مکان‌یابی کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز با استفاده از سامانة اطلاعات جغرافیایی (ساج)

1ـ مقدمه

حفظ و بقای هر کتابخانه ای، صرف نظر از نوع  و وسعت آن، تا حدود زیادی در میزان مراجعه و استفاده از امکانات و خدمات آن نهفته است و چنانچه کتابخانه‌ای از موهبت خیل مشتاقان کتابخوان بی‌بهره باشد، باید به دنبال دلایل آن بود. کتابخانه‌های عمومی، به عنوان یکی از مهمترین نهادهای خدمات فرهنگی شهری، نقش مهمی در افزایش سطح سواد و فرهنگ جوامع بر عهده دارند. محل استقرار کتابخانه‌های عمومی و نحوة توزیع آنها در سطح شهرها، مستقیم یا غیر مستقیم، در میزان مراجعه و استفاده افراد از کتابخانه دخالت دارد. همجواری کتابخانه با کاربریهای پر تجمع[1] نظیر، پارکها، مساجد، فرهنگسراها و موزه‌ها، می‌تواند نقشی بسزا در افزایش اقبال مردمی نسبت به کتابخانه‌های عمومی ایفا نماید. از سویی دیگر، احداث کتابخانه‌ها در جوار کاربریهای ناسازگاری همچون بزرگراه‌ها، خطوط راه‌آهن،  فرودگاه‌ها و ...، از اهمیت و کارایی آنها به میزان قابل توجهی می کاهد.

بنابراین، کتابخانه‌های عمومی، همچون دیگر کاربریهای شهری، برای ارائة خدمات بهتر به شهروندان، باید به نحو صحیح مکان‌یابی شوند. از سویی دیگر، امروزه برای بسیاری از متخصّصان این نکته مسجّل شده است که ادارة امور مختلف شهرها و برنامه‌ریزی خدمات شهری با استفاده از روشها و ابزارهای سنّتی، اگر غیر ممکن نباشد، دست کم با اتلاف وقت و انرژی بسیار همراه است. سامانة اطلاعات جغرافیایی (ساج)، به عنوان یک فنّاوری رایانه محور، در دهه‌های اخیر توجه بسیاری از متخصّصان رشته‌های مختلف را به خود معطوف ساخته است، تا آنجا که در سالهای اخیر پژوهشهای متعدّدی را در زمینة مکان‌یابی خدمات شهری از طریق فناوری مذکور در نقاط مختلف کشور شاهد بوده‌ایم که از آن جمله می‌توان به «مکان گزینی مراکز خدمات شهری با استفاده از ساج در شهر نمین» (صمدی، 1380)، «مکان گزینی مراکز آموزش شهری با استفاده از ساج در کرمانشاه» (رستمی، 1380)، «مدیریت و مکان یابی مراکز آموزشی با استفاده از سامانة اطلاعات جغرافیایی (فرج‌زاده، 1381)» و «مکان‌یابی ایستگاه‌های آتش نشانی شهر گرگان» (عادلی، 1386) اشاره کرد. قدر مسلّم آنکه، کتابخانه‌های عمومی نیز به عنوان یک نهاد اجتماعی پویا و به واسطة برخورداری از رسالتی آموزشی- فرهنگی، از این قاعده مستثنا نیستند و نیازمند دقّت و توجّهند.

