بررسی میزان استفاده از نشریه‌های غیرفارسی موجود در دانشگاه علوم پزشکی کرمان با توجه به عامل دسترس‌پذیری

مقدمه

رشد فزایندة نشریه‌های ادواری لاتین و افزایش مداوم حق اشتراک و مشکلات ارزی و اقتصادی، از جمله عوامل بازدارندة کتابخانه های دانشگاهی در تأمین نیازهای آموزشی و پژوهشی است. با توجه به این محدودیتها، کتابخانه‌ها باید بر اساس معیارهایی، کارآیی مجموعة خود را بسنجند‎‍؛ به طوری که در حد ممکن بتوانند مناسب ترین مجموعة نشریات ادواری را فراهم نمایند. یکی از مهم‌ترین عوامل انتخاب نشریه‌ها، توجه به الگوی استفاده از آنهاست [12]. در این زمینه، یکی از روشهای شناخته شده و مؤثر، به کارگیری روشهای عینی مبتنی بر اصول کتاب‌سنجی و تجزیه و تحلیل آماری برای بررسی میزان استفاده از مجله‌ها در کتابخانه و گزینش آنهاست. با این روش، می‌توان نشان داد مجموعة مجله‌های کتابخانه با توجه به موجودی بالفعل، تا چه حد می‌تواند نیازهای بالقوة مراجعه‌کنندگان را در یک موضوع خاص برطرف سازد و مراجعان تا چه اندازه می‌توانند به مواد مورد نیاز خود در مجموعه دست یابند. از سوی دیگر، با توجه به اینکه عامل دسترسی بر استفاده از اطلاعات تأثیر می گذارد [16]، دسترسی نداشتن اعضای هیئت علمی به نشریه‌ها، یکی از مسائل مهمی است که می‌تواند بر میزان استفادة آنها تأثیر بگذارد و اتلاف هزینه و افت آموزشی و پژوهشی را به دنبال داشته باشد.

در سال 1377 به علت محدودیتهای ارزی در دانشگاه علوم پزشکی کرمان، نشریه‌های ادواری تنها در یک نسخه خریداری و دور از دسترس اعضای هیئت علمی در کتابخانة مرکزی نگهداری می‌شد و دانشکده‌های تابعه می‌توانستند نشریه‌های مورد نیاز خود را برای مدت محدودی امانت بگیرند و در سایر مواقع برای استفاده از آنها به کتابخانة مرکزی مراجعه می‌کردند. به نظر می‌رسد این امر باعث کاهش استفاده از مجله‌ها گردیده که حاصل آن زیانهای مادی برای دانشگاه و ضررهای معنوی برای استفاده‌کنندگان است.

پژوهش حاضر با هدف تعیین میزان استفاده از هر شماره از نشریه‌های موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه علوم پزشکی کرمان (به عنوان نشریه‌های غیر دسترس) و نیز تعیین میزان استفادة عینی از نشریه‌های موجود در دانشکدة دندان‌پزشکی (به عنوان نشریه‌های در دسترس) انجام شد. نتایج حاصل از آن می‌تواند مسئولان کتابخانه‌ها را با توجه به محدودیتها و شرایط خاص خود، در حذف عنوانهای غیر مهم و تکراری و سفارش عنوانهای مهم یاری کند و اساس تصمیم‌گیری آنها در برنامه‌ریزیهای آتی برای انتخاب و دسترس‌پذیرساختن مناسب‌ترین مجله‌ها و استفادة مؤثر و سودمند از آنها، قرار گیرد.

