چگونه می‌توان از امکانات یک برنامه رایانه‌ای در راستای طرّاحی رابط کاربری آن استفاده نکرد؟!

مقدّمه

سیستم جامع کتابخانة ملی (رسا) نظامی است که از شهریور 1385 در سازمان اسناد و کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران، به کار گرفته شده است. برای معرّفی این نظام، بیان عبارتهایی از بخش «معرّفی سیستم جامع کتابخانة ملی (رسا)» از پایگاه اینترنتی سازمان اسناد و کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران (www.nlai.ir) سودمند به نظر می‌رسد:

«هدف از تولید سیستم جامع کتابخانة ملّی ایران، اتوماسیون فرایندهای کاری معاونت کتابخانة ملّی و ذخیره سازی رکوردهای مرتبط با کلیة مواد کتابخانه ای بر اساس استانداردهای جهانی است. این نرم افزار که استاندارد مارک ایران (بومی شدة استاندارد جهانی یونی مارک) را مبنای کار خود قرار داده است، اکثر قابلیتهای سیستمهای مشابه و پیشتاز خارجی مانند ALEPH و Innovative را داراست.

«تولید این محصول از شهریور سال 1382 آغاز و با طی مراحل مختلف تولید در شهریور 1385 آماده بهره‌برداری شده است. شرکت پارس آذرخش با بهره‌گیری از متخصصان کارآمد داخلی و با استفادة مناسب از دانش فنی وکتابداری موجود در سازمان، به انجام این مهم نایل شد. این پروژه از معدود پروژه‌های موفق طرح تکفاست که رمز موفقیت آن در همکاری نزدیک مجری و کارفرما، و به عبارتی، انجام یک کار گروهی نهفته است».

در این معرّفی، تاریخ تولید و تاریخ بهره برداری از این سیستم مشخّص و نیز، بصراحت قید شده که این نرم افزار مبتنی بر استاندارد مارک ایران است. در بخش «امکانات سیستم جامع کتابخانة ملّی ایران»، بار دیگر ذکر شده که «سیستم جامع کتابخانة ملّی مبتنی بر یونی مارک و مارک ایران بوده و فرایندهای فهرست‌نویسی، نمایه‌سازی، مستندسازی، فیپا، شاپا، سفارشها، واسپاری، امانت، ثبت آثار و مبادله و اهدا را مکانیزه می‌کند» (همان).

آنچه در ادامه می‌آید، بر آن است تا رابط کاربری این نرم‌افزار را بررسی کند با این هدف که مشخّص شود آیا رابط کاربری این نرم افزار از امکانات مارک ایران و یونی مارک بهرۀ بهینه را برده است یا نه. برای انجام این بررسی، ابتدا باید تصاویری از رابط کاربری این نرم­افزار در حالتهای مختلف آن ارائه شود تا امکان بررسی این نرم‌افزار از دیدگاه مطرح در این نوشته، فراهم گردد. تصاویر 1، 2، و 3 به ترتیب رابط کاربری                 نرم‌افزار رسا را در حالتهای «جستجوی ساده»، «جستجوی پیشرفته»، و «جستجو از طریق مرور واژه» در رابط کاربری (اپک) این نرم‌افزار نشان می­دهد.

تصویر1. جستجوی ساده در رابط کاربری نرم­افزار رسا

تصویر 2. جستجوی پیشرفته در رابط کاربری نرم­افزار رسا

تصویر 3. جستجو از طریق مرور واژه دررابط کاربری نرم­افزار رسا

گسترش گزینة «پدیدآور» در نرم­افزار رسا

همان‌گونه که در تصاویر دیده می­شود، در هنگام جستجو گزینه­ای به نام «جستجو در» وجود دارد که امکان جستجو را در مناطق[1] و عناصر اطّلاعاتی[2] یک پیشینه فراهم می‌آورد. این گزینه هنگامی که پنجرة مربوط به آن باز می­شود، به شکل زیر است:

         جستجو در

تصویر4. تصویر پنجرة بازشدة گزینة «جستجو در» در رابط کاربری نرم­افزار رسا

با نگاهی به تصویر 4 می­توان متوجّه شد گزینه­های جستجوی ارائه شده ایرادهایی دارد که از جملة آنها می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. معلوم نیست به چه علّت دو گزینه برای «پدیدآور» و «تنالگان» در نظر گرفته شده است. اگر «تنالگان» جزء «سرشناسه» است، باید زیر مجموعة آن باشد.
2. مشخّص نیست چرا «مشخّصات نشر» با «تاریخ نشر» دو گزینة متفاوت گرفته شده­اند. «تاریخ نشر»، زیرمجموعة «مشخّصات نشر» است.
3. اگر کاربری بخواهد با «شمارة رده‌بندی» جستجویی انجام دهد، چگونه می­تواند نوع رده بندی، مثلاً رده بندی کتابخانة کنگره یا دهدهی دیویی را معین کند؟
4. چه تفاوتی در عمل میان «شماره رده‌بندی» و «شماره بازیابی» وجود دارد؟ و
5. کاربری که قصد دارد به وسیله یکی از شاپا یا شابک جستجو کند، چگونه می‌تواند یکی از این دو را انتخاب نماید؟

اگر موارد اعمال شود، گزینة «جستجو در»، به صورت زیر درمی­آید:

         جستجو در

تصویر 5. تصویر گزینة اصلاح شده «جستجو در» در رابط کاربری نرم­افزار رسا

یکی از دلایل وجودی پنج مورد بالا، احتمالاً نگرشی است که طرّاحان نرم­افزار، بی­توجّه به برنامة مارک ایران داشته­اند. چنانکه در بالا ذکر شده، مارک ایران بر یونی‌مارک که استانداردی بین­المللی است، مبتنی می‌باشد. امّا تواناییهای این استاندارد که تا اندازه­ای در استاندارد مارک ایران نیز دیده می­شود، توسط طرّاحان نرم‌­افزار جدی گرفته نشده است. در ادامه، سه مورد از تواناییهای استانداردهای مارک ایران و یونی­مارک شرح داده می­شود تا مشخّص شود چگونه می­توان با اتّکا به آنها، رابط کاربری نرم­‌افزار رسا را ارتقا بخشید.

در مارک ایران، بلوک مسئولیت معنوی اثر (7—) که در گزینة «جستجو در» نرم‌افزار رسا با گزینه­های «پدیدآور» و «تنالگان» مشخّص شده، به ده فیلد به شرح زیر تقسیم شده است:

«نامهای اشخاص

700      نام شخص ـ به منزلة سرشناسه (مسئولیت معنوی درجه اول)

701      نام شخص ـ (مسئولیت معنوی برابر)

702      نام شخص ـ (مسئولیت معنوی درجه دوم)

نامهای تنالگانها و همایشها

710      نام تنالگان ـ به منزلة سرشناسه (مسئولیت معنوی درجه اول)

711  نام تنالگان ـ (مسئولیت معنوی برابر)

712  نام تنالگان ـ (مسئولیت معنوی درجه دوم)» (مارک ایران، 1381، 247)

"720      نام خاندان ـ مسئولیت معنوی درجه اول

721         نام خاندان ـ مسئولیت معنوی برابر

722   نام خاندان ـ مسئولیت معنوی درجه دوم

730         نام ـ مسئولیت معنوی» (UNIMARC Manual : Bibliographic Format, 1994).

لازم به یادآوری است، چهار فیلد آخر در ویراست سال 1381 مارک ایران وجود ندارد و تنها در ویراست سال 1994 دستنامة یونی­مارک که مبنای مارک ایران، و در سال 2000 روزآمد شده است، دیده می­شود. فیلد 730 در این دستنامه، چنین تعریف شده است: «این فیلد حاوی شکل بی­ساختار نام ماهیتی است که مسئول معنوی اثری فرض می‌شود. این نام از قواعد فهرستنویسی پیروی نمی­کند». (همان).

