بررسی متون انتشار یافته در زمینة دسترسی آزاد به اطلاعات علمی، مجموعه ای از اسامی، خدمات یا اصطلاحات مرتبط با مفهوم دسترسی آزاد گردآوردی شود. سپس در مرحلة دوم، با توزیع پرسشنامهای محقق ساخته در میان دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز، از آنها خواسته شد میزان آشنایی خود را با این اسامی، خدمات یا اصطلاحات بیان دارند. بنابراین، از این طریق میزان آشنایی نسبی دانشجویان با مفهوم دسترسی آزاد به دست میآمد. برای پاسخ به سؤال «میزان استفاده» نیز از دانشجویان خواسته میشد میزان استفاده از مجلههای الکترونیکی رایگان رشتة خود را عنوان کنند. با توجه به رتبهای بودن دادههای این پژوهش، از آمار توصیفی و آزمون آماری کروسکال-والیس برای پاسخ به سؤالهای تحقیق استفاده شد. جامعة این پژوهش 2177 دانشجوی تحصیلات تکمیلی( 1802 کارشناسی ارشد و 375 دکتری) شاغل به تحصیل در دانشگاه تبریز بود که با مراجعه به معاونت تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز، آمار تفصیلی آنها به تفکیک رشته به دست آمد. به دلیل گستردگی جامعة آماری، از نمونه گیری تصادفی طبقهای که یکی از انواع نمونهگیریهای احتمالی است، استفاده گردید و با استفاده از جدول کرجسی و مورگان[21] (1970) حجم نمونه 327 نفر محاسبه شد. ابزار گردآوری اطلاعات در این پژوهش پرسشنامهای محقق ساخته بود که روایی آن با مراجعه به صاحبنظران این حوزه تأیید شد. پایایی پرسشنامه نیز از طریق ضریب آلفای کرونباخ به دست آمد که میزان آن 75/0 میباشد. برای تحلیل دادههای حاصل از پرسشنامه و آزمونهای استنباطی نیز از نرمافزار آماری SPSS استفاده شد.
نتایج
برای پاسخ به سؤال اول پژوهش، یعنی میزان آشنایی دانشجویان تحصیلات تکمیلی با مفهوم دسترسی آزاد، ابتدا سعی شد با بررسی متون منتشر شده در زمینه دسترسی آزاد به اطلاعات علمی، مجموعهای از اسامی، خدمات یا اصطلاحات مرتبط با مفهوم دسترسی آزاد گردآورده شود. سپس از دانشجویان خواسته شد میزان آشنایی خود را با هر کدام از این اسامی، خدمات یا اصطلاحات مرتبط با مفهوم دسترسی آزاد به اطلاعات علمی، را با نمرهای از 1 تا 4 نشان دهند و برای تحلیل این داده ها از آمار توصیفی استفاده شد. در جدول ذیل، میزان آشنایی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز با اسامی، خدمات یا اصطلاحات مرتبط با مفهوم دسترسی آزاد به اطلاعات علمی نشان داده می شود.
جدول مربوط به داده های سؤال اول و دوم پژوهش
داده های مربوط به سؤال اول پژوهش: میزان آشنایی دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز با مفهوم دسترسی آزاد |
دادههایمربوط به آزمون کروسکا-والیس |
|||||||
اسامی، خدمات یا اصطلاحات |
درباره آن نشنیدهام (درصد) |
درباره ان شنیدهام (درصد) |
میدانم که چیست (درصد) |
میدانم که کارش چیست (درصد) |
عدم پاسخ (درصد) |
خی2 |
درجه آزادی |
سطح معناداری |
|
5/56 |
5/21 |
7/10 |
5/8 |
8/2 |
93/48 |
39 |
132/ |
|
5/79 |
11 |
5 |
3/1 |
2/3 |
15/59 |
39 |
02/ |
|
3/76 |
9/13 |
5 |
3/1 |
5/3 |
15/59 |
39 |
02/ |
82 |
5/8 |
5 |
3/1 |
2/3 |
85/48 |
39 |
134/ |
|
|
2/82 |
3/6 |
5/3 |
3/1 |
8/3 |
07/72 |
39 |
001/ |
|
1/81 |
5/9 |
2/3 |
2/3 |
2/3 |
89/48 |
39 |
133/ |
|
2/85 |
3/7 |
8/2 |
