ارتباطهای الکترونیک کتابداران ایران: تحلیل محتوایی گروه بحث الکترونیک دانشگاه فردوسی مشهد (LIS)

. مقدمه

یک پژوهشگر نباید انتظار داشته باشد اطلاعات مورد نیاز خود را تنها از طریق تلاشهای فردی و ابتکار عمل‌های خویش به دست آورد. ارتباطات یکی از اجزای درونی فعالیتهای علمی روزمره است و نقش مهمی را در علوم و فناوری ایفا می‌کند (علیدوستی و خسروجردی، 2،1386). به عقیده «اِن.جی.» (1998) ارتباطهای علمی، زیر مجموعه‌ای از ارتباطهای اجتماعی به شمار می‌روند (داورپناه 1386،11) که از طریق بحث، گفتگو، و انتشار امکان می‌پذیرد. وی معتقد است رقم بالای هزینه‌ها برای مجله‌های تخصصی چاپی و فضای مناسبی که در همایشها به منظور بحث و گفتگو  و تبادل دانش به وجود می‌آید، سبب شده همایشها بیشتر مورد توجه متخصصان قرار بگیرند. اما گسترش اینترنت، ایجاد گروه‌های خبری و شکل پویاتر آنها که بعدها «گروه بحث الکترونیک» نام گرفت، گزینة مشابه و شاید ارزان‌تری را در راستای تبادل و اشتراک، و ارتقای سطح دانش برای متخصصان و کلیه کاربران اینترنت فراهم آورد که امکان ارسال پرسش و دریافت پاسخ بدون پرداخت هزینه را به آنها می‌داد (همان). به عقیده «مَتزت»[1] (1998) رشد بی‌سابقه نیروی انسانی متخصص در دهه‌های گذشته سبب‌شده آنها به‌دنبال شیوه‌های کارآمدی برای تأمین منابع محدود خود باشند؛ به همین دلیل است که نتایج حاصل از ارتباطهای علمی غیررسمی بیش از پیش برای دانشمندان مهم تلقی می‌شوند تا همگام با پیشرفتهای علمی حرکت کنند. حجم وسیعی از ارتباطهای علمی در امر پژوهش در سایه «دانشکده نامرئی»[2] امکان‌پذیر شده است. دانشکده نامرئی مجموعه روشهایی است که محققان را از تحقیقات در جریان یا تحقیقاتی که گزارش رسمی آنها منتشر نشده است، آگاه می‌سازد. مزیت این روش در آن است که شبکه‌های گفتاری و شفاهی، ایده‌ها و یافته‌های جدید را به سرعت اشاعه می‌دهند و همچنین این شبکه به‌سادگی شکل می‌گیرد (داورپناه 1386،15). در این راستا، «داورپناه» (همان) از نوعی شبکه غیررسمی با عنوان «دانشگاه نامرئی یا مجازی»[3] یاد کرده است که از طریق پست الکترونیکی، گروه‌های بحث و کنفرانسهای الکترونیکی شکل جدیدی به خود گرفته‌اند.

مقاله حاضر بر گروه‌های‌ بحث‌ الکترونیکی[4] توجه دارد که گاه «‌گروه‌های بحث الکترونیک»   یا «لیست سِرو»، فهرست پستی یا سیاهه‌های ساده خوانده می‌شوند که به بحث و تبادل الکترونیکی برای تعامل در میان یک گروه بسته از افراد هم‌علاقه اطلاق می‌شود (گولد نقل از هاندی 2002 ). برخی معتقدند این گروه‌ها روشی برای از بین بردن موانع اجتماعی هستند و متخصصانی را که در مرکز یک موضوع (علمی) قرار دارند با افرادی که در حاشیه هستند پیوند می‌دهند و از این روست که به گسترش دانشکده نامرئی کمک می‌کند (متزت، 1998).

1ـ1. گروه بحث

پست الکترونیکی از زمان پیدایش، با استقبال جامعة علمی[5] روبه‌رو شده است که دلیل آن انتقال سریع و کم هزینه پیامها به هر نقطه‌ای از جهان است. شاید به همین دلیل است که امروزه از «پست سنتی» با عنوان «پست حلزونی»^[6]، یعنی پست خیلی کند، یاد می‌شود (Ng 1998).

