بررسی گسترش ردة تاریخ ایران درنظام رده‌بندی دهدهی دیویی و مقایسة آن با گسترش ردة تاریخ در نظام رده بندی کتابخانه کنگره

مقدمه

پیدایش صنعت چاپ در قرن پانزدهم، تحولی عظیم در زمینة تولید منابع اطلاعاتی پدید آورد. این تحول، به واسطة وفور کاغذ، روند تولید کتاب را در شمارگان بالا سرعت بخشید؛ در نتیجه کتابخانه‌ها به یکباره با انبوهی از کتابها و سایر منابع چاپی رو به رو شدند که برای نظم‌دهی به آنها، شیوه‌های سنتی به هیچ وجه پاسخگو نبود. کتابخانه‌ها رفته رفته به منبعی مهم برای رفع نیازهای اطلاعاتی مراجعان تبدیل و این امر موجب شد موضوع سازماندهی منابع، پس از مجموعه‌سازی، به مهمترین کارکرد کتابخانه‌ها مبدل گردد. با وجود آنکه نخستین تقسیم‌بندیهای ارائه شده از دانش بشر، متعلق به ارسطو (قرن چهارم قبل از میلاد)، فارابی (قرن سوم هجری) و فرانسیس بیکن (قرن هفدهم میلادی)، همگی با هدفهایی غیر از هدفهای کتابخانه‌ای تهیه و تدوین شده بود، اما این تقسیم‌بندیها هریک به نوعی در طرح‌ریزی نظامهای رده‌بندی کتابخانه‌ای سهیم بودند. جانستون در سال 1858 و هاریس در سال1870 تغییراتی در تقدم و تأخر طبقات اصلی بیکن به وجود آوردند و طبقه‌ای تازه به آن افزودند. حتی ملویل دیویی در طراحی نظام رده‌بندی خویش از رده‌بندیهای پیش از خود الهام گرفته است (مزینانی،1382، ص225) و این روند تا زمان تولد دومین نظام پرکاربرد رده‌بندی کتابخانه‌ای، یعنی رده‌بندی کتابخانة کنگره آمریکا، ادامه داشت.

راز مقبولیت رده‌بندیهای دیویی و کنگره

از میان طرحهای رده‌بندی ظهور یافته، نظیر رده‌بندی کاتر[1]، رده‌بندی دهدهی جهانی[2]، رده‌بندی کولن[3] و رده‌بندی بلیس[4]، دو نظام رده‌بندی دیویی و کنگره بیشترین میزان مقبولیت و استفاده را به خود اختصاص داده و به واسطة ویژگیها و قابلیتهایی که از آن برخوردارند، نظر بسیاری از کتابداران را به خود معطوف ساخته‌اند. به زعم کتاب «خلاصه رده‌بندی دهدهی دیویی و نمایه نسبی» ترجمه ابراهیم عمرانی، رده‌بندی دهدهی دیویی پراستفاده‌ترین رده‌بندی کتابخانه‌ای در جهان است. این رده‌بندی در بیش از 135 کشور جهان به کار می‌رود و به بیش از 30 زبان ترجمه شده است. در ایالات متحده 95% کتابخانه‌های عمومی و مدارس، 25% کتابخانه‌های دانشکده‌ای و دانشگاهی و 20% کتابخانه‌های تخصصی از رده‌بندی دیویی استفاده می‌کنند» (عمرانی، 1381، ص7). از جمله مهمترین دلایلی که برای موفقیت رده‌بندی دیویی برشمرده‌اند، می‌توان به گسترش‌پذیری، خصیصة یادسپاری و نمایة قابل تحسین آن اشاره کرد (احمدی لاری و مکی‌زاده، 1384، ص7).

رده‌بندی کتابخانه کنگره آمریکا نیز همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، توسط کتابخانه کنگره و به کوشش «چارلز مارتل»[5] در اوایل قرن بیستم پا به عرصه وجود نهاد. این طرح رده‌بندی از این لحاظ که تقریباً برای تمامی موضوعات دارای شماره از پیش تعیین شده است، شمارشی‌ترین نظام رده‌بندی به شمار می‌آید. مهمترین ویژگیها و دلایل موفقیت رده‌بندی کتابخانه کنگره را می‌توان در جامعیت، دقت و سنجیدگی، انعطاف‌پذیری و قابلیت گسترش آن دانست.