2ـ بیان مسئله

کتابخانه‌های عمومی، تنها در صورتی در روند توسعه و بالندگی فرهنگی کشورها تأثیرگذارند که از ظرفیتها و امکانات موجود بهره‌برداری کامل شود. آنچه به یک کتابخانه ـ صرف نظر از نوع آن ـ هویت می‌بخشد و آن را به یک موجود زنده مبدّل می‌سازد، میزان مراجعه و استفادة افراد است. ایجاد شوق و انگیزه در افراد برای مطالعه، جدا از برخی دلایل اجتماعی، تا حدود زیادی از وجود خود کتابخانه بر می‌آید، و این رسالتی است که کتابخانه‌های عمومی از بدو پیدایش تاکنون همواره آن را به دوش کشیده‌اند. اینکه کتابخانه‌ای مورد استقبال و کتابخانه‌ای مورد بی‌مهری مراجعان قرار می گیرد، می‌تواند از عوامل بیرونی یا درونی نشأت گرفته باشد. ضعف مجموعه کتابخانه، کمبود فضا، برخورد نامناسب کارمندان، پایین بودن سطح خدمات و مواردی از این قبیل، در شمار عواملی هستند که همچون ویروسی بر بدنة کتابخانه نفوذ کرده و آن را از درون ضعیف و بیمار می‌سازند. بررسی متون تخصصی کتابداری حکایت از آن دارد که بخش عمده‌ای از متون نگاشته شده در زمینه مشکلات و تنگناهای کتابخانه‌های عمومی، صرفاً به جنبه‌های درونی کتابخانه‌ها نظر دارد و به جنبه های بیرونی تأثیرگذار بر میزان بازدهی کتابخانه‌های عمومی آن گونه که باید و شاید، پرداخته نشده است.

یکی از مهم‌ترین جنبه‌های بیرونی مؤثر بر افزایش میزان مراجعه و استفاده ازکتابخانه‌های عمومی، نحوة استقرار و توزیع جغرافیایی این‌گونه کتابخانه‌ها در بافت شهرها، بویژه شهرهای بزرگ، است که چنانچه بر اساس اصول، ضوابط و استانداردها صورت نپذیرد، بی رغبتی و بی انگیزگی افراد به مراجعه و استفاده از کتابخانه را به همراه خواهد داشت. قدر مسلم آنکه، بی‌توجهی به مؤلفه‌های محل‌یابی کتابخانه‌های عمومی     در هنگام احداث این‌گونه کتابخانه‌ها، تمامی تلاشهای بعدی در زمینه تجهیز مجموعه و ارتقای سطح خدمات درکتابخانه‌های عمومی را  بی‌ثمر خواهد ساخت.

از دیدگاه برنامه‌ریزی شهری، کتابخانه‌های عمومی در زمره مهم‌ترین تأسیسات فرهنگی در داخل شهرها محسوب می‌گردند که به توجه ویژه نیاز دارند. در شهرهای بزرگ، که تأسیسات زیربنایی آن در دوره‌های مختلف ایجاد شده‌اند، توسعة تأسیسات شهری، مشکلات جدیدی را در شهر به وجود  می‌آورد. این امور در شهرهای نه چندان بزرگ، چندان مسئله‌ساز نیست، اما هر چه بر میزان جمعیت و گستردگی شهرها و تأسیسات آنها افزوده می‌شود، به برنامه‌ریزی بیشتری نیاز است. توجه به چنین مسائلی، نه تنها از مشکلات شهری می‌کاهد، بلکه در مجموع باعث کاهش هزینه‌ها و در نتیجه، کاهش فشار روی شهروندان و تقلیل بار مالی شهرداریها و دستگاه‌های دولتی می‌گردد (شیعه،1382: ص188).

3- هدفهای پژوهش

پژوهش حاضر بر آن است تا به کمک سامانة اطلاعات جغرافیایی، هدفهای زیر را محقق سازد:

1. وضعیت فعلی محل استقرار کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز را به لحاظ انطباق با مؤلفه‌های مکان‌یابی، بررسی و ارزیابی کند و مناطق سازگار و ناسازگار را در قالب نقشه‌های تلفیقی، نشان دهد.

2. با توجه به مؤلفه‌های مکان‌یابی، مناطقی را برای احداث کتابخانه‌های عمومی جدید در سطح شهرستان پیشنهاد نماید.

4- سؤالهای پژوهش

1. کتابخانه‌های‌ عمومی شهرستان اهواز به لحاظ انطباق با مؤلفه‌های مکان‌یابی، و از حیث وضعیت و موقعیت استقرار، در چه شرایطی قرار دارند؟
2. مناطق بهینه و پیشنهادی برای احداث کتابخانه‌های عمومی در سطح شهرستان اهواز، کدامها هستند؟

5- تعریفهای عملیاتی پژوهش

سامانة اطلاعات جغرافیایی:عبارت است از به کارگیری نظامی یکپارچه و رایانه محور، به منظور گردآوری، ذخیره سازی، بهره برداری، تحلیل و مدیریت داده های مکانی در قالب نقشه (کوئین و بلین[2]، 1993).

کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز:آن دسته از کتابخانه‌هایی که در محدودة استحفاظی شهر اهواز و حومه، به عموم مردم خدمات ارائه می‌دهند. در حال حاضر، تعداد 13 کتابخانه عمومی در سطح شهرستان اهواز فعالیت دارند.

تصویر آیکونوس[3]:تصویری سیاه و سفید است که میزان تفکیک‌پذیری عوارض زمین در آن در ابعاد یک متر مشخّص شده و از آن، برای استخراج و به روز رسانی کلّیة داده‌ها و تغییرات شهری،  استفاده می شود.

مرکزیت:یکی از مؤلفه‌های مهم در امر محل‌یابی کتابخانه‌های عمومی کشور به شمار می‌آید که شامل این موارد است: قابلیت دسترسی، نزدیکی به مراکز و تأسیسات شهری، توزیع جمعیت و نزدیکی به مراکز پر تجمّع.

سازگاری:در این مؤلفه، وضعیت کتابخانه‌های عمومی در ارتباط با دیگر مراکز همجوار سنجیده می شود. این مؤلفه شامل کاربریهای سازگار (همچون آتش نشانی‌ها و کلانتری‌ها) و کاربریهای ناسازگار (از قبیل خطوط راه آهن، فرودگاه و شهر بازی) است.

6- روش اجرای پژوهش

مکان‌یابی از طریق سامانة اطلاعات جغرافیایی، به طور کلّی شامل این مراحل است: 1ـ تعیین معیارهای مکان یابی و آماده‌سازی آنها 2ـ ارزش‌گذاری لایه های اطلاعاتی       3ـ تلفیق لایه های اطلاعاتی و استخراج نقشة نهایی لایه بندی منطقه. در ادامه، نحوة اجرای هر یک از مراحل فوق، به تفصیل بیان می‌شود.

6-1. تعیین معیارهای مکان یابی و آماده سازی آنها

معیارهایی که در فرایند مکان یابی کتابخانه‌ها مدّ نظر قرار می‌گیرند، ممکن است از شهری به شهر دیگر و یا حتّی از کشوری به کشور دیگر متفاوت باشند. با این حال، دو معیار «مرکزیت» و «سازگاری»، در زمرة معیارهایی هستند که در فرایند مکان یابی کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز لحاظ شده اند[4]. هر یک از دو مؤلفة یاد شده زیر شاخه‌هایی دارند که داده‌های مربوط به هر یک از آنها به تفکیک، به شرحی که در ادامه می آید، گردآوری و آماده‌سازی شدند:

6-1-1. قابلیت دسترسی

برای تعیین میزان و نحوة دسترسی به کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز، داده‌های مربوط به مسیرهای حمل و نقل عمومی، با استفاده از نقشة کاربری اراضی شهرستان اهواز (مصوّب سال 1380) گردآوری، و سپس این داده ها به کمک تصویر آیکونوس سال 2005 شهر اهواز به روز رسانی شد.

6-1-2. توزیع جمعیت

داده های مربوط به این مؤلفه، پس از مراجعه به سازمان آمار شهرستان اهواز، و با استفاده از آخرین نتایج سرشماری نفوس و مسکن در سال 85 به دست آمد. برای مشخص کردن نقاط هم تراکم، در مرحلة اول، نقشة منطقه بندی شهرستان تهیه و سپس خصوصیات جمعیتی شهرستان به آن اضافه گردید. در مرحلة بعد، نقشة میزان تراکم جمعیت در سطح استان تهیه شد.

