نقش «نقش» در بازیابی بهینة اطّلاعات

مقدّمه

«نقش» عبارت است از واژه یا عبارتی که پس از نام یک شخص در سرشناسه یا شناسه افزوده قرار می­گیرد و ماهیت کار آن شخص را در پدیدآوردن اثر نشان می­دهد. برای مثال عبارت «گردآورنده» پس از نام شخصی به نام «مشکور، محمّدجواد»، خواه در سرشناسه خواه در شناسة افزوده، نشان می­دهد این شخص گردآورندۀ اثر است نه پدیدآورندۀ آن (به معنی خالق اوّلیة اثر). این امر بدین معناست که «مسئولیت معنوی درجة اوّل» خلق اثر، آن‌گونه که در قواعد فهرستنویسی استفاده می­شود، در این مورد خاص، متوجّه «محمدجواد مشکور» نیست، زیرا او آثاری را پس از خلق توسط دیگران، گردآوری کرده و بدین ترتیب، دارای مسئولیتی معنوی از درجة دوم است.

جستجو در منابع مرتبط فارسی برای پیدا کردن تعریفی برای مفهوم «نقش»، بی‌نتیجه بود زیرا نه «دانشنامة کتابداری و اطّلاع‌رسانی» (سلطانی و راستین، 1379) و نه «فرهنگ فشرده علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی» (کینن، 1378) تعریفی برای این مفهوم ارائه نکرده­اند. این جستجو با کلیدواژۀ «توضیحگر» نیز ثمری نداشت. همانند این جستجو در برخی از کتابهای رایج فهرستنویسی توصیفی نیز تعریفی به دست نداد. حتّی در کتابهای مترجم فهرستنویسی چنین تعریفی دیده نشد. بدین ترتیب، تا حدودی مشخّص می­شود در فهرستنویسی توصیفی به این مفهوم بی‌اعتنایی شده است. گواهی بر این بی­اعتنایی، محتوای قواعد 23 الف، 2، 3، و 4 در کتاب «دستورنامة برگه­‌آرایی» (وزیری، 1374، 63) است که چنین می­نویسد:

2. «... کلمات یا عبارتهای توصیفی شناسه­ها مثل: نام مستعار، مترجم، پردازنده، مصحح، نویسندۀ همکار، گردآورنده و غیره را در الفبایی کردن شناسه در نظر نگیرید.

3. عنوانهای کشوری (مانند رئیس جمهور ایران، ملکه انگلستان، اتابک فارس، امیر کویت و غیره را از نظر الفبایی در نظر نگیرید.

4. عنوانهای مذهبی (مانند: پیغمبر اسلام، امام اول و غیره) را از نظر الفبایی در نظر نگیرید».

امّا در «مارک ایران»، به تبع یونی مارک، پیوستی با عنوان «پیوست سه: کد نقشها» حاوی 107 نقش با تعاریف و کدهای مربوط وجود دارد (مارک ایران، 1381، 357-379). این نقشها در پیوست سه مارک ایران، به ترتیب الفبای فارسی مرتّب شده‌اند. امّا از آنجا که در یونی مارک، بر حسب الفبای انگلیسی نظم یافته­اند، در مارک ایران این پیوست دارای دو بخش است و در بخش دوم آن با عنوان «پیوست سه: کد نقشها نمایه انگلیسی به فارسی» کد نقشها به ترتیب الفبای انگلیسی همراه با کد مربوط و معادل فارسی آنها آمده‌اند. در مقدّمة پیوست سه مارک ایران، این عبارتها دیده می‌شود:

فهرست حاضر، حاوی کد سه نویسه­ای نقشهاست. کدهای این فهرست را می­توان در فیلد فرعی $4 از فیلدهای بلوک «7-- مسؤولیت معنوی» به کار برد.