با این حال، به نظر می‌رسد از میان خصایص یاد شده، عنصر گسترش پذیری بیش از سایر عناصر در مقبولیت و اشتهار این دو نظام دخیل بوده است؛ از این لحاظ که هیچ یک از طرحهای رده‌بندی مذکور در ابتدا با هدف جهانی شدن و استفاده عام پی ریزی نشده بودند. «چارلز بید»[6] در سال 1966 در این خصوص می نویسد: «رده‌بندی کتابخانه کنگره که کاملاً بر پایة مجموعه‌های کتابخانه کنگره بنا شده است از نظر دامنه با مجموعه‌های کتابخانه کنگره هماهنگ است. بنابراین، این رده‌بندی با آنکه جامع است، در حال حاضر کاملاً جهانی نیست... اغلب مشکلاتی که سایر کتابخانه‌ها به هنگام استفاده از رده‌بندی کتابخانه کنگره با آن مواجه می‌شوند، ناشی از این امر است که این رده‌بندی برای استفاده در یک کتابخانه و با توجه به خدمات و مجموعه‌های آن طراحی شده و گسترش یافته است» (چان[7]، ص 27).

با این حال، ملاحظه می‌شود با وجود گفته چارلز بید، ویژگی گسترش‌پذیری این دو نظام موجب گردیده تا اکثر کشورها، به فراخور فرهنگ، زبان و تاریخ ملت خود، ضمن انجام جرح و تعدیلهایی اندک و بعضاً گسترده، در نظم دهی به منابع خویش از آنها بهره‌برداری و از وجود نظامهای رده‌بندی موجود استفادة مطلوب کنند. در این میان، کتابداران ایرانی نیز با درک اهمیت نظامهای دیویی و کنگره، در صدد برآمدند با بهره‌گیری از قابلیت گسترش‌پذیری این دو نظام، برخی از کاستیها و کمبودهای آنها را پوشش دهند. از این منظر، به دنبال کار کمیته ای که در سال 1348 در مرکز خدمات کتابداری به منظور بسط و گسترش قسمتهای مختلف رده‌بندی دیویی و کنگره به وجود آمد، رده‌های زبان، ادبیات، تاریخ، جغرافیا، دین و فلسفه اسلامی مورد بررسی و تجدید نظر قرار گرفت و ضمن مکاتبات مستمر با مسئولان وقت کتابخانه کنگره، موافقت آنها در خصوص الحاق گسترشهای ایرانی به طرح اصلی دو نظام دیویی و کنگره از سوی مراجع ایرانی جلب گردید. در نتیجة تلاشهای یاد شده، گسترش زبانهای ایرانی، ادبیات ایرانی، دین اسلام، تاریخ ایران، جغرافیای ایران، رده‌های DSR، PIR، BP و BBR به کتابخانه‌های ایران معرفی شدند. نوشتة حاضر با طریق طرح چند پرسش، به برخی از شبهه‌ها و ابهامها دربارة نحوة گسترش ردة تاریخ ایران در نظام رده‌بندی دهدهی دیویی پرداخته است.

بیان مسئله

واژه « گسترش» در حوزه رده‌بندیهای کتابخانه‌ای، معادل واژهExpansion""در زبان انگلیسی به کار رفته و منظور از آن رفع نقایص و کمبودهایی است که به نوعی گریبانگیر یک نظام رده‌بندی است (فانی،1382). در نظام رده‌بندی دیویی، رده 900 خاص تاریخ و جغرافیاست که از این میان تاریخ ایران پیش از اسلام و تاریخ ایران پس از اسلام به ترتیب درون شماره‌های 935 و 955 پراکنده شده است. در گسترش تاریخ ایران، هر دو دوره پیش و پس از اسلام زیر شماره 955 آورده شده است. تقسیم بندی تاریخ ایران در متن اصلی دیویی (ویرایش بیستم) به قرار زیر بوده است (فانی،1382):

            955       ایران                                                                                                                                 

02/                    دوره تسلط اعراب، ترکان، مغولان، ترکمنان، 637-1499 میلادی

03/                   دوره سلسله های ایرانی، 1499-1794

04/                  1794-1906

05/                  1906-

051/                1906-1925

052/                دوره رضا شاه پهلوی، 1925- 1941

053/                دوره محمد رضا پهلوی، 1941- 1979

054/                1979-  شامل دوره امام خمینی و جنگ ایران و عراق 

در نظام رده‌بندی کتابخانه کنگره نیز، به دلایلی که پیش از این گذشت، چنانکه که باید و شاید به تاریخ و تمدن ایران زمین توجه نشده است. در این رده‌بندی، رده DS به تاریخ آسیا اختصاص داده شده که از این میان تنها 76 شماره ( از شماره های251- 326) به تاریخ ایران تعلق گرفته است که مسلماً هیچ‌گونه تناسبی با تاریخ چند هزار ساله ایرانیان ندارد. به همین دلیل، در گسترش تاریخ ایران قرار شد تقسیم‌بندی تاریخ ایران زیر رده DSR قرار گیرد.