6-1-3. نزدیکی به تأسیسات شهری

داده‌های مورد نیاز در این بخش نیز با استفاده از اطلاعات کاربری اراضی شهر اهواز تهیه و سپس به کمک تصاویر آیکونوس و همچنین طرح ممیزی شهرستان اهواز (مصوّب سال 1384) بروز رسانی شد و نقشة تفکیکی آنها تهیه گردید.

6-1-4.  همجواری با مراکز پرتجمّع

 منظور از مراکز پر تجمّع، آن دسته از مراکزی هستند که تعداد زیادی از افراد را در خود جای می دهند. پارکها، مدارس، فرهنگسراها، موزه ها، مساجد و ادارات دولتی در زمرة این مراکز هستند. برای تهیة داده‌های مربوط به هر یک از مراکز فوق، از منابعی همچون طرح جامع شهر اهواز، نقشة کاربری اراضی شهرستان و طرح ممیزی شهر اهواز بهره گرفته شد. در ادامه، با توجه به داده‌های گردآوری شده، نقشه‌های تفکیکی هر یک از مراکز پر تجمع در محیط نرم افزار ArcGIS تهیه گردید.

6-1-5. مناطق سازگار

کلانتری‌ها (برای تأمین امنیت بیرونی) و آتش‌نشانی‌ها (برای تأمین امنیت داخل کتابخانه در صورت بروز آتش سوزی) در زمرة کاربریهای سازگاری هستند که احداث کتابخانه در جوار آنها توصیه می شود. موقعیت مکانی کلانتری‌ها و ایستگاه‌های آتش نشانی شهرستان، به ترتیب به کمک طرح ممیزی و نقشة کاربری اراضی شهرستان اهواز تعیین و نقشه‌های لایه‌بندی آنها در محیط نرم افزار  ArcGIS تهیه گردید.

6-1-6. مناطق ناسازگار

کاربریهای ناسازگار، بنا بر تعریف، آن دسته از کاربریهایی هستند که باعث بروز اخلال در نظم کاربریهای همجوار می‌شوند. در پژوهش حاضر، کاربریهایی همچون خطوط راه آهن، فرودگاه، شهر بازی و بزرگراه‌ها، به عنوان کاربریهای ناسازگار در تهیة نقشه‌های تفکیکی لحاظ شدند. داده‌های مربوط به هر یک از کاربریهای فوق، از منابع پیش گفته شده گردآوری شد.

6-2. ارزشگذاری لایه‌های اطلاعاتی

پس از جمع‌آوری داده‌های مورد نیاز برای مکان‌یابی کتابخانه‌ها، نوبت به وزن‌دهی مؤلفه‌ های مورد نظر رسید. با توجه به اینکه این مرحله یکی از مهم‌ترین مراحل فرایند تصمیم‌گیری در خصوص موقعیت مکانی کتابخانه‌ها به شمار می‌آید، به دقّت عمل بیشتری نیاز دارد تا نتایج هر چه بیشتر با واقعیت همگام بوده و صحّت و دقّت بالاتری داشته باشند. در این پژوهش، به علت نبود مطالعات کافی و یا استاندارد خاص برای هر یک از مؤلفه‌های دخیل در مکان‌یابی کتابخانه‌ها، فرایند وزن دهی به شکل کاربرمدار صورت پذیرفته است. برای آنکه وزن دهی معیارها و قضاوتها با ذهن و طبیعت بشری مطابق و همراه باشد، از روش تحلیل سلسله مراتبی[5] استفاده شد. این روش، دربرگیرندة مجموعه‌ای از قضاوتها و ارزشگذاریهای شهری به یک شیوة منطقی است، به طوری که می‌توان گفت این تکنیک از یک طرف به تصوّرات شخصی و طرح‌ریزی سلسله مراتبی یک مسئله وابسته بوده، و از طرف دیگر با منطق و درک و تجزیه، برای تصمیم‌گیری و قضاوت نهایی مرتبط می‌شود (قدسی پور، 1384: ص7). در این پژوهش، تمامی مؤلفه‌ها توسط نرم افزار اکسپرت چویس[6]، مورد مقایسة دو دویی قرار گرفتند و وزن آنها تعیین گردید. وزن تمامی مؤلفه‌های مکان‌یابی را می توان در قالب جدول زیر خلاصه نمود:

جدول1. وزن دهی معیارهای مکان‌یابی کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز

6-3. تلفیق لایه‌های اطلاعاتی و استخراج نقشة نهایی

در این مرحله، پس از وزن‌دهی و ارزشگذاری هر یک از مؤلفه‌های اصلی و فرعی دخیل در مکان‌یابی کتابخانه‌های عمومی، فرایند تلفیق لایه‌ها به روش لایه‌بندی وزنی[7] انجام گرفت و نقشة نهایی در 9 طبقه یا کلاسه تهیه گردید. نقشه‌های تهیه شده از هر یک از لایه های اطلاعاتی را می‌توان به صورت زیر برشمرد:

6-3-1. نقشة مرکزیت

این نقشه از تلفیق لایه های اطلاعاتی مربوط به چهار مؤلفة «خطوط حمل و نقل شهری»، «توزیع جمعیت»، «همجواری با مراکز پرتجمّع» و «نزدیکی به تأسیسات شهری» تهیه گردید.

6-3-2. نقشة سازگاری

در تهیة نقشة ناسازگاری، از آنجا که مؤلفة سازگاری دربرگیرندة کاربریهای سازگار و ناسازگار بود، ابتدا نقشة مناطق سازگار با اعمال وزن هر یک از مؤلفه‌های دخیل در آن به صورت جداگانه تهیه شد؛ اما در تهیة نقشة مناطق ناسازگار از روش وزن دهی استفاده نشد، زیرا فرض بر این نهاده شد که تمامی کاربریهای ناسازگار، به یک اندازه دارای تأثیرهای منفی هستند.

6-3-3. نقشة مناطق پیشنهادی

پس از تعیین وزن هر یک از مناطق سازگار و مرکزیت، نقشه‌های نامبرده در محیط نرم افزار ArcGIS به روش لایه‌بندی وزنی، به منظور تهیة نقشة خروجی مناطق ایده‌آل برای احداث کتابخانه‌ها، با یکدیگر تلفیق شدند.

6-3-4. نقشة نهایی

از آنجا که با استفاده از نقشة مناطق پیشنهادی قادر نبودیم به درستی موقعیت دقیق کتابخانه‌ها را ارزیابی کنیم (زیرا مناطق ناسازگار در تهیة نقشة پیشنهادی لحاظ نشده بود)، در مرحلة نهایی، برای ارزیابی صحیح موقعیت فعلی کتابخانه‌ها، نقشة مناطق ناسازگار با نقشة مناطق پیشنهادی مورد تلفیق قرار گرفت تا محدوده‌های ایده آل برای احداث کتابخانه‌های عمومی جدید، تعیین گردد.

7- یافته‌های پژوهش

7-1- مرکزیت موقعیت مکانی کتابخانه‌های عمومی

چنانکه اشاره شد، نقشة مرکزیت کتابخانه‌های سیزده گانة شهرستان اهواز از تلفیق چهار مؤلفة «خطوط حمل و نقل شهری»، «توزیع جمعیت»، «همجواری با مراکز پر تجمّع» و «نزدیکی به تأسیسات شهری» به دست آمد (نقشة1)

نقشة 1. مرکزیت کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز

محل استقرار هر یک از کتابخانه‌های سیزده‌گانه عمومی شهرستان اهواز، همان‌گونه که در نقشة1 نمایش داده شده، با عدد و علامت (+) در هر یک از مناطق هشتگانه شهرستان نشان داده شده است. نقاط شیری رنگ موجود بر روی نقشه، نمایانگر نقاطی است که بیشترین و بالاترین میزان انطباق را با چهار مؤلفة مرکزیت دارند. با اندکی تأمل در نقشة 1، در می‌یابیم که از میان این سیزده کتابخانه تنها دو مورد (کتابخانه‌های شمارة 7و9) کاملاً در مناطق شیری رنگ (مناطق با مرکزیت بالا) قرار گرفته اند. بجز کتابخانه‌های 6 و13 که نسبتاً در مناطق با مرکزیت قرار دارند، سایر کتابخانه‌ها کمترین و پایین‌ترین میزان مرکزیت را دارند، که آمار چندان مطلوبی نیست.