کدهای این فهرست مانعة‌الجمع نیستند. سازمانهایی که از این کدها استفاده می‌کنند، در مواردی نیاز به یک یا چند کد، باید سعی کنند خاص­ترین آنها را انتخاب کنند. هر گاه به یک نام واحد بیش از یک نقش تعلق بگیرد، هر کدام به طور جداگانه در یک فیلد فرعی $4 قرار می­گیرند. استفاده از کدهای نقش در مارک ایران اختیاری است. (همانجا، 357). با وجود اینکه در نقل قول بالا استفاده از کدهای نقش در مارک ایران اختیاری اعلام شده، در ده مثالی که در انتهای کتاب «مارک ایران» وجود دارد و همگی زیر عنوان «پیوست هفت: مثالها» آورده شده، برای شناسه افزوده‌­های شخصی، از این کدهای نقش استفاده شده است. «مصحح»، «گردآورنده»، «مترجم»، «مقدمه‌نویس»، و «پدیدآور» از جمله نقشهایی هستند که برای آنها از کد مربوط در مثالهای ده‌گانه استفاده شده است. این نکته نشان می­دهد سازمان اسناد و کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران به استفاده از این کدهای نقش، علاقه­‌مند است. نشان خواهیم داد «نقش» که در فهرستنویسی سنّتی ایرانی مورد بی­اعتنایی قرار گرفته، می­تواند در بهبود بازیابی اطّلاعات نقشی مؤثّر داشته باشد. این نقش در فهرستنویسی سنّتی، نرم­‌افزارهای رایانه­ای و مارک ایران، بررسی خواهد شد؛ امّا از آنجا که نرم­افزارهای کتابخانه‌­ای و مارک ایران بر مبنای فهرست کتابخانه طراحی و اجرا شده‌اند، بهتر است ابتدا هدفهای فهرست کتابخانه بررسی گردد.

هدفهای فهرست کتابخانه

هدفهای فهرست کتابخانه، آن گونه که «چارلز امی کاتر» در سال 1876 بیان کرد، به شرح زیر هستند:

الف) توانا ساختن فرد به بازیابی کتابی که یکی از مشخصات زیر در مورد آن معلوم باشد:

1. پدیدآورنده

2. عنوان

3. موضوع

ب) نشان دادن آنچه کتابخانه در اختیار دارد، از طریق:

4. پدیدآورندۀ مشخص

5. موضوع مشخص

6. شکل مشخصی از نوشته

ج) ... (فتاحی و طاهری، 1384، 10).

با توجّه به مفهوم پدیدآورنده در موارد الف و ب، اکنون دو نمونه زیر را در کتابشناسی ملّی ایران بررسی می­کنیم:

در «نمایه اشخاص و مؤسسات» شماره 83 کتابشناسی ملی ایران (کتابشناسی ملی ایران، 1375، 868) چهارده مدخل برای «مکارم شیرازی، ناصر» وجود دارد که مشخّص نیست هر یک چه نقشی دارند. این چهارده مدخل بدون هیچ‌گونه تفاوتی پشت سر هم ردیف شده­اند. امّا هنگامی که فهرستبرگه­های مربوط در متن کتابشناسی ملّی ایران بررسی می­شوند، مشخّص می­شود مدخل دوم، «مصحح» و مدخل ششم، «مترجم» است. همانند این وضعیت در سایر کتابشناسی­های ملّی نیز دیده می­‌شود. در «فهرست نام کسان و مؤسسات» در شمارۀ 51 کتابشناسی ملّی ایران (کتابشناسی ملی ایران، 1362، 162) نام «مشکور، محمدجواد» بدون هیچ‌گونه نقشی سه بار تکرار شده امّا بررسی فهرستبرگه­های مربوط در متن کتابشناسی نشان می­دهد این شخص، یک بار «گردآورنده»، یک بار «مصحح»، و یک بار نیز «مقدمه‌نویس» است. به عبارت دیگر، چون در این موارد، نقش مورد استفاده قرار نگرفته، ممکن است این سوء تقاهم برای خواننده پیش بیاید که این نویسنده در هر سه مورد، پدیدآورنده (خالق اصلی اثر) است. در هر یک از این دو حالت، اگر نمایة نام اشخاص را در کتابشناسی ملّی ایران، همانند برگه­دان نویسنده در کتابخانه فرض کنیم، برای مورد «مشکور، محمدجواد» مثلاً خواهیم داشت:

مشکور، محمدجواد، 1297-     گردآورنده.