با این حال، با تأملی هرچند مختصر در دو گسترش تاریخ ایران در دو نظام دیویی و کنگره، در می‌یابیم که این دو گسترش، با وجود آنکه توسط یک سازمان (کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران) و یک شخص واحد انتشار یافته است، اما به لحاظ حجم و تعداد شماره‌هایی که به هر یک از تقسیمهای تاریخی داده شده، با یکدیگر تفاوت دارند. کامران فانی در بخشی از مقدمه ویرایش دوم کتاب «رده‌بندی دهدهی دیویی. تاریخ ایران» در توجیه تفاوت یاد شده می‌نویسد: «تقسیم‌بندی متن اصلی دیویی، گذشته از کوتاهی و نقص چشمگیر آن، به راحتی قابل گسترش نیست. ما به ناچار تقسیم بندی جدیدی کردیم و به آن طرحی نو ـ موافق با سنت تاریخ‌نگاری و کتابهای تاریخ ایران ـ دادیم. البته، این تقسیم‌بندی هم مفصل نیست. رده‌بندی دیویی، خاصّ کتابخانه‌هایی کوچک و عمومی است. در کتابخانه‌های تخصصی، از رده‌بندی کنگره استفاده می کنند. برای تفصیل تقسیم‌بندی تاریخ ایران، می‌توانید به گسترش تاریخ ایران در نظام رده‌بندی کتابخانه کنگره، از انتشارات کتابخانه ملی ایران، رجوع کنید.

با نظر به آنچه گفته شد، چند پرسش، به ذهن متبادر می‌شود:

نکته اول؛ در عبارت «این تقسیم‌بندی هم مفصل نیست» نهفته است. اگر گسترش یک نظام رده‌بندی مفصل نباشد، چگونه می‌توان نام گسترش بر آن نهاد؟

نکته دوم؛ اگر رده‌بندی دیویی خاص کتابخانه‌های کوچک و عمومی است، چگونه است که 25% کتابخانه‌های دانشکده‌ای و دانشگاهی و 20% کتابخانه‌های تخصصی ایالات متحده، که از قضا خاستگاه رده‌بندی دیویی هم هست، از این طرح رده‌بندی پیروی می کنند؟ علاوه بر این، از جمله فوق چنین استنباط می‌شود که کتابخانه‌های عمومی همواره کوچک هستند و به همین دلیل است که گسترش تاریخ ایران در رده‌بندی دیویی برخلاف رده DSR به شکل مختصری تهیه شده است. آیا واقعاً کتابخانه‌ای همچون کتابخانه عمومی آیة‌الله مرعشی قم را می توان یک کتابخانه عمومی کوچک به شمار آورد؟

نکته سوم؛ در بخش پایانی نقل قول فوق، اشاره شده که برای تفصیل تقسیم‌بندی تاریخ ایران می‌توان به گسترش تاریخ ایران در نظام رده‌بندی کنگره مراجعه کرد. سؤال اینجاست، آیا کتابخانه‌ای همچون کتابخانه عظیم آستان قدس رضوی که از نظام رده‌بندی دیویی پیروی کرده و مجموعه کتابهای خود را با این نظام مرتب ساخته است، می‌تواند به صرف اینکه ردة DSR از گسترش ایرانی رده‌بندی دیویی مبسوط‌تر است، بخشی از مجموعه خود را به شیوه رده‌بندی کتابخانه کنگره سازماندهی نماید، یا اینکه به ناچار باید به همان گسترش تلخیص شدة تاریخ ایران در رده‌بندی دیویی اکتفا کند؟

علاوه بر پرسشهایی که در بالا مطرح گردید، ذکر چند نکته دیگر در این خصوص ضروری به نظر می‌رسد. نخست، اگر قرار بود رده‌بندی دیویی صرفاً در کتابخانه‌های کوچک و مدارس مورد استفاده قرار گیرد، چگونه است که کتابخانه کنگره هر چند سال یک بار ویرایش خلاصه شده ای از این رده‌بندی را برای استفاده در کتابخانه‌های عمومی کوچک و مدارس منتشر می‌کند؟ با احتساب این قضیه، ذکر این موضوع که «رده‌بندی دیویی خاص کتابخانه‌های کوچک و عمومی است» دور از واقع به نظر می‌رسد. نکته دیگر اینکه، با وجود آنکه  ویرایش اول کتاب گسترش تاریخ ایران در نظام دیویی در سال 1361، یعنی دو سال پس از انتشار رده DSR ، روانه بازار شده، به دلایلی نامعلوم از تفصیل رده 955، آنگونه که در رده DSR شاهد آن هستیم، اجتناب گردیده است. و در نهایت، آخرین و شاید هم مهم ترین نکته در خصوص گسترشهای ایرانی رده تاریخ ایران این است که اگر کتابی به عنوان مثال در خصوص قزل ارسلان دوم، یکی از اتابکان آذربایجان نگاشته شده و این موضوع در نظام رده‌بندی دیویی فاقد شماره باشد (که هست)، فرایند تخصیص شماره رده‌بندی در گسترش رده‌بندی دیویی چگونه خواهد بود و اینکه آیا تخصیص شماره‌ای به غیر از موضوع اصلی کتاب، با اصول رده‌بندی و فهرست‌نویسی منافات نخواهد داشت؟