2/2 |
5/2 |
93/34 |
39 |
65/ |
|
5/78 |
1/9 |
6 |
8/2 |
5/3 |
91/33 |
39 |
70/ |
|
4/75 |
4/11 |
6 |
5/3 |
8/3 |
55/26 |
39 |
935/ |
10. FAIR (Focus on Access to Institutional Repositories) |
4/86 |
7/5 |
2/2 |
2/2 |
5/3 |
77/64 |
39 |
004/ |
11. E-prints UK project |
3/82 |
3/7 |
5 |
9/1 |
5/3 |
73/58 |
39 |
02/ |
12. آرشیو E-LIS |
1/86 |
7/4 |
5/3 |
2/2 |
2/3 |
69/52 |
39 |
07/ |
13. Pubmed Central |
5/81 |
5/6 |
5/4 |
5/7 |
8/2 |
88/70 |
39 |
001/ |
14. Open Access Initiative (OAI-PMH) |
1/83 |
1/9 |
9/4 |
6/2 |
2/3 |
83/39 |
39 |
43/ |
15. نشریههایی که هزینه انتشار آنها را نویسندگان پرداخت میکنند نه خواننده (Author-Pays Publishing) |
9/72 |
3/12 |
3/7 |
7/4 |
5/2 |
93/37 |
39 |
51/ |
16. www.OAIster.org |
8/85 |
6/6 |
8/2 |
9/1 |
8/2 |
22/54 |
39 |
05/ |
17. PhilSci Archive |
1/86 |
3/6 |
5/3 |
6/ |
5/3 |
18/33 |
39 |
73/ |
18. The Open Access Movement |
3/83 |
6/7 |
1/4 |
6/1 |
5/3 |
29/48 |
39 |
146/ |
19. واسپاریهای سازمانی (Institutional Repositories) |
4/81 |
8/8 |
2/2 |
8/2 |
7/4 |
23/32 |
39 |
77/ |
20. جنبش دسترسی آزاد(The Open Access Movement) |
8/80 |
8/8 |
5/2 |
2/3 |
7/4 |
39/31 |
39 |
80/ |
21. مجلههای دسترسی آزاد (Open Access Journals) |
2/61 |
7/16 |
3/7 |
7/11 |
2/3 |
44/32 |
39 |
76/ |
22. پیش چاپها (PrePrints) |
5/73 |
5/9 |
9/6 |
6 |
8/3 |
42/32 |
39 |
76/ |
23. نسخه های الکترونیکی (E-Prints) |
7/63 |
1/10 |
3/12 |
5/9 |
4/4 |
83/36 |
39 |
56/ |
24. آرشیوهای رشته ای(Discipline-based Archives) |
1/75 |
6/6 |
6/7 |
7/5 |
5 |
37/44 |
37 |
18/ |
25. پایان نامه های الکترونیکی (ETDs) |
3/59 |
2/14 |
6/13 |
1/10 |
8/2 |
32/47 |
39 |
16/ |
26. SPARC |
3/82 |
8/8 |
2/3 |
9/ |
7/4 |
66/42 |
38 |
27/ |
27. جنبش دانشگاه پیوسته آزاد (Free Online Scholarship) |
9/83 |
3/7 |
8/3 |
2/2 |
8/2 |
53/42 |
39 |
32/ |
28. CiteSeer a.k.a. Researchindex
|
88 |
7/5 |
5/2 |
6/ |
2/3 |
82/41 |
39 |
34/ |
29. NCSTRL |
6/88 |
4/4 |
8/2 |
9/ |
2/3 |
31/55 |
39 |
043/ |
30. RcLIS |
89 |
4/4 |
2/2 |
9/ |
5/3 |
02/56 |
39 |
038/ |
31. RePEc |
4/87 |
5 |
9/1 |
9/1 |
8/3 |
94/58 |
39 |
021/ |
32. DOIS |
1/86 |
7/5 |
8/3 |
9/ |
5/3 |
74/43 |
39 |
277/ |
33. راهنمای مجله های دسترسی آزاد ایران(IDOAJ) |
3/71 |
9/12 |
7/5 |
6/6 |
6/3 |
32/52 |
39 |
07/ |
اطلاعات مندرج در بخش اول جدول فوق مربوط به میزان آشنایی دانشجویان با مفهوم دسترسی آزاد، نشان میدهد دانشجویان با این مفهوم آشنایی کمی دارند. بررسی کلی دادههای مندرج در جدول فوق نشان میدهد روی هم رفته دانشجویان آشنایی بیشتری با مفهوم دسترسی آزاد دارند تا پایگاههای ارائه دهندة چنین خدماتی؛ چنانکه اکثر دانشجویان با این پایگاه ها ناآشنا بودند و نام آنها را نیر نشنیده بودند. البته، در این میان پایگاه «اشپرینگر اپن چویس» استثناست. از جمله مفاهیم مرتبط با دسترسی آزاد که دانشجویان بیشترین شناخت را نسبت به آنها داشتند، عبارتند از مجلههای دسترسی آزاد، نسخه های الکترونیکی، و پایان نامه های الکترونیکی.