مشکور، محمدجواد، 1297-     مصحح.

مشکور، محمدجواد، 1297-     مقدمه نویس.

که البتّه اگر چه در این مورد، برچسب تصادفاً بر مبنای الفبای نقش مرتّب شده­اند، امّا همیشه در برگه­دان این گونه نیست زیرا همان گونه که در بالا آمد «دستورنامه برگه‌آرایی» اینها را در برگه‌آرایی در نظر نمی­گیرد. امّا اکنون این پرسش مطرح است که آیا «محمّدجواد مشکور» در هر یک از سه حالت بالا «نقشی» برابر داشته است؟ «مشکور» در حالتی که مصحّح است، بیشتر از زمانی که گردآورنده یا مقدّمه نویس است، نقش دارد. مصحّح، اگر چه در بدو امر به تصحیح می­‌پردازد، امّا در مواردی این تصحیح، متأثّر از دیدگاه­های اوست و در این حالت، دیدگاه­های او را بیشتر می­توان مشاهده کرد تا زمانی که او گردآورندۀ صرف یا مقدّمه نویس است. پس در این جا می­توان ادعا کرد که «مشکور» مصحّح، دارای وزنی بیشتر از مشکور گردآورنده یا مقدّمه نویس است.

اگر نظیر همین استدلال در مورد «ناصر مکارم شیرازی» به کار برده شود، معلوم می­شود از چهارده مدخل مربوط به این شخص، دو مدخل، مربوط به «مکارم شیرازی» مصحّح، و «مکارم شیرازی» مترجم و دوازده مدخل دیگر مربوط به «مکارم شیرازی» پدیدآورنده هستند. با توجّه به این نکته که دیدگاه­های ناصر مکارم شیرازی را در آثاری که به شکل مستقیم توسط شخص او پدید آمده­اند بهتر می­توان مشاهده کرد، می­توان ادعا نمود که وزن «مکارم شیرازی» پدیدآور از «مکارم شیرازی» مصحّح و مترجم بیشتر است.

امّا مطابق قواعد «دستورنامة برگه­آرایی» که در بالا آمد، این نقشها در هنگام برگه آرایی در نظر گرفته نمی­شوند و در نتیجه، همان گونه که در دو نمونة بالا نشان داده شد، اشخاصی که در آثار مختلف نقشهای مختلفی دارند، بدون در نظر گرفتن این نقشها در کنار یکدیگر قرار می­گیرند و این امر، بازیابی آثار و بویژه «اطّلاعات» از طریق «پدیدآور» را دچار خدشه می­سازد. به عبارت دیگر، هدف الف یک، آن گونه که به نقل از کاتر در بالا بیان شد یعنی، قادر ساختن فرد به بازیابی کتابی که پدیدآورندۀ آن معلوم باشد اشکال پیدا می­کند زیرا «مکارم شیرازی» یا «مشکور» در مثالهای بالا، در همۀ موارد خاصیت پدیدآوری یکسانی ندارند و به هرحال، «مکارم شیرازی» یا «مشکور» پدیدآورنده، از هر دو اینها در حالتی که مثلاً مترجم یا مصحّح باشند، «پدیدآور»ترند.

از سوی دیگر، اگر کاربری مثلاً در جستجوی کتابی ترجمه شده از مترجمی خاص باشد نیز به دلیل این که واژۀ «مترجم» در برگه­آرایی در نظر گرفته نمی­شود، به سادگی نمی­تواند کتاب مورد نظر خود را پیدا کند. چنین کاربری باید در میان نامهای مشابه، آن قدر جستجو کند تا به نام شخص به عنوان مترجم برسد.