پرسشهای تحقیق

نگارنده بر آن است تا از طریق بررسی گسترشهای ردة تاریخ ایران در دو نظام کنگره و دیویی و مقایسه آنها با فهرست سرعنوانهای موضوعی فارسی، به هدفهای زیر دست یابد:

1. اصولاً چه ارتباطی میان سرعنوانهای موضوعی فارسی با دو گسترش تاریخ ایران در نظامهای رده بندی کنگره و دیویی وجود دارد؟
2. مدخلهای گسترشهای رده تاریخ ایران (بویژه در گسترش تاریخ ایران در نظام دیویی) تا چه اندازه با مدخلهای سرعنوان های موضوعی مطابقت دارند؟
3. گسترش رده بندی دیویی تا چه اندازه قابلیت گسترش دوباره دارد؟

روش انجام تحقیق

برای نیل به هدفهای فوق، تصمیم گرفته شد بخشهایی از گسترش رده تاریخ ایران در نظامهای رده‌بندی کنگره و دیویی با مدخلهای مربوط به همان بخشها در کتاب «سرعنوانهای موضوعی فارسی» مقایسه و نتایج در قالب جدول ارائه گردد. از این رو، دو دورة تأثیرگذار از تاریخ ایران، یعنی دورة اسکندر مقدونی و دورة محمد رضا پهلوی[8]،یکی مربوط به دوره پیش از اسلام و دیگری مربوط به تاریخ معاصر، به عنوان نمونه دستمایة کار قرار گرفت. بررسی مدخلهای مربوط به دوره محمدرضا شاه در کتاب سرعنوانهای موضوعی فارسی و مدخلهای مربوط به همین دوره در گسترش ردة تاریخ در نظام  رده‌بندی کنگره و دیویی، نتایج زیر را دربرداشت (جدول1):

جدول1. عناصر مشترک میان مدخلهای مربوط به دورة محمدرضا پهلوی در کتاب سرعنوانهای موضوعی فارسی و گسترشهای تاریخ ایران در نظام کنگره و دیویی

همان‌گونه که از جدول فوق برمی آید، از میان 17 عنصر مشترک در سه منبع یاد شده، 13 مورد سرعنوان، و 4 مورد هم تقسیم فرعی هستند. از آنجا که سرعنوانهای موضوعی فارسی، به زعم کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، دارای پشتوانة انتشاراتی هستند، باید به ازای هر یک از مدخلهای موجود در کتاب سرعنوانهای موضوعی، دست کم یک کتاب، انتشار یافته و در آن کتابخانه موجود باشد. پر واضح است، زمانی که به یک موضوع مدخلی جداگانه تعلق می گیرد، یا آن موضوع به اصطلاح سرعنوان واقع می‌شود، سرعنوان یاد شده را باید برای تمام کتابهایی که در آن موضوع بخصوص نگاشته شده به کار برد و در صدر سایر موضوعات قرار داد. به عنوان مثال، اگر کتابی به شکل اختصاصی دربارة قیام پانزده خرداد نوشته شده موضوع نخست هم که به کتاب تعلق می‌گیرد، بر اساس کتاب سرعنوانهای موضوعی فارسی، سرعنوان «قیام پانزده خرداد 1342» خواهد بود. هر چند قیام پانزده خرداد جزو وقایع مربوط به دورة محمدرضا شاه به شمار می‌آید، اما همان‌طور که در جدول ملاحظه می‌شود، به این موضوع مدخلی جداگانه تعلق گرفته و مفهوم آن این است که فهرست‌نویس به هنگام فهرست‌نویسی، کتابی با موضوع قیام پانزده خرداد، نمی‌تواند و نباید از سرعنوان «ایران ـــ تاریخ ـــ پهلوی،1320ـ1357 ــــ قیام پانزده خرداد» استفاده نماید. بررسی فهرستبرگه شمارة 1 می‌تواند به درک بهتر مطلب کمک کند:

فهرست برگه 1

چنانکه در فهرست‌برگه 1 دیده می‌شود، در گسترش رده تاریخ در نظام کنگره، برای کلیة عناصر مشترک موجود در جدول، شماره‌ای جداگانه در نظر گرفته شده است. از این رو، نه تنها رده‌بند در فرایند شماره‌سازی با مشکلی مواجه نمی‌شود، که حتی شماره‌ای هم که به کتاب تعلق می‌گیرد، مستقیماً با موضوعی که کتاب دربارة آن بحث می‌کند، در ارتباط است. اما مشکل واقعی زمانی بروز می‌کند که رده‌بند بخواهد کتاب فوق را از طریق گسترش تاریخ ایران در نظام دیویی رده‌بندی نماید. از آنجا که در گسترش دیویی، به کل رخدادهای مربوط به دوره محمدرضا شاه تنها یک شماره تعلق گرفته، فرایند شماره‌سازی با دو چالش اساسی رو به رو است:

نخست گسترش رده تاریخ در نظام دیویی بر خلاف رده DSR، با مدخلهای سرعنوانهای موضوعی تناسبی ندارد و اصولاً یک نوع نقض غرض در این زمینه پدید آمده است. با تأملی هر چند مختصر در سرعنوانها و شماره‌های رده‌بندی مندرج بر روی فهرست‌برگه شمارة 1، درمی‌یابیم شماره‌ای که بر اساس گسترش ردة تاریخ در نظام دیویی به کتابی با موضوع «قیام پانزده خرداد 1342» اختصاص داده شده (0824045/955) نه تنها با موضوع پانزده خرداد ارتباط مستقیم ندارد، که در واقع منعکس کننده همان موضوعی است که فهرست‌نویس به هنگام موضوع دادن به کتاب، از به کار بردن آن نهی شده بود (در شماره رده‌بندی یادشده، 955 مربوط به شماره پایه تاریخ ایران، 0824 شماره مربوط به دورة محمدرضا شاه و 045- هم به تقسیم فرعی استاندارد مربوط به «جنبش‌ها و قیام‌ها» می‌باشد).

همان‌گونه که ملاحظه می شود، شماره رده‌بندی که بر اساس گسترش دیویی به کتاب فوق تعلق گرفته، هیچ‌گونه نشانی از موضوع اصلی کتاب را شامل نیست و با وجود استفاده از جدول تقسیمهای فرعی استاندارد هم هنوز این خلأ احساس می شود. اکنون این سؤال پیش می آید که اگر اصولاً رعایت تناسب میان فهرست سرعنوانهای موضوعی و شماره‌های رده‌بندی لازم است، پس چگونه است که این تناسب در گسترش رده تاریخ ایران در نظام دیویی رعایت نشده است؟ و اگر به چنین تناسبی نیاز نیست، چرا درگسترش تاریخ ایران در نظام کنگره این موضوع رعایت شده است؟

نکتة دوم در خصوص گسترش رده تاریخ در نظام دیویی، نحوة شماره‌سازی و گسترش آن است. ممکن است در توجیه حجم کم فرانمای گسترش رده تاریخ چنین استدلال شود که متن اصلی فرانمای دیویی به واسطة جدولهای هفتگانه و سایر جدولهایی که در متن فرانمای این نظام جهت شماره‌سازی در اختیار رده‌بند قرار داده شده، در مقایسه با متن فرانمای رده‌بندی کنگره از حجم به مراتب کمتری برخوردار است و بر همین اساس هم در گسترش رده تاریخ ایران در نظام دیویی سعی شده گسترش موضوعات فرعی، بی‌آنکه شماره‌ها در درون متن فرانما گنجانده شوند، صرفاً از طریق شماره سازی صورت پذیرد. اما به این نکته باید توجه داشت که شماره‌سازی در گسترش رده تاریخ ایران، در شکل کنونی آن، به طرق زیر صورت می‌پذیرد: 1) استفاده از شماره‌های جدول تقسیمهای فرعی استاندارد، 2) استفاده از شماره‌های نشانه مؤلف فارسی، 3) استفاده از شماره‌های تاریخ محلی، 4) استفاده از شماره‌های اقلیتهای مذهبی، و 5) استفاده از شماره‌های مربوط به اقوام و ملیتها.