برای پاسخ به سؤال دوم پژوهش یعنی بررسی معناداری تفاوت در میزان آشنایی دانشجویان گروههای مختلف آموزشی دانشگاه تبریز با مفهوم دسترسی آزاد، با توجه به رتبه ای بودن داده ها از آزمون کروسکا ـ والیس استفاده شد که نتایج آن در بخش دوم جدول فوق آمده است. در این میان، تفاوت میزان آشنایی دانشجویان تحصیلات تکمیلی گروه های مختلف آموزشی با «اسامی، خدمات یا اصطلاحات» مرتبط با مفهوم دسترسی آزادی که سطح معناداری آنها کمتر از 05/ باشد، از نظر آماری معنادار است. بنابراین «اسامی، خدمات یا اصطلاحات» مرتبط با دسترسی آزادی که میزان آشنایی دانشجویان گروه های آموزشی مختلف با آنها از نظر آماری معنادار است، عبارتند از: مفهوم خودآرشیوی(self-archiving)، پایگاه Biomed Central، آرشیو لوس آلاموس با عنوان arXive، FAIR (Focus on Access to Institutional Repositories)، E-prints UK project، آرشیو E-LIS، Pubmed Central، www.OAIster.org، NCSTRL، RcLIS، RePEc.
برای پاسخ به سؤال سوم پژوهش در مورد میزان استفادة دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز از مجلههای الکترونیک رایگان رشتة خود، پرسش دیگری در پرسشنامه تعبیه شده بود که دادههای حاصل از این سؤال در بخش ذیل ارائه می شود: عنوان این سؤال بدین صورت بود: با چند مجله الکترونیک رایگان رشته خود (فارسی و لاتین) آشنایی دارید و از آنها استفاده می کنید؟ در پاسخ به این سؤال نیز گزینه های مختلفی پیش بینی شده بود که نتایج آن در جدول ذیل ارائه می شود:
میزان استفاده دانشجویان از مجلههای الکترونیک رایگان رشته خود
|
فراوانی |
فراوانی به صورت درصد |
فراوانی تجمعی |
اصلاً آشنایی ندارم |
45 |
2/14 |
2/14 |
آشنایی دارم ولی تا به حال استفاده نکردهام |
43 |
6/13 |
8/27 |
تا دو مجله |
82 |
9/25 |
6/53 |
تا چهار مجله |
76 |
24 |
6/77 |
تا شش مجله |
71 |
4/22 |
100 |
مجموع |
317 |
100 |
|
چنانکه اطلاعات مندرج در جدول فوق نشان میدهد، بیشتر دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز (9/25) تا دو مجله الکترونیک رایگان رشته خود را مورد استفاده قرار می دهند. 24% دانشجویان تا چهار مجله و 4/22% آنها تا شش مجله را مورد استفاده قرار می دهند. حال آنکه 2/14% آنها هیچ گونه آشنایی با این نوع مجلهها ندارند یا 6/13% آنها حتی در صورت آشنایی هیچگونه استفادهای از این نوع مجلهها نکردهاند. در جدول ذیل، میزان استفادة دانشجویان رشته های مختلف از مجلههای الکترونیک رایگان به تفصیل ارائه می شود.