اگرچه توزیع جمعیت یکی از شاخصهای بسیار مهم در تمامی فرایندهای مکان‌یابی است، و با وجود آنکه منطقة 7 شهرستان اهواز بیشترین میزان تراکم جمعیت را در خود جای داده است، مقایسة لایه های جمعیت و نقشة مرکزیت شهرستان اهواز نشان می‌دهد هیچ‌کدام از سیزده کتابخانة عمومی شهرستان، در منطقة 7 (یعنی پر تراکم ترین منطقه به لحاظ جمعیتی) استقرار نیافته‌اند. این موضوع، از نبود تناسب میان توزیع کتابخانه‌های عمومی با توزیع جمعیتی شهرستان، حکایت دارد. با این حال، بررسی لایه‌های مربوط به مراکز پرتجمّع نظیر پارکها و مساجد، نشان دهندة آن است که در مکان‌یابی کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز، تا حدودی به دو معیار «نزدیکی به پارکها» و «نزدیکی به مساجد» توجه شده است، زیرا پنج مورد از کتابخانه‌های عمومی (کتابخانه‌های شمارة 5، 6، 7، 9 و13) در مناطقی واقع شده‌اند که بیشترین تعداد پارکها و مساجد را دارند. با وجود این، همان‌طور که اشاره شد، از میان پنج کتابخانة فوق، تنها دو کتابخانة 7و9 بالاترین میزان مرکزیت را به خود اختصاص داده‌اند.

7-2. سازگاری موقعیت مکانی کتابخانه‌های عمومی

در نقشه‌های 2 و 3، وضعیت کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز در ارتباط بامناطق سازگار و ناسازگار، به تصویر کشیده شده است. نکتة قابل ذکر در خصوص این نقشه‌ها، توجه به تفاوت موجود میان منطقة سازگار با موقعیت سازگار است. گاهی اوقات ممکن است کتابخانه ای به لحاظ انطباق با مؤلفه‌های سازگاری، در منطقة سازگار قرار گرفته باشد، اما به دلیل بی توجهی به کاربریهای ناسازگار، به درستی موقعیت‌یابی نشده و به واسطة همجواری با کاربریهای ناسازگار، موقعیت نامناسبی داشتهباشد. بنابراین، منطقة سازگار در پژوهش حاضر، به هیچ وجه معادل موقعیت سازگار نیست.

نقشة2. سازگاری کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز (کاربریهای سازگار)

به عنوان مثال، همان‌گونه که از نقشة 2 بر می آید، کتابخانة شمارة 6 به لحاظ همخوانی با مؤلفه‌های سازگاری، در منطقة کاملاً سازگار (منطقة سیاه رنگ) قرار گرفته است؛ در عین حال، همین کتابخانه، بر اساس نقشة 3، به دلیل همجواری با خطوط راه آهن، ناسازگار تشخیص داده شده است. آتش نشانی ها و پاسگاه های نیروی انتظامی، در زمرة کاربریهایی هستند که به ترتیب، امنیت داخلی و خارجی کتابخانه‌ها را به میزان قابل توجهی تأمین می‌کنند. به دلیل وجود منابع قابل اشتعال فراوان، کتابخانه‌ها هیچ‌گاه از خسارتهای جبران‌ناپذیر ناشی از آتش‌سوزیها در امان نبوده‌اند. با وجود آنکه فاصلة زمانی استاندارد برای خدمات‌دهی به موقع از سوی ایستگاه‌های آتش نشانی 5 دقیقه است، بررسی نقشة حاصل از تلفیق لایة محدودة خدمات‌دهی ایستگاه‌ها و محدودة کتابخانه‌های عمومی نشان داد بجز کتابخانه‌های 6 و13، هیچ‌کدام از کتابخانه‌های عمومی شهرستان در حریم 5  دقیقه‌ای آتش‌نشانی‌ها قرار ندارند.     