راه حلّی که برای این مشکل در برگه­دان به نظر می­رسد، عمل کردن بر خلاف محتوای قاعدۀ 23 الف 2 در کتاب «دستورنامة برگه­آرایی» وزیری یعنی در نظر گرفتن کلمات یا عبارتهای توصیفی شناسه­ها مثل: نام مستعار، مترجم، پردازنده، مصحح، نویسندۀ همکار، گردآورنده و ... به هنگام الفبایی کردن شناسه­هاست. کمترین خاصیت این اقدام این است که مثلاً تمامی «مکارم شیرازی»های پدیدآور (در حالی که مسئولیت معنوی اوّلیه متوجه این شخص است) در کنار هم، تمامی «مکارم شیرازی»های مترجم، در کنار هم و تمامی «مکارم شیرازی»های مصحّح نیز در کنار هم قرار می­گیرند. از آنجا که در برابر نام شخص، هنگامی که نویسنده است نقشی ذکر نمی­شود، تمامی نامهای مکارم شیرازی، هنگامی که این فرد نویسنده است در برگه­دان، قبل از همة نامهای این شخص، هنگامی که مسئولیت(های) دیگری دارد قرار می­گیرد و بدین ترتیب، نام شخص، هنگامی که در پدیدآوری، بیشترین وزن را دارد، پیش از نام او، با مسئولیتهای فرعی و وزن پدیدآوری کمتر، می­آید.

در مواردی نیز که اثری دو یا سه پدیدآور داشته باشد، از آنجا که نویسنده­های بجز سرشناسه، در شناسه افزوده قرار می­گیرند و نقشی به نام «نویسندۀ همکار» پیدا می­کنند امّا این نقش در شناسه­های مندرج در اشکال متفاوت کتابشناسی ملّی ایران، اعمّ از چاپّی، لوح فشرده، یا نرم­افزار رسا، نوشته نمی­شود، باز هم در برگه­آرایی، جایگاه واقعی خود، یعنی مسئولیت معنوی درجة اوّل را می­یابند.همانند این وضعیت، زمانی نیز که تعداد نویسندگان کتابی بیش از سه نفر است و عنوان کتاب در سرشناسه قرار می­گیرد و نام تنها یکی از نویسندگان در شناسه افزوده می‌آید، رخ می­دهد زیرا برای نام این شخص نیز نقشی در نظر گرفته نمی­شود.

بررسی مسئله در نرم­افزارهای کتابخانه­ای

تا آنجا که می­دانم، در تمامی نرم­افزارهای کتابخانه­ای ایرانی، فیلد فرعی خاصّ نقش وجود ندارد. حتّی نرم­افزار رسا که در سازمان اسناد و کتابخانة ملّی جمهوری اسلامی ایران به کار می­رود و مبتنی بر مارک ایران است و به تبع مارک ایران، می­تواند فیلد فرعی خاصّ نقش را در هنگام جستجو در نظر بگیرد، از این امکان استفاده نکرده است.

راه حلّ پیشنهادی برای این مسئله در نرم­افزارهای کتابخانه­ای این است که فیلد فرعی خاصّ نقش در تمامی فیلدهای مربوط به سرشناسه و شناسه افزوده­های شخصی و تنالگانی در نظر گرفته شود تا با انجام جستجوهای ترکیبی بتوان مثلاً کلّیة پیشینه­هایی را که در آنها، «مشکور»، مسئولیت معنوی درجة اوّل را دارد، بازیابی کرد. اگر این عمل انجام نشود، کاربر ناچار است در میان تعداد زیادی مورد بازیابی شده، با جستجوی دستی، مواردی را که در آنها، سرشناسه، پدیدآور یا مسئول معنوی درجه اول اثر است، بازیابی کند. با توجّه به توان بالای رایانه در بازیابی اطّلاعات، اگر فیلدی خاصّ نقش در نظر گرفته شود، رایانه به سرعت و سهولت می­تواند هر گونه پدیدآوری را در پیوند با نقشی که دارد، در یک جستجوی ترکیبی پیدا کند.