با تأملی هر چند کوتاه در موارد 5ـ3 در می‌یابیم که هیچ یک از شماره‌های جدولهای فوق عملاً برای گسترش ادوار تاریخی و سلسله های ایران کاربرد ندارد. از این رو، شماره‌سازی در بخش ادوار تاریخی و سلسله‌ها (که از قضا مهم‌ترین قسمت رده تاریخ ایران بوده و بیشترین حجم فرانما را به خود اختصاص داده است)، تنها از طریق دو شیوة اول و دوم امکان‌پذیر است. با این حال، در سطور بعد اشاره خواهد شد که استفاده از دو روش فوق هم چندان خالی از اشکال نیست.

برای اثبات این موضوع که هیچ یک از روشهای فوق بدون اشکال نیست، بار دیگر به جدول عناصر مشترک میان گسترش DSR و فهرست سرعنوانهای موضوعی نظر می‌افکنیم. همان‌گونه که از جدول برمی آید، شماره‌هایی که بر اساس گسترش دیویی به موضوعاتی همچون قیام افسران خراسان، 30 تیر، کودتای 28 مرداد و 16 آذر تعلق گرفته، همگی شبیه به هم هستند. کامران فانی در بخشی از مقدمه ویرایش دوم کتاب «گسترش تاریخ ایران در نظام دیویی» در توجیه موضوع یاد شده می‌نویسد: «لازم به یادآوری است که در اینجا غرض از ذکر نام سلسله و شاه و فرمانروا، دورة آنهاست و نه صرفاً خودشان و شرح احوال و جنگهایشان... مثلاً شماره 052/ 955 که در مقابلش نام سلطان محمود غزنوی آمده است، غرض دوره سلطان محمود است و نه خود او. و اگر کتابی صرفاً در مورد خود او باشد، شماره استاندارد 092- به آن افزوده می‌شود. چنانکه به کتابی درباره حسنک وزیر هم همین شماره استاندارد اضافه می‌شود و هر دو شماره0512092/ 955 را می‌گیرند و تمایز آنها را تنها با کاتر 361 م برای سلطان محمود و 532 ح برای حسنک وزیر نشان می‌دهیم» (فانی، 1382، ص12).

نقل قول فوق ابهامهایی دارد که به برخی از آنها اشاره می‌شود:

نخست، مگر نه این است که جدول تقسیمهای فرعی استاندارد در برگیرندة موضوعاتی عام است که با تمامی شماره‌های موجود در متن فرا نما قابل استفاده می‌باشد؛ پس اصولاً چه لزومی دارد که به کتابی با دو موضوع متفاوت که صرفاً به دوره‌ای واحد تعلق دارند، شماره‌ای واحد اختصاص داده و بعد برای نشان دادن جنبه‌های خاص موضوع، از تقسیمهای فرعی عام (که نشانگر جنبه‌های عام موضوعات است) کمک گرفته شود. برای نمونه، اگر کتابی دربارة جبهه ملی ایران بحث می‌کند، شایسته است شمارة تعلق گرفته به دورة محمدرضا شاه را، که در واقع در مقایسه با جبهه ملی ایران جنبه عام‌تری دارد، به آن اختصاص دهیم و بعد برای نشان دادن جنبه خاص موضوع کتاب (در اینجا جبهه ملی ایران) به جدول تقسیمهای فرعی استاندارد رجوع کنیم و شماره مربوط به «احزاب. جناح‌های سیاسی» را به انتهای شماره رده بچسبانیم؟

سؤال دیگری که در خصوص جدول تقسیمهای فرعی استاندارد مطرح می‌شود، این است که آیا این جدول برای گسترش تمامی موضوعات کارایی دارد.

برای پاسخگویی به این سؤال، ابتدا باید به جدول عناصر مشترک و بعد به فهرست‌برگه‌هایی که در ادامه می‌آیند، نظری بیفکنیم. چنانکه در جدول مشخص است، در مقابل دو مورد از مدخلها (دخالت ایالات متحده و جشنهای 2500 ساله)، علامت ؟ قرار داده شده است. هر یک از این دو مدخل در گسترش رده تاریخ در نظام کنگره شماره‌ای مخصوص به خود دارد. اما همان‌گونه که در فهرست‌برگه‌های 2 و 3 مشخص است، رده‌ای که به دو کتاب با موضوعهای یادشده تعلق گرفته، بر خلاف سایر شماره‌های جدول، عملاً در شماره 0824/955، یعنی شماره مربوط به دورة محمدرضا پهلوی، محدود شده است.