اکنون با توجّه به ده فیلد مورد اشاره، در زیر نشان داده می­شود که زیرمجموعه­های «پدیدآور» و «تنالگان» در گزینة «جستجو در» می­تواند به چه صورتی در آید:

جستجو در

تصویر 6. زیرمجموعه­های «پدیدآور» و «تنالگان» در گزینة «جستجو در»

در چنین وضعیتی، اگر کاربر به هر دلیلی بخواهد جستجو را تنها از طریق «پدیدآور» انجام دهد، می‌­تواند روی واژة «پدیدآور» در بالای ستون سمت چپ کلیک و سپس جستجو کند. امّا اگر اندکی وارد باشد، می­تواند حسب مورد، یکی از ده مورد دیگر را انتخاب کند و عمل جستجو را انجام دهد. در این حالت، از آنجا که جستجو به جای این که در ده فیلد انجام شود تنها در یک فیلد صورت می­گیرد، به طور نظری مدّت زمان بازیابی به یک دهم حالت عادّی کاهش می­یابد. همچنین، از آنجا که نشانگرها در هر یک از این فیلدها نقش دارند، برای کاربران ماهرتر می‌توان با استفاده از نشانگرها مدّت زمان بازیابی را حتّی از حالت اوّل نیز بیشتر کاهش داد. برای نمونه، فیلد 700 «نام شخص ـ به منزلة سرشناسه (مسئولیت معنوی درجه اول)» دارای دو ارزش در نشانگر دوم است: ارزش اوّل که با رقم صفر مشخّص می­شود، بیانگر این است که نام، مورد جستجو، زیر نام کوچک وارد شده یا به اصطلاح، مستقیم است. ارزش دوم این نشانگر، یعنی رقم یک، بیانگر این است که نام مورد جستجو، به اصطلاح مقلوب، یعنی نام خانوادگی در آغاز آمده است. اگر کاربر یه این نکته نیز واقف باشد و نوع نام مورد جستجو را از نظر این که مستقیم یا مقلوب است مشخّص کند، به طور نظری، مدّت زمان بازیابی را به یک بیستم مدّت معمول کاهش خواهد داد. تصویر شمارة 7 به توضیح این مفهوم کمک می‌کند.

تصویر 7. زیرمجموعه­های «نام شخص ـ به منزلة سرشناسه (مسئولیت معنوی درجه اول)» از نظر مستقیم یا مقلوب بودن نام مورد جستجو

بدیهی است، اصطلاحات مورد استفاده در تصاویر 6 و 7، تخصّصی است و کاربران معمولی کتابخانه به سختی می­توانند از آنها استفاده کنند. راه حلّ این مشکل این است که یا این اصطلاحات به زبانی کاربرپسندتر یا به عبارتی، کاربرفهم­تر بیان شود و یا راهنمای مناسبی برای این نرم­افزار طرّاحی شود تا این مفاهیم را با ذکر نمونه­هایی، به کاربر نشان دهد.

از نشانگرها می­توان در فیلدهای 710 تا 712 نیز به همین منظور استفاده کرد. فیلد 730 نیز نشانگرهای خاصّ خود را دارد که برای این منظور، قابل استفاده است.

همچنین، اگر در این نرم­افزار، امکان جستجوی ترکیبی با هر یک از گزینه­های فیلدهای بلوک 7— و گزینة «نقش[3]» به وجود آید، میزان دقّت و سرعت جستجو بیشتر خواهد شد. «نقش» عبارت است از واژه یا عبارتی که پس از نام یک شخص در سرشناسه یا شناسه افزوده، قرار می­گیرد و ماهیت کار آن شخص را در پدیدآوردن اثر نشان می­دهد. در «مارک ایران»، به تبع یونی مارک، پیوستی با عنوان «پیوست سه: کد نقشها» وجود دارد که حاوی 107 نقش با تعریفها و کدهای مربوط است (مارک ایران، 1381، 357-379). این نقشها در پیوست سه مارک ایران به ترتیب الفبای فارسی مرتّب شده‌اند، امّا از آنجا که در یونی مارک، بر حسب الفبای انگلیسی نظم یافته­اند، در مارک ایران این پیوست دارای دو بخش است و در بخش دوم آن با عنوان «پیوست سه: کد نقشها نمایه انگلیسی به فارسی» کد نقشها به ترتیب الفبای انگلیسی همراه با کد مربوط و معادل فارسی آمده­اند.