بررسی مسئله در مارک ایران

در مارک ایران، بلوک مسئولیت معنوی اثر (7—) به شش فیلد به شرح زیر تقسیم شده است:

«نامهای اشخاص

700      نام شخص ـ به منزلة سرشناسه (مسؤولیت معنوی درجه اول)

701      نام شخص ـ (مسئولیت معنوی برابر)

702      نام شخص ـ (مسئولیت معنوی درجه دوم)

نامهای تنالگانها و همایشها

710      نام تنالگان ـ به منزلة سرشناسه (مسؤولیت معنوی درجه اول)

711  نام تنالگان ـ (مسئولیت معنوی برابر)

712  نام تنالگان ـ (مسئولیت معنوی درجه دوم)" (مارک ایران، 1381، 247)

"720      نام خاندان ـ مسئولیت معنوی درجه اول

721         نام خاندان ـ مسئولیت معنوی برابر

722   نام خاندان ـ مسئولیت معنوی درجه دوم

730         نام ـ مسئولیت معنوی» (UNIMARC Manual : Bibliographic Format, 1994).

لازم به یادآوری است، چهار فیلد آخر در ویراست سال 1381 مارک ایران وجود ندارد و تنها در ویراست سال 1994 دستنامة یونی­مارک که مبنای مارک ایران، و در سال 2000 روزآمد شده است، دیده می­شود. فیلد 730 در این دستنامه چنین تعریف شده است: «این فیلد حاوی شکل بی­ساختار نام ماهیتی است که مسؤول معنوی اثری فرض می­شود. این نام از قواعد فهرستنویسی پیروی نمی­کند». (همان).

بدین ترتیب، مشخّص می­شود مارک ایران نه تنها با استفاده از نقش، تفکیکی میان نقشهای مختلف یک پدیدآور ایجاد می­کند، بلکه حتّی فیلدهایی را نیز به این تفکیک نقش اختصاص می­دهد. اگر نویسنده­ای دارای مسئولیت معنوی درجه اوّل باشد، نام او در فیلد 700، اگر دارای مسئولیت معنوی برابر باشد در فیلد 701، و اگر مسئولیتی معنوی از درجة دوم داشته باشد، در فیلد 702 قرار می­گیرد. نظیر همین ترتیب در فیلدهای 710-12 و 720-30 دیده می­شود.

در تمامی این ده فیلد، فیلد فرعی $4 به «کد نقش» اختصاص دارد که برای فیلدهای 700-702 به این ترتیب: «این فیلد فرعی حاوی کدی است که ارتباط بین نام شخص مذکور در این فیلد را با اثری که در رکورد آمده است نشان می­دهد (یعنی نقش شخص را در اثر معین می­کند). فهرست این کدها در پیوست سه آمده است. تکرارپذیر». (مارک ایران، 1381، 251) و برای فیلدهای 710-712 به این ترتیب: «این فیلد فرعی حاوی کدی است که ارتباط بین تنالگان و اثر مذکور در این فیلد را نشان می­دهد. فهرست این کدها در پیوست سه آمده است. تکرارپذیر». (همان، 266) تعریف شده است. در فیلدهای 720-730 نیز همانند این عبارتها دیده می­‌شود.

اکنون نمونة بالا را در فیلدهای مارک ایران بررسی می­کنیم:

مشکور، محمد جواد، 1297-     گردآورنده.

702#1$aمشکور$bمحمد جواد$f1297-    $4220@

فیلد 702 به این دلیل برای «مشکور» به عنوان «گردآورنده» انتخاب شده است که «مشکور» در این جا دارای مسئولیت معنوی درجه دوم است. اگر به هر دلیلی، مشکور به منزلۀ گردآورنده در سرشناسه قرار گیرد (که مطابق قواعد فهرستنویسی انگلو-امریکن درست نیست)، نمونة بالا به صورت زیر در می­آید:

700#1$aمشکور$bمحمد جواد$f1297-    $4070@

برای مشکور به عنوان مصحّح و مقدّمه نویس نیز که در هر دو حالت، دارای مسئولیت معنوی درجه دوم است، مارک ایران به صورت زیر عمل می­کند:

702#1$aمشکور$bمحمد جواد$f1297-    $4270@

702#1$aمشکور$bمحمد جواد$f1297-    $4080@

در حالتی که مشکور، دارای بیش از یک نقش باشد، مارک ایران از آنجا که فیلد فرعی $4 را تکرار پذیر کرده است، چنین عمل می­کند:

مشکور، محمد جواد، 1297-     گردآورنده و مصحح.