با توجه به اهمیت موضوع، تاکنون دربارة استفاده از نشریه‌های ادواری، مطالعات بسیاری در ایران و خارج انجام گرفته است. در ایران، دیّانی (1369)، صور اسرافیل (1372)، حریری و اسلامی (1373)، فروزی (1374)، هاشم‌زاده (1374)، رادباوه (1375)، سلیمانی(1376)، و حاضری (1377) تحقیقاتی در زمینة بسامد استفاده از مجله‌ها و تعیین پراستفاده ترین آنها و نیز تجزیه و تحلیل روشهای موجود گزینش مجله‌های لاتین بر اساس معیارهای عینی و ذهنی انجام دادند. نتایج این مطالعات نشان داد تعداد کمی از عنوانها، بیشترین استفاده را داشته‌اند، در حالی که تعداد قابل توجهی از مجله‌ها اصلاً مورد استفاده جامعة پژوهش در این تحقیقات قرار نگرفته است [5،8،3،9،11،6،7،2]. ضمن اینکه نتیجة یکی از این تحقیقات نشان داد دسترسی نداشتن به مقاله‌های مورد نظر، یکی از دلایل پاسخگو نبودن به درخواستهای فتوکپی بوده است [3].

در خارج از ایران نیز بررسی انجام شده توسط «لانگ لوئیس و وون شولز»[1] (1973) در زمینة تعداد دفعات استفاده از 500 عنوان از نشریه‌های موجود در کتابخانة آزمایشگاه فیزیک کاربردی دانشگاه جونز هوپکینز[2]، لغو اشتراک 49 عنوان (6/9 % از عنوانها) را در پی داشت[15]. «پرکینز»[3] (1977) با تلفیق دو روش عینی و ذهنی، میزان استفادة مجله‌ها را در کتابخانة ایالت کالیفرنیا در نورتیج[4] بررسی کرد که نتایج حاصل از آن به لغو اشتراک نشریه‌های کم استفاده منجر گردید [18]. «شاو»[5] (1978) با استفاده از روش عینی، نحوة استفاده از مجله‌ها را در دو کتابخانة اصلی فری برگر[6] و سیرز[7] و کتابخانه‌های اقماری بررسی نمود و نتیجه گرفت که بیش از 61 هزار جلد و 1500 عنوان مجله در دو کتابخانه در طول تحقیق هیچ استفاده‌ای نداشته‌اند [19]. «ادم» (1989) در مقالة خود ـ که توسط طنابچی در سال 1372 ترجمه شده است ـ به مطالعة روشهای گردآوری و مدیریت پیایندها در کتابخانه‌های دانشگاهی نیجریه پرداخت. وی به نقل از ابراهیم می‌گوید، تعداد کمی از مجله‌های مناسب در دسترس می‌باشد [1]. «ورهوون»[8](1995) در مطالعة مروری خود می‌گوید: طی سالهای 1975 تا 1992 پزشکان در خصوص استفاده از منابع اطلاعاتی، یازده مطالعه انجام دادند. نتایج این مطالعات نشان داد بیشترین منابع استفاده شده، در وهلة اول منابعی بودند که دسترسی به آنها وجود داشت. نتایج همچنین نشان داد پزشکان بیشتر به دسترسی اهمیت می دادند تا به عوامل مربوط به کیفیت منابع، از جمله کامل بودن و قابلیت اعتماد آنها. به علاوه، مشخص شد دسترسی به منابع اطلاعاتی، میزان استفاده از آنها را افزایش می‌دهد [20]. «دال و چانگ»[9] (1996) با هدف بررسی تقاضای خرید مجله‌ها از سوی استفاده‌کنندگان دانشگاه ایالتی نیویورک در کتابخانة استونی بروک[10]، مطالعاتی را دربارة میزان استفاده از مجله‌ها انجام دادند [13]. «دوران»[11] (1997) با توجه به لزوم حذف تعدادی از مجله‌ها در همة زمینه‌های موضوعی در دانشگاه ایالت ایلی نویز، مجله‌هایی را که در زمینة علوم، بیشترین استفاده را داشتند، مشخص کرد [14]. «مک کری و مالونی»[12] (1997) به منظور دستیابی صحیح و مناسب به اطلاعات علمی در زمینه‌های بهداشتی، شبکة اطلاعات بهداشتی آریزونا[13] را که هدف آن فراهم نمودن امکان دسترسی به اطلاعات علمی به شیوة تعاون و اشتراک در منابع بود، بررسی کردند و نتیجه گرفتند با کاهش هزینة دستیابی، میزان دسترسی به اطلاعات بهداشتی در سراسر این ایالت افزایش یافته است [17].