اساس یک گروه، بحث در استفاده از پست الکترونیکی و اشتراک^[7] در گروه مذکور است و اینترنت‌ در برقراری‌ ارتباط‌ فراگیر و سریع‌ میان‌ اعضای‌ یک‌ حرفه‌، جایگاه‌ ویژه‌ای دارد. به‌ عبارتی‌، گروه‌های‌ بحث‌ همچون‌ انجمنهای‌ حرفه‌ای‌ عمل‌ می‌کنند و محیطی‌ را فراهم‌ می‌سازند که‌ افراد بتوانند به‌ راحتی‌ سؤالها و دیدگاه‌های‌ خود را درباره‌ مباحث‌ گوناگون‌ حرفه‌ برای‌ همگان‌ مطرح‌ سازند و از نظرهای‌ آنان‌ سود ببرند (زین‌العابدینی 1385).  مشترکان از طریق گروه‌های بحث قادر  به اشتراک دانش و عقاید، طرح پرسش، پاسخ به پرسشهای مطرح‌شده توسط دیگران، آگاهی از کنفرانسها و فراخوان مقاله‌ها، تبادل‌نظر درباره موضوعهای خاص در حوزة علاقه‌های مشترک، آگاهی از فرصتهای شغلی و ... خواهند بود.

هر پیام فرستاده شده به گروه بحث الکترونیک، در واقع به تمام اعضای مشترک در آن، فرستاده می‌شود. زمانی که یک فرد در یک گروه بحث الکترونیک  مشترک می‌شود، نام و نشانی پست الکترونیکی او به نشانیهای فهرست پستی اضافه و اغلب یک پیام استاندارد مبنی بر پذیرش اشتراک شامل تعدادی اطلاعات مفید درباره گروه بحث الکترونیک و اطلاعاتی درباره چگونگی عدم اشتراک، از فهرست به پست الکترونیکی مشترک فرستاده می‌شود. از آن پس، وی پیامهای پستی را دریافت و ارسال فهرست به دیگران را آغاز خواهد کرد (هاندی 2002).

گروه‌های بحث الکترونیک می‌توانند نظارت‌شده^[8] یا نظارت‌نشده^[9] باشند. در گروه‌های نظارت‌شده، فرد ناظر، پیام نویسنده را قبل از ارسال به تمامی مشترکان و برای اطمینان از ربط و مناسبت آن به گروه هم‌علاقه، بررسی می‌کند. ناظر این اختیار را دارد که پیامهای تهمت‌آمیز، توهین‌آمیز یا غیرمرتبط را از فهرست حذف نماید. فهرستهای نظارت‌نشده، محلی برای جریان آزاد اطلاعات در میان مشترکان است و این بدان معناست که هیچ بررسی و نظارتی بر روی پیامهای فرستاده‌شده برای اطمینان از اعتبار یا مناسبت آنها صورت نمی‌گیرد. در نتیجه، در تعدادی از گروه‌های بحث الکترونیکِ عمومی ترافیک زیادی به وجود می‌آید که می‌تواند یا دعای خیر باشد یا دشنام و آن نیز به علاقه‌های افراد در فهرست بستگی دارد (همان).

در حال حاضر در حوزة کتابداری و اطلاع‌رسانی گروه‌های‌ بحث‌ متعددی در دنیا وجود دارد (Liswiki 2007) لیکن به نظر می‌رسد گروه بحث الکترونیکی دانشگاه فردوسی مشهد نخستین و در عین حال یکی از پر‌طرفدارترین گروه‌های بحث در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، در داخل ایران باشد. این‌ گروه‌ بحث‌ الکترونیکی‌ در حوزه‌ کتابداری‌ و اطلاع‌رسانی‌ در سال ‌1377  در دانشگاه‌ فردوسی‌ مشهد به‌ پیشنهاد و مسئولیت‌ دکتر رحمت الله فتاحی ایجاد شد و تا به حال به صورت نظارت‌نشده‌ مدیریت می‌شود (فتاحی 1386). این گروه بحث معروف به LIS، تا زمان انجام پژوهش حاضر 1069 عضو داشته است و بر اساس تخمین مدیر آن،  اعضای آن 30 نفر عضو هیئت ‌علمی در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی، و اعضای دیگر از کتابداران شاغل و دانشجویان کتابداری و اطلاع‌رسانی هستند[10] (فتاحی 1386).