تا شش مجله |
تا چهار مجله |
تا دو مجله |
آشنایی دارم ولی تابهحال استفاده نکردهام |
اصلاً آشنایی ندارم |
رشته |
57/28 |
0 |
86/42 |
29/14 |
29/14 |
اصلاح نباتات |
33/33 |
67/16 |
33/33 |
0 |
67/16 |
زراعت |
0 |
0 |
40 |
0 |
50 |
ادبیات باستانی |
0 |
0 |
0 |
100 |
0 |
آمار |
33/53 |
20 |
67/6 |
20 |
0 |
جغرافیا |
0 |
0 |
100 |
0 |
0 |
علوم سیاسی |
29/14 |
29/14 |
43/21 |
29/14 |
71/35 |
رباضی محض |
40 |
0 |
60 |
0 |
0 |
حقوق |
0 |
25 |
0 |
50 |
25 |
زبان و ادبیات فارسی |
20 |
0 |
20 |
20 |
40 |
زبان و ادبیات فرانسه |
0 |
50 |
33/33 |
0 |
67/16 |
زیست شناسی |
0 |
50 |
25 |
25 |
0 |
علوم خاک |
20 |
0 |
40 |
0 |
40 |
زبان و ادبیات انگلیسی |
88/53 |
18/41 |
41/29 |
76/11 |
76/11 |
مهندسیمکانیک |
0 |
67/66 |
0 |
0 |
33/33 |
تربیت بدنی |
0 |
0 |
75 |
25 |
0 |
علوم تربیتی |
0 |
0 |
80 |
0 |
20 |
فلسفه |
07/17 |
95/21 |
15/34 |
63/14 |
20/12 |
مهندسی برق |
29/34 |
29/14 |
20 |
14/17 |
29/14 |
شیمی |
50 |
33/33 |
67/16 |
0 |
0 |
صنایع غذایی |
29/14 |
71/85 |
0 |
0 |
0 |
ریاضیکاربردی |
0 |
0 |
33/33 |
33/33 |
33/33 |
توسعهکشاورزی |
33/33 |
67/16 |
67/16 |
67/16 |
67/16 |
گیاهپزشکی |
33/33 |
44/44 |
22/22 |
0 |
0 |
علوم آب |
100 |
0 |
0 |
0 |
0 |
علوم دام (ژنتیک) |
100 |
0 |
0 |
0 |
0 |
مهندسی مخابرات |
52/9 |
33/33 |
81/23 |
29/14 |
05/19 |
فیزیک |
0 |
0 |
0 |
80 |
20 |
تاریخ |
50/12 |
25 |
17/29 |
67/16 |
67/16 |
مهندسی عمران |
30 |
40 |
0 |
20 |
10 |
روانشناسی |
33/33 |
0 |
33/33 |
0 |
33/33 |
جامعه شناسی |
40 |
20 |
20 |
0 |
20 |
اقتصاد |
75 |
25 |
0 |
0 |
0 |
بازرگانی |
0 |
50 |
0 |
50 |
0 |
زمین شناسی |
0 |
100 |
0 |
0 |
0 |
مدیریتکشاورزی |
0 |
50 |
0 |
50 |
0 |
اقتصاد کشاورزی |
40 |
0 |
20 |
0 |
40 |
ماشین آلات کشاورزی |
40 |
40 |
20 |
0 |
0 |
باغبانی |
14/57 |
29/14 |
29/14 |
0 |
29/14 |
علوم دام |
0 |
100 |
0 |
0 |
0 |
علوم اعصاب |
و در نهایت برای پاسخ به سؤال چهارم پژوهش در مورد بررسی معناداری تفاوت میزان استفادة دانشجویان گروه های مختلف آموزشی دانشگاه تبریز از مجلههای الکترونیک رایگان، دوباره از آزمون آماری کروسکال ـ والیس استفاده شد که داده های مرتبط با آن در جدول ذیل ارائه می شود.
داده های مربوط به آزمون کروسکال ـ والیس در مورد تفاوت در معناداری میزان استفاده رشتههای مختلف از مجلههای الکترونیک رایگان رشتة خود
میزان استفاده |
|
خی دو |
05/59 |
درجة آزادی |
39 |
سطح معناداری |
021/ |
چنانکه اطلاعات جدول فوق نیز نشان میدهد، بین گروههای آموزشی مستقر در دانشگاه تبریز از نظر میزان استفاده از مجلههای الکترونیک رایگان تفاوت معناداری وجود دارد و این تفاوت در سطح 05/0 معنادار است.