گسترش گزینة «موضوع» در نرم­افزار رسا

در مارک ایران، بلوک تجزیه و تحلیل موضوعی (6--) که در گزینة «جستجو در» نرم­افزار رسا با گزینة «موضوع» مشخّص شده، به یازده فیلد به شرح زیر تقسیم شده است:

سرعنوانهای موضوعی

600         نام شخص به منزلة موضوع

601         نام تنالگان به منزلة موضوع

602         نام خاندان به منزلة موضوع

604         پدیدآور و عنوان به منزلة موضوع

605         عنوان به منزلة موضوع

606         موضوع (اسم عام یا عبارت اسمی عام)

607         نام جغرافیایی به منزلة موضوع

610         اصطلاحهای موضوعی کنترل نشده

رده بندی

676         رده بندی دهدهی دیویی

680         رده بندی کتابخانه کنگره

686         سایر رده­بندیها» (مارک ایران، 1381، 205).

با افزودن چند فیلد دیگر به این فیلدها در روزآمد سال 2004 دستنامة 1994 یونی مارک، به شرح زیر:

سرعنوانهای موضوعی

608         سرعنوان شکل، نوع یا ویژگیهای ظاهری

615   طبقة موضوعی (موقّتی)

620   دسترسی مکانی

625   دسترسی از طریق جزئیات فنّی (که دیگر به کار نمی­رود)

تحلیل موضوعی

660   کد منطقة جغرافیایی

661   کد دورة زمانی

670   پرسی[4]

رده بندی

675   رده­بندی دهدهی جهانی

این فیلدها به هیجده فیلد می­رسد (فیلد 625 که دیگر به کار نمی­رود و در این جا به حساب نیامده است) (UNIMARC Manual : Bibliographic Format, 1994).

اکنون با توجّه به آنچه در بالا ذکر شد، می­توان استدلال کرد گزینة «جستجو در» در نرم­افزار رسا باید به صورت زیر درآید:

جستجو در

تصویر 8. زیرمجموعه­های «موضوع» در گزینة «جستجو در»

همچنین با توجّه به نشانگرهای مربوط به فیلدهای «نام شخص به منزلة موضوع» و «نام تنالگان به منزلة موضوع» می­توان جستجوی موضوعی را تخصّصی­تر کرد:

تصویر 9. زیرمجموعه­های «نام شخص ـ به منزلة موضوع» از نظر مستقیم

یا مقلوب بودن نام مورد جستجو

تصویر 10. زیرمجموعه­های «نام تنالگان ـ به منزلة موضوع» از نظر تنالگان یا همایش بودن و مستقیم یا مقلوب بودن نام مورد جستجو

گزینة رده‌بندی نیز می­تواند به صورت زیر درآید:

تصویر 11. زیرمجموعه­های «شماره رده» از نظر رده­بندی مورد جستجو

برخی دیگر از گزینه­های مندرج در گزینة «جستجو در» نیز مانند «مشخصّات نشر» و «شمارۀ استاندارد» نیز می­تواند تقسیم­بندیهای خاصّ خود را داشته باشد که باعث سرعت جستجو می­شود.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

به نظر می­رسد با این که نرم­افزار رسا، حدّاقل به ادّعای طرّاحان آن، مبتنی بر مارک ایران است امّا در آن از تواناییهای مارک ایران و یونی­مارک استفاده بهینه­ای نشده است. این نرم­افزار می­تواند با بهره­مندی از امکانات مارک ایران و یونی­مارک و حدّاقل با بهره‌گیری از فیلدهای بلوک 6— و 7— بسیار بهتر از آنچه اکنون هست، باشد. این نرم‌افزار نیازمند طرّاحی دوباره­، مبتنی بر تمامی تواناییهای مارک ایران، و نیز روزآمدهای جدید یونی‌­مارک است.