نقشة3. سازگاری کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز (کاربریهای ناسازگار)

7-3. مناطق پیشنهادی برای احداث کتابخانه‌های عمومی جدید

نقشة مناطق بهینة پیشنهادی، از تلفیق نقشه‌های مرکزیت و سازگاری (با احتساب محدوده‌های ناسازگار) به دست آمد. همان‌گونه که از نقشة 4 بر می‌آید، محدوده‌های شیری رنگ نمایش داده شده بر روی نقشه، به لحاظ منطقه‌بندی، برای احداث کتابخانه‌های عمومی جدید در سطح شهرستان، بهینه تشخیص داده شدند. قابل توجه آنکه، هر چه بر تیرگی محدوده‌های شهری بر روی نقشه افزوده می‌شود، به همان اندازه از اعتبار و رتبه‌بندی مناطق برای احداث کتابخانه‌های جدید کاسته می‌شود.

نقشة 4. مناطق بهینة پیشنهادی برای احداث کتابخانه‌های عمومی جدید در سطح شهرستان

با اندکی تأمل در نقشة نهایی کتابخانه‌های عمومی در می‌یابیم، با وجود قرار گرفتن شش مورد از کتابخانه‌های عمومی فعلی شهرستان اهواز در مناطق پیشنهادی بهینه بی‌توجهی به معیارهای کاربریهای ناسازگار موجب شده تا اغلب آنها به لحاظ موقعیت (و نه منطقه‌بندی) شرایط مناسبی نداشته باشند.

8- نتیجه‌گیری

اهمیت کتابخانه‌های عمومی تا بدان درجه است که از آنها به «دانشگاه مردم» تعبیر می‌شود. واقعیت این است که رمز بقا و ماندگاری هر کتابخانه، صرف نظر از نوع آن، تا حدود زیادی به میزان مراجعه‌کنندگان و حجم استفاده از آنها نهفته است. قدر مسلم آنکه، اهمیت و ضرورت توجه به عوامل بیرونی در پرداختن به وضعیت کتابخانه‌های عمومی و رفع مشکلات و چالشهای آنها، اگر بیشتر از عوامل درونی نباشد، کمتر از آن نیست. مکان‌یابی کتابخانه‌های عمومی و توجه به نحوة استقرار و توزیع آنها در سطح شهرها، عوامل مهمی هستند که می‌توانند این نهاد اجتماعی را به میزان قابل توجهی تحت تأثیر خود قرار دهند.

در پژوهش حاضر، وضعیت کتابخانه‌های عمومی شهرستان اهواز در قالب دو معیار مرکزیت و سازگاری و با کمک سامانة اطلاعات جغرافیایی (ساج) بررسی  و ارزیابی گردید. نتایج پژوهش نشان داد، بی توجهی به محل استقرار کاربریهای سازگار و ناسازگار موجب شده تا کتابخانه‌های سیزده‌گانة شهرستان اهواز به لحاظ موقعیت استقرار (و نه منطقة استقرار) در شرایط مناسبی قرار نگیرند. با وجود آنکه منطقة 7 شهرستان اهواز به لحاظ جمعیتی بیشترین تراکم را دارد، هیچ‌کدام از سیزده کتابخانة عمومی شهرستان در این منطقه واقع نشده اند. بررسی‌ها نشان داد از مجموع سیزده کتابخانة شهرستان، تنها دو مورد از آنها (کتابخانه‌های شماره 6 و 13) در حریم 5 دقیقه‌ای آتش نشانی‌ها قرار دارند. نقشة نهایی مناطق بهینه برای احداث کتابخانه‌های عمومی جدید در سطح شهرستان اهواز، حکایت از آن دارد که بیش از نیمی از کتابخانه‌های فعلی شهرستان اهواز در مناطق بهینه واقع شده‌اند؛ در عین حال، همین کتابخانه‌ها به دلیل همجواری با کاربریهای ناسازگاری همچون خطوط راه آهن، موقعیت مطلوبی ندارند.