بحث و نتیجهگیری
همانطور که در بخش یافته های پژوهش اشاره شد، میزان آشنایی دانشجویان با این مفاهیم و خدمات بسیار کم است، چنانکه اکثر دانشجویان تا به حال در مورد این اسامی، خدمات یا پایگاهها چیزی نشنیده بودند. اما در مقایسة مفاهیم مرتبط با دسترسی آزاد و پایگاههای ارائه دهندة این نوع اطلاعات، مشخص شد دانشجویان بیشتر با مفاهیم آشنا هستند تا پایگاه ها. به عبارت دیگر، دانشجویان تحصیلات تکمیلی دانشگاه تبریز با وجود اهمیت بیش از پیش جنبش دسترسی آزاد به متون علمی با مفاهیم و خدمات مرتبط به آن بیگانه هستند و میزان آشنایی آنها در سطح ضعیفی است. همچنین، بررسی آماری میزان آشنایی دانشجویان با مفاهیم مرتبط با دسترسی آزاد نشان داد در میزان آشنایی دانشجویان با این مفاهیم و خدمات تنها در ارتباط با 11 مورد مفهوم خودآرشیوی (self-archiving)، پایگاه Biomed Central، آرشیو لوس آلاموس تحت عنوان arXive، FAIR (Focus on Access to Institutional Repositories)، E-prints UK project، آرشیو E-LIS، Pubmed Central، www.OAIster.org، NCSTRL، RcLIS، RePEc. معنادار بود. این تفاوت را می توان به ماهیت موضوعی کدام از این مفاهیم و پایگاه ها نسبت داد که هر کدام به یک رشتة موضوعی اختصاص دارد. بنابراین، طبیعی است که دانشجویان مشارکت کننده در پژوهش با توجه به رشتة خود با یک پایگاه یا مفهوم آشنا باشند.
بررسی میزان استفادة دانشجویان از مجلههای الکترونیک رایگان نیز نشان داد 2/14% دانشجویان هیچ نوع آشنایی با این نوع مجلهها نداشتند؛ 6/12% آنها با اینکه با این نوع مجلهها آشنایی داشتند از آنها استفاده نکرده بودند؛ 9/25% در نهایت با دو مجلة الکترونیک رایگان آشنا بودند و استفاده می کردند؛ 24% تا چهار مجله؛ و 4/22% دانشجویان هم تا 6 مجله را آشنایی داشته و مورد استفاده قرار می دادند. جمعبندیای که از این بخش میتوان به دست داد این است که جمعاً 8/26% دانشجویان هیچگونه استفادهای از این نوع مجلهها نکردهاند، حال آنکه 3/72% آنها با مجلهها آشنا بوده و از آنها استفاده می کردند. همچنین، بررسیها نشان داد از نظر میزان استفاده از مجلههای الکترونیک رایگان، تفاوت معناداری در میان رشتههای مختلف وجود دارد و این تفاوت در سطح 05/0 معنادار است. به عنوان نمونه، 50% دانشجویان زبان و ادبیات باستانی با هیچ کدام از مجلههای الکترونیک رایگان رشتة خود آشنایی ندارند، حال آنکه 33/53% دانشجویان رشته جغرافیا با شش مجلة الکترونیک رایگان رشتة خود آشنا بوده و از آنها استفاده میکنند. 100% دانشجویان علوم دام (ژنتیک) و مهندسی مخابرات با شش مجلة الکترونیک رایگان رشتة خود آشنا بوده و از آنها استفاده می کنند.
بررسیهای تفصیلی نشان میدهد با توجه به نوع رشته، میزان استفادة دانشجویان از مجلههای الکترونیک رایگان رشتة خود کاهش یا افزایش مییابد. این واقعیت را میتوان با یافتههای پژوهشهای متعدد دیگری چون «فری و تالجا» (2004)؛ «کلینگ و مککیم» (1999و 2000) همسو دانست که نشان می دهند میزان توجه حوزههای علمی مختلف به مجلههای دسترسی آزاد یکسان نیست. در برخی از حوزهها مانند شیمی، پزشکی، علوم نظامی و هنر، تعداد آرشیوها و مجلههای دسترسی آزاد کمتر است، در حالی که در حوزههای علوم رایانه، فیزیک، زیستپزشکی، زیستشناسی، علوم اجتماعی، علوم کتابداری و اطلاعرسانی تعداد آنها بیشتر است، زیرا در حوزههایی مانند شیمی مجلههای دسترسی آزاد و مقالههای موجود در آرشیوهای الکترونیکی از اهمیت بسیار کمتری نسبت به مجلههای غیر رایگان موجود در پایگاه نمایههای استنادی برخوردارند (براون، 2003). اما در حوزههایی مانند فیزیک و علوم رایانه، وابستگی بیشتری به این مجلهها مشاهده میشود (برودی، کار و هارناد، 2002). بنابراین دامنه انتشار منابع اطلاعاتی علمی و مقالههای مجلهها در حوزههای مختلف در محیط اینترنت با یکدیگر متفاوت است. صاحب نظران برای پاسخ به این سؤال و بررسی عمیق این موضوع به این نتیجه رسیدهاند که برخی موانع فرهنگی و رفتاری در راه پیشرفت مجلههای دسترسی آزاد وجود دارد و مؤلفان باید با مجلههای حوزه موضوعی خود آشنا شوند تا مقالههای خود را برای این مجلهها ارسال کنند (سوان و براون، 2004).