مواد و روش کار

این پژوهش به روش تجربی و پیمایشی انجام شد. جامعة پژوهش را 399 عنوان و 3871 شماره مجله‌های لاتین سال 1997 موجود در کتابخانة مرکزی دانشگاه علوم پزشکی کرمان تشکیل می داد که به منظورتعیین تعداد دفعات استفاده از آنها، روی جلد مجله‌ها برچسب‌گذاری شد. برای بررسی عامل دسترس‌پذیری، تمامی عنوانها در کتابخانة مرکزی به عنوان نشریه‌های دور از دسترس باقی ماند. تعداد مجله‌هایی که در چند گروه آموزشی استفاده داشتند، در محاسبة نهایی تعداد کل عنوانها و شماره‌های مورد بررسی منظور نگردید و بدین ترتیب تعداد کل عنوانهای مورد بررسی 399 عنوان و 3871 شماره گزارش شد.

تجزیه و تحلیل اطلاعات بر اساس شاخصهای آمار توصیفی و استفاده از دو نرم‌افزار رایانه‌ای Spss و Epi6 انجام گرفت. فرضیة پژوهش مبنی بر بیشتر بودن میزان استفاده از نشریه‌های در دسترس، نسبت به نشریه‌های غیر دسترس، با استفاده از آزمون معنادار بودن درصد دو نمونه ( آزمون  Zنسبت ها و یا سطح معناداری در سطح 05% = α) آزمون شد.

یافته‌ها

پس از جمع‌آوری داده‌ها، با هدف تعیین میزان استفاده از نشریه‌های لاتین و به منظور پاسخگویی به سؤالهای پژوهش و نیز آزمون فرضیه مبنی بر اینکه «میزان استفاده از نشریه‌های در دسترس بیش از نشریه‌هایی است که در دسترس نمی باشند»، اطلاعات مورد نیاز این پژوهش به صورت جدولهای تنظیمی توزیع فراوانی، رتبه و میانگین استفاده از هر شماره در سال از بالاترین تا پایین‌ترین استفاده و به تفکیک رشته، آورده شد. از تجزیه و تحلیل این اطلاعات، نتایج زیر حاصل گردید:

در طول اجرای طرح 5/31% عنوانها و 3/36% شماره‌ها استفاده گردید. در مجموع، از کل نشریه‌های مورد بررسی474 نوبت یا به عبارتی از هر شمارة نشریه به طور متوسط 48/. نوبت در سال استفاده شده است. 

جدول شمارة 1، نشانگر توزیع فراوانی استفاده از کل عنوانها و شماره‌های مورد بررسی در دانشگاه علوم پزشکی کرمان به تفکیک دانشکده است. بیشترین درصد استفاده از هر عنوان نشریه، به دانشکدة پزشکی مربوط بود که از کل 139 عنوان، 45 عنوان (4/32%) مورد استفاده قرار گرفت و پایین ترین درصد استفاده از هر عنوان به گروه زنان و مامایی اختصاص داشت[14]، که از کل 17 عنوان، 4 عنوان (5/23%) استفاده شد (جدول شماره 1).

جدول1. توزیع فراوانی استفاده و عدم استفاده از کلّ نشریه‌های مورد بررسی

در دانشگاه علوم پزشکی کرمان به تفکیک دانشکده

بیشترین درصد استفاده از هر شماره نشریه، به گروه علوم پایه مربوط بود که از کل 634 شماره، 278 شماره (8/43%) مورد استفاده قرار گرفت و کمترین درصد استفاده از هر شماره نشریه به گروه زنان و مامایی اختصاص داشت که از کل 173 شماره، 31 شماره (9/17%) استفاده گردید (جدول شماره 1). از کل نشریه‌های مورد بررسی، 7/63% هیچ استفاده‌ای نداشتند.