فهرست برگه 2

فهرست برگه 3

شکی نیست دخالت ایالات متحده در واقعه پانزده خرداد 1342 و جشنهای 2500 ساله، هر دو به دوره محمدرضا پهلوی مربوط هستند، اما سؤال اینجاست که چرا کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران رویکردی متفاوت در ارتباط با رده بندی دهدهی برای دو موضوع یاد شده اتخاذ کرده و از شماره‌های تقسیم فرعی استاندارد برای گسترش رده استفاده نکرده است؟ این موضوع نمی تواند به این دلیل باشد که گسترش دو ردة فوق، عملاً از طریق شماره‌های جدول تقسیمهای فرعی استاندارد امکان پذیر نیست؟ زیرا اگر غیر از این بود انتظار می‌رفت شماره رده‌بندی دو کتاب، به مانند مورد قیام پانزده خرداد، صرفاً به شماره 0824/955 ختم نشود.

نکته دیگری که در نقل قول فانی جلب توجه می کند، استفاده از شماره‌های نشانه مؤلف است. فانی به صراحت عنوان داشته که رده‌بند به هنگام مواجهه با شماره‌های یکسان، باید از شماره‌های نشانة مؤلف استفاده نماید. جا ندارد از خود سؤال کنیم در نظام رده‌بندی گسترش‌پذیری همچون دیویی که گاهی اوقات در مورد برخی از موضوعات تا چندین رقم بعد از اعشار قابل گسترش است، به چه دلیل به گونه‌ای عمل شده که رده بند ناچار است برای نشان دادن جنبه های خاص یک موضوع به شماره‌های سه رقمی نشانة مؤلف متوسل شده و این شماره‌ها را اساس کار قرار دهد؟ مگر نه این است که نشانه مؤلف برای تفکیک کتابهای مختلفی که در موضوعی واحد نگاشته شده باشند، مورد استفاده قرار می‌گیرند؟ در بخشی از کتاب «خدمات فنی» در تعریف نشانه مؤلف فارسی آمده است: «نشانه پدیدآور یا نشانه مؤلف عبارت است از حروف، اعداد یا ترکیبی از این دو که بر حسب سرشناسه کتاب به هر کتاب داده می‌شود، به نحوی که بتوان کتابهای مختلفی را که در یک رده خاص نوشته شده و در نتیجه شماره رده‌بندی شان یکی است، اولاً از یکدیگر تمیز داد و ثانیاً بر حسب حروف الفبا در قفسه‌های کتابخانه به دنبال هم جای داد». (سلطانی،1383، ص182). اکنون سؤال این است که استفاده از شماره‌های نشانه مؤلف فارسی برای تمایز میان دو کتاب با دو موضوع متفاوت، صرفاً به این دلیل که به یک دوره واحد تعلق دارند، اصولاً کار صحیحی است؟

آنچه تا بدینجا در خصوص وقایع مربوط به دوره محمدرضا شاه گفته شد، عیناً در مورد رویداد های مربوط به دورة اسکندر مقدونی نیز صادق است. لازم به توضیح است در گسترش تاریخ ایران در نظام دیویی، به رویدادهای مربوط به دورة اسکندر مقدونی تنها یک شماره تعلق گرفته (0191/955) در حالی که در گسترش DSR، 23 شماره به این امر اختصاص داده شده است. در جدول زیر، مدخلهای مربوط به دورة اسکندر مقدونی در گسترش تاریخ ایران در نظام کنگره با مدخلهای مربوط به همین دوره در فهرست سرعنوانهای موضوعی، مقایسه شده است.

جدول2. مدخلها و شماره‌های مربوط به دورة اسکندر مقدونی درگسترش تاریخ ایران در رده‌بندی کنگره و کتاب سرعنوانهای موضوعی فارسی

همان‌گونه که از جدول 2 برمی‌آید، اصولاً نمی‌توان میان تعداد مدخلهای گسترش رده تاریخ در نظام کنگره، تعداد مدخلهای مربوط به دورة اسکندر مقدونی در کتاب سرعنوانهای موضوعی فارسی و شمارة واحدی که در گسترش رده تاریخ در نظام دیویی به دوره اسکندر مقدونی اختصاص داده شده، تناسبی قایل شد. در گسترش تاریخ ایران در نظام کنگره، برای کلیة رویدادهای مربوط به دورة اسکندر مقدونی، شماره ای جداگانه در نظرگرفته شده است، در حالی که شماره‌های گسترش دیویی و شماره‌های جدول تقسیمهای فرعی آن نه تنها با گسترش DSR، که حتی با مدخلهای کتاب سرعنوانهای موضوعی فارسی نیز (آن‌گونه که در فهرست برگه 4 نشان داده شده) مطابقت ندارد.[9]