با توجه به اینکه میزان استناد به مقالهها و ضریب تأثیرگذاری آنها عنصر اساسی در جلب توجه مؤلفان است؛ اگر مؤلفان اطمینان یابند با انتشار مقاله در مجلههای دسترسی آزاد به این مقصود دست خواهند یافت ـ چنانکه لاورنس (2001الف،ب) و برودی (2004) بر این باور هستند که دسترسی بیشتر موجب ضریب تأثیرگذاری بیشتر خواهد شد ـ به انجام این کار متمایل خواهند شد. همچنین، تحقیقات نشان میدهند میزان استناد به مقالههای علمی به طور قابل توجهی به میزان مشاهدهپذیری و دسترسپذیری مقالهها و مجلهها بویژه از طریق اینترنت بستگی دارد. برای نمونه، نتایج به دست آمده در حوزههای علوم رایانه (لورنس، 2001 الف، ب)، فیزیک نجومی (کورتز، 2004)، ریاضیات (دیویس و فرومرث، 2007) و روانشناسی (شین، 2003) تأثیر مشاهدهپذیری و دسترسپذیری مقالهها در محیط وب بر میزان استناد به مقالههای دسترسی آزاد را تأیید میکنند (نوروزی، 1385). از اینرو، پژوهشهای انجام شده نشان میدهد اکثر مؤلفان دانشگاهی نسبت به دسترسی آزاد به یافتههای علمی نظر مثبت دارند.
مجلههای دسترسی آزاد به عنوان یکی از بسترهای دسترسی به منابع علمی در دوران آغازین فعالیت خود هستند و با توجه به قدمت سیصد ساله مجلهها چاپی در برابر قدمت این نوع مجلهها که اندکی بیش از یک دهه از فعالیت آنها نمیگذرد، در حال کسب تجربه در نظام ارتباطهای علمی هستند (قانع، 1383). همانطور که نتایج پژوهش نشان داد، نه تنها در حوزههای علوم محض و کاربردی، بلکه در حوزههای علوم انسانی و علوم اجتماعی نیز دانشمندان و پژوهشگران به ضرورت دسترسی آزاد به نتایج پژوهشهای خود، اشاعه و قبول اندیشهها توسط عامه مردم و سایر پژوهشگران پی برده و از آنها استفاده می کنند و تا حدی با مفاهیم مرتبط با آن آشنا هستند.
پیشنهادهای کاربردی
1.برگزاری کارگاههایی برای آشنایی دانشجویان تحصیلات تکمیلی با مفهوم دسترسی آزاد
2.شناساندن مجلههای الکترونیک رایگان به دانشجویان تحصیلات تکمیلی و ارائة اطلاعرسانی مناسب در این زمینه
3.تهیة بروشورهای اطلاع رسانی در زمینه مفهوم دسترسی آزاد به منظور افزایش رغبت اعضای هیئت علمی و دانشجویان به اشتراک دانش از طریق دسترسی آزاد به آن
4.پیشنهادهای پژوهشی
5.انجام پژوهشی در زمینة نگرش اعضای هیئت علمی دانشگاه تبریز نسبت به مفهوم دسترسی آزاد و بررسی تطبیقی آن با نتایج این پژوهش
6.انجام این پژوهش در سایر دانشگاه های مادر کشور و بررسی تطبیقی نتایج حاصل با یافته های این پژوهش