702#1$aمشکور$bمحمد جواد$f1297-    $4220$4270@

شایان ذکر است، همان گونه که در بالا اشاره شد، در مقدمة «پیوست سه: کد نقشها» در مارک ایران، استفاده از کدهای نقش در مارک ایران اختیاری اعلام شده امّا در ده مثالی که در «پیوست هفت: مثالها» در مارک ایران آمده پانزده بار از کد نقش در موارد متفاوت استفاده شده است. استثنایی در این مورد، سرشناسه است که در ده مثال مذکور دارای کد نقش نیست و این نوعی تناقض به شمار می­رود، زیرا یونی­مارک برای نویسنده نیز کد نقش را در نظر گرفته و اگر مارک ایران قرار است از کد نقش استفاده کند، بهتر است از این کد نیز استفاده نماید.

در مورد تنالگانها، از آنجا که به نظر می­رسد کتابشناسی ملّی ایران به هر گونه ناشر غیرتجاری شناسه افزوده­ای اختصاص می­دهد، فیلدهای 710-712 در مارک ایران کاربرد بسیاری می­یابند. از دو نشانگر این فیلدها، نشانگر نخست نشان می­دهد که تنالگان، همایش است یا تنالگان. بدین ترتیب، مشخّص می­شود این فیلدها در مواردی که سرشناسه، یک همایش است نیز کاربرد دارند. امّا نکته در این مورد این است که در هیچ یک از این موارد، نه کتابشناسی ملّی ایران و نه مارک ایران، از نقش استفاده نکرده­اند. دلیل این امر شاید این باشد که این تنالگانها در صورتی که همایش نباشند، یا ناشر هستند یا پدیدآور و در دو صورت اخیر، کتابشناسی ملّی ایران و به تبع آن، مارک ایران از نقش استفاده نمی‌کند. در هر حال، بدیهی است که کاربرد نقش در نامهای اشخاص، بیشتر از سه مورد دیگر، و در «نام» (فیلد 730) بیشتر از دو مورد از سه مورد باقی مانده، و در خاندان، بیشتر از تنالگانهاست.

نتیجه‌گیری و پیشنهادها

آنچه در بالا آمد، نشان می­دهد «نقش» که به نظر می­رسد در فهرستنویسی انتشارات ایرانی چندان مورد توجه قرار نگرفته است، می­تواند در بازیابی اطّلاعات، نقش مؤثّری ایفاء نماید. اگر نقش، بر خلاف آنچه که در کتاب «دستورنامة برگه‌آرایی» نوشته شده، در برگه­آرایی منظور شود کمترین کاری که انجام می­دهد در کنار هم قراردادن هر پدیدآوری بر حسب نقشهای متفاوت اوست. به همین دلیل، پیشنهاد می­شود در برگه­آرایی نامهای اشخاص، از این پس نقش در نظر گرفته شود.

در مورد نرم­افزارهای کتابخانه­ای نیز پیشنهاد می­شود اگر فیلد یا فیلد فرعی خاصّ نقش در نظر گرفته نشده (که معمولاً چنین به نظر می­رسد) بهتر است این فیلد در نظر گرفته شود تا کاربر بتواند در هنگام جستجوی ترکیبی بر مبنای نام نویسنده، نقش او را در اثر مورد جستجو نیز مشخّص نماید تا جستجویی سریع‌تر و کامل‌تر انجام دهد.

در مارک ایران، همان گونه که در بالا نشان داده شد، نه تنها فیلدهایی به تفکیک نقش اختصاص داده شده است بلکه نقش، دارای فیلد فرعی خاص خود در ده فیلد مربوط به پدیدآور می­باشد و بدین ترتیب، امکان جستجوی ترکیبی با نقش نیز از پیش فراهم شده است. تنها کافی است این نقش در رابطهای کاربری یا اپک­های مبتنی بر این نرم افزار ارائه شود. در صورت انجام این پیشنهادها، بازیابی پیشینه­ها بر مبنای نامهای پدیدآوران شخصی، تنالگانی، خاندانها و نامهای بی­ساختار شخصی، سریع­تر و کامل­تر انجام می­شود.