بیشترین میانگین دفعات استفاده از هر شماره در سال(08/12) به گروه زنان و مامایی و کمترین میانگین (5/ بار) به گروه نئوپلاسم مربوط بود. بیشترین درصد استفاده از هر شماره به گروه علوم پایه مربوط بود که 8/43% از کل 634 شمارة آن استفاده شد و کمترین درصد استفاده به گروه زنان و مامایی تعلق داشت که از کل 173 شماره، 9/17% استفاده گردید.

یافته‌های پژوهش در زمینة بررسی تأثیر عامل دسترس‌پذیری، حاکی از این بود که از مجموع عنوانها و شماره‌های استفاده شده در طول اجرای طرح، 1/15% عنوانها و 1/11% شماره‌ها به مجله‌های در دسترس (مجله‌های دندان‌پزشکی که در محل آن دانشکده نگهداری می‌شد) مربوط بود (جدول شماره 2).

جدول2. بیشترین و کمترین میانگین دفعات استفاده از نشریه‌ها در سال با توجه به عامل دسترس‌پذیری

آزمون معنادار بودن درصد دو نمونه ( آزمونz  در سطح 05%=α ) حاکی از رد شدن فرضیة پژوهش بود (z 444/1=) در مرحلة بعدی آزمون این فرضیه در مورد دانشکدة دندان‌پزشکی با هر یک از دانشکده‌های پرستاری، بهداشت، و داروسازی به طور مجزا به کار رفت و در مورد دو دانشکدة بهداشت و داروسازی، فرضیة پژوهش تأیید گردید.

بحث و نتیجه‌گیری

بدیهی است، نشریه‌های ادواری در کتابخانه‌های دانشگاهی، نقش چشمگیری در انتقال جدیدترین اطلاعات علمی و گسترش تحقیقات دارند. با توجه به نتایج جدول شماره 1 مبنی بر اینکه بیشترین عنوانهای مورد استفاده مربوط به دانشکدة پزشکی و بیشترین شماره‌های مورد استفاده مربوط به گروه علوم پایه و از سوی دیگر پایین‌ترین درصد استفاده از هر عنوان و نیز هر شماره مربوط به گروه زنان و مامایی بود، می‌توان نتیجه گرفت که در شرایط مساوی توجه به تعداد شماره‌های هر نشریه در مقایسه با میانگین استفادة آنها در سال می‌تواند ملاک مناسبی برای ارزیابی آن نشریه به منظور ادامه یا قطع اشتراک باشد.

از آنجا که در این پژوهش از کل 139 عنوان در دانشکدة پزشکی فقط 45 عنوان مورد استفاده قرار گرفته است، می‌توان چنین استنباط کرد که علت آن دسترسی نداشتن به نشریه‌ها یا عدم انتخاب نشریه‌های مورد نیاز است [4، 10، 16]. به همین دلیل، مسئولان این کتابخانه‌ها باید با به کارگیری روشهای ارزشیابی متناسب با مشکلات و مسائل خاص خود، نشریه‌هایی را  تهیه نمایند که به نحو احسن پاسخگوی نیاز استفاده‌کنندگان از مجموعه باشد. با توجه به اینکه گسترش روزافزون فناوری اطلاعات و بسترسازی برای اتصال به شبکه‌های اطلاع‌رسانی، به بهبود همه جانبة دسترسی عمومی به اطلاعات انجامیده و در حقیقت منشأ تحولی عظیم در این زمینه شده است، می‌توان با به کارگیری جدیدترین و مؤثرترین دستاوردهای فناوری اطلاعات، امکانات و تسهیلات خاصی در زمینة دسترسی آسان، سریع و مناسب به اطلاعات برای انجام انواع پژوهشهای علمی در اختیار محققان گذاشت و بدین ترتیب، زمینة لازم را برای رشد و توسعة تحقیقات و تولیدات علمی فراهم آورد.