فهرستبرگه 4

فهرستبرگه 4 حکایت از آن دارد که به کتابی دربارة واقعه سوزاندن تخت جمشید، درنظام کنگره شماره 316 DSR ( شماره مربوط به سوزاندن تخت جمشید) و در گسترش دیویی شماره 0191/955 ( شماره دوره اسکندر مقدونی) تعلق گرفته است. جا ندارد از خود سؤال کنیم که چرا کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در فرایند شماره دهی به چنین کتابی، تنها به شماره مربوط به اسکندر مقدونی اکتفا کرده و از جدول تقسیمهای فرعی استاندارد برای گسترش رده استفاده نکرده است؟ آیا اصولاً واقعة سوزاندن تخت جمشید توسط اسکندر مقدونی را می‌توان از طریق شماره‌های تقسیمهای فرعی استاندارد نشان داد. اگر پاسخ مثبت است، کدام یک از مدخلها برای این کار مناسب است؟ آیا واقعة سوزاندن تخت جمشید را می‌توان در زمرة «وقایع خاص» به حساب آورد و شماره0453- را به انتهای رده افزود؟ اصولاً تصمیم‌گیری در رابطه با این قضیه با کیست؟ این موضوع در فهرست برگه 5 نمود پیدا کرده است.

فهرستبرگه 5

مقایسه فهرستبرگه 4 و 5 مبین این نکته است که به دو کتاب، با دو موضوع متفاوت، در حالی که در گسترش کنگره دارای شماره‌های مجزا هستند، شماره دیویی واحدی تعلق گرفته و کار شماره سازی و اخص کردن شماره به همین جا ختم شده است؟ سؤال اینجاست که در چنین مواقعی، برای تمایز میان دو شماره و نشان دادن این موضوع که این کتاب به عنوان مثال، در مورد جنگهای اسکندر مقدونی در آسیاست و نه واقعه سوزاندن تخت جمشید، چه راهی پیش روی رده‌بند قرار دارد؟ آیا با استفاده از شماره‌های موجود در جدول تقسیمهای فرعی استاندارد می‌توان به کتابی در مورد جنگهای اسکندر مقدونی در آسیا شماره داد؟ پاسخ این سؤال منفی است، زیرا در هیچ یک از مدخلهای جدول تقسیمهای فرعی استاندارد، چنین امکانی پیش‌بینی نشده است، و گرنه چه دلیلی داشت که کتابخانه ملی این مورد را در فهرستبرگه‌های 4 و 5 اعمال نکند؟

نتیجه‌گیری

در سطوری که گذشت، سعی شد تا کتاب «رده‌بندی دهدهی دیویی: تاریخ ایران»، با نگاهی انتقادی مورد بررسی قرار گیرد. همان‌گونه که ملاحظه شد، سؤالها و شبهه‌های بسیاری در خصوص این طرح رده‌بندی قابل طرح است که بعضاً برای اکثر آنها هم پاسخ قانع‌ کننده‌ای وجود ندارد. در این نوشتار سعی شد تا در قالب جدول و نمونه، به برخی از مشکلات کلیدی و نارساییهایی که ممکن است رده‌بند، بوی‍ژه در کتابخانه‌های تخصصی و عمومی بزرگ، به هنگام رده‌بندی کتابهای انتشار یافته در حوزة تاریخ با آنها مواجه گردد، تا حد امکان پرداخته شود. از آنجا که کتاب سرعنوانهای موضوعی فارسی دارای پشتوانه انتشاراتی است، این انتظار از کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران می رود که تمهیدی بیندیشد تا بتوان میان کتابهایی که در حوزه تاریخ ایران انتشار یافته (یعنی مدخلهای کتاب سرعنوانهای موضوعی فارسی) و تعداد شماره‌هایی که به طرح رده‌بندی تاریخ ایران در نظام دیویی اختصاص داده شده، ارتباطی منطقی و معنادار برقرار کرد.

به هر حال، نمی‌توان از کتابخانه‌های بزرگی که با نظام رده‌بندی دهدهی دیویی کار می‌کنند انتظار داشت برای رده‌بندی دقیق کتابهای خود، نظام رده‌بندی موجود خود را کنار بگذارند، و به گسترش تاریخ ایران در نظام کنگره مراجعه کنند. در واقع، این کتابخانه ملی است که باید وظایف، فعالیتها و خدمات خود را با  نیازهای کتابخانه‌ها همگام و همسو نماید و عکس این قضیه به هیچ عنوان انتظاری بجا و معقول نخواهد بود. امید است این نوشتار بتواند فتح بابی باشد برای آنکه در ویرایشهای آتی  کتاب «رده‌بندی دهدهی دیویی: تاریخ ایران»، شاهد کمبودها و کاستیهایی از این دست نباشیم.