نکتة مهم دیگری که می توان از نتایج این پژوهش دریافت، دقت در انتخاب نشریه‌های هسته و موردنیاز استفاده‌کنندگان است. در صورتی که نشریه‌های انتخاب شده کاملاً مورد نیاز گروه هدف باشد، دسترس‌پذیری تأثیر بسزایی در استفادة بهینه از نشریه‌ها دارد؛ چه در این پژوهش با وجود در دسترس بودن نشریه‌های دندان‌پزشکی، بیشترین درصد استفاده از هر شماره نشریه مربوط به گروه علوم پایه بود که 8/43% از کل 634 شمارة آن مورد استفاده قرار گرفت. دلیل این امر را می توان در میزان اهمیت نشریه از دید استفاده‌کنندگان جستجو کرد. از این رو، استفاده از معیارهای نظری و ارزشیابی مجله‌ها از نظر مراجعان، متخصصان و صاحب‌نظران یک حوزة موضوعی خاص از لحاظ کیفیت و مناسبت با نیاز گروه آنها نیز می‌تواند شیوه‌ای کارآمد و مؤثر در ارزیابی نشریه‌ها از جهت انتخاب و ادامة اشتراک نشریه‌های ضروری یا عدم انتخاب و یا لغو اشتراک نشریه‌های غیر ضروری باشد [13، 14، 21]. یافته‌های این تحقیق در مورد میانگین دفعات استفاده نیز در واقع مؤید میزان اهمیت هر نشریه بوده است، زیرا نشریه‌های مربوط به رشتة پرستاری که جزء نشریه‌های دور از دسترس بود، در مقایسه با سایر موارد مشابه، استفادة بالایی داشت.

بنابراین، به نظر می‌رسد عوامل یادگیری غیر از عوامل دسترس‌پذیری، در میزان استفاده از نشریه‌ها دخیل می‌باشند که علاوه بر میزان اهمیت هر نشریه از دید استفاده‌کنندگان، از جمله در این پژوهش شاید به دلیل جابجایی دو دانشکدة بهداشت و داروسازی در طول اجرای طرح و یا وجود مقطع کارشناسی ارشد در دانشکدة پرستاری باشد، یا به علل دیگری مثل میزان تحصیلات، حجم تحقیقات، سوابق علمی و ...

در نهایت، بر اساس نتایج و یافته‌های این پژوهش می‌توان پیشنهاد نمود به منظور ارتقای سطح بهره‌وری نشریه‌ها و گزینش مناسب‌تر آنها و استفادة بهینه از هزینه‌های ارزی، مجموعة نشریه‌های ادواری در حوزه های موضوعی مختلف براساس مؤثرترین روشها، شاخصها و معیارهای تثبیت شدة عینی و علمی مبتنی بر مهمترین مطالعات جامع موجود در این زمینه به طور مستمر مورد ارزیابی قرار گیرد تا بر آن اساس راهکارهای لازم برای برقراری هماهنگی بین جنبه‌های مهم و مرتبط با امر گزینش نشریه‌ها از جمله نیاز استفاده کنندگان، میزان سهولت و سرعت در دستیابی به منابع اطلاعاتی، میزان بودجه و ... تدارک دیده شود. البته، از آنجا که در عصر کنونی استفاده از شبکه‌های اطلاع‌رسانی برای کتابخانه‌های دانشگاهی با ایجاد پایگاه‌های تأمین نشریه‌های ضروری و فراهم ساختن امکان دسترسی به اطلاعات علمی به شیوة تعاون و اشتراک در منابع، ابزاری بسیار مؤثر در این حوزه محسوب می گردد، لازم است با انجام تحقیقات هدفمند، زمینة استفادة هرچه مؤثرتر و کارآمدتر از دستاوردهای نوین فناوریهای اطلاعاتی در امر اطلاع رسانی را همگام با پیشرفتهای علمی و فنی نوین، فراهم آورد.