2.بیان مسئله

گروه بحث الکترونیک مشهد بتدریج وارد دهمین سال فعالیت خود می شود. با افزایش قابل توجه مشترکان و در راستای آن فزونی پستهای الکترونیک ارسالی گروه بحث الکترونیک دانشگاه فردوسی مشهد، مسئله پژوهش حاضر آن است که مشخص نیست محتوای پستهای الکترونیک مبادله شده و مقوله‌های مورد بحث توسط اعضا در این گروه بحث، بر اساس چه محورها و موضوعهایی مبادله شده است و اصولاً درصد یا سهم هر موضوع (پراکندگی موضوعی) در مقایسه با کل پیامهای مبادله شده به چه میزان است؟

این پژوهش در نظر دارد با مطالعة موردی گروه بحث الکترونیک مشهد، پستهای الکترونیکی ارسالی به این گروه را در فاصلة زمانی شش ماهه (ششم دی 1385 تا ششم تیر 1386)  تحلیل محتوایی کیفی کند و پوشش موضوعی پستهای الکترونیکی ارسالی و پراکندگی موضوعی مقوله های مرتبط با ارتباطهای علمی اعضا را نسبت به کل پستهای الکترونیکی ارسالی مشخص نماید.

3. هدف و فایدة پژوهش

هدف اصلی پژوهش حاضر، بررسی ارتباطهای الکترونیک کتابداران ایرانی به صورت مطالعة‌ موردیِ اکتشافی است که با تحلیل محتوایی کیفی پُستهای الکترونیک ارسالیِ گروه بحث الکترونیک دانشگاه فردوسی مشهد، صورت گرفته است.

هدفهای ویژه این پژوهش عبارتند از:

• تحلیل محتوای پستهای الکترونیک ارسالی
• تعیین پراکندگی موضوعی مقوله‌های مرتبط با ارتباطهای علمی اعضا نسبت به کل پستهای الکترونیک ارسالی.

پرسشهای اساسی

1. پستهای الکترونیکی ارسالی به گروه بحث در بازة زمانی شش ماه، چه موضوعهایی را پوشش داده‌اند ؟

2. پراکندگی موضوعی مقوله‌های مرتبط با ارتباطهای علمی اعضا نسبت به کل پُستهای الکترونیک ارسالی چقدر بوده‌است؟

4.مرور پیشینة پژوهش

پژوهش در باب گروه بحث الکترونیک، سابقة چندانی ندارد. حوزة مورد توجه در این‌گونه فناوریها با رویکرد بررسی ارتباطهای الکترونیک، با وجود فناوریهای اطلاعاتی و ارتباطی جدید نسل جدید وب ـ که وب 0/2 خوانده می‌شود ـ بسیار پویاست و تغییر و تحولات وب 0/2^[11] بر پژوهشها نیز تأثیرگذار بوده است.

با بررسی نگارندگان این مقاله مشخص شد، مطالب اندکی در مورد  تحلیل گروه‌های بحث الکترونیک در داخل و خارج کشور نگاشته شده‌است. مقالة زین‌العابدینی (1385) از معدود مقاله‌هایی است که در ایران به نوعی از گروه‌های بحث الکترونیک یاد شده، و با معرفی روشهای نوین اطلاعاتی در کتابخانه‌های عمومی، گروه بحث الکترونیک دانشگاه فردوسی مشهد را به اختصار معرفی کرده ‌است.

جالب اینجاست که در خارج از کشور، برخی مقاله‌های یافت‌شده در ارتباط با گروه‌های بحث، تأثیر گروه‌های یاد شده در جوامع مختلف بویژه از دیدگاه پزشکی و اثر مشاورة آنلاین و گروهی را در گروه‌های بحث الکترونیک بر روی بیماران بررسی نموده‌اند. نمونه این کار، تحقیق «مرکز دیابت جوزلین»[12] (2005) است که شرکت در گروه‌های بحث اینترنتی را وسیله‌ای برای ایجاد امیدواری و دلگرمی معرفی کرده است. این پژوهش نشان می‌دهد بیماران در یافتن اطلاعات مربوط به بیماری خود و تبادل تجربیات و نگرششان نسبت به بیماری و زندگی، از این گروه‌ بحث استفاده نموده‌اند. سئوالهای مطرح شده در این گروه بحث، توسط روانشناسان و متخصصان فیزیولوژی پاسخ داده شده است.

در بررسی پژوهشگران در خارج از کشور نیز مقاله‌های زیادی در مورد تحلیل محتوایی گروه‌های بحث الکترونیک بویژه با رویکرد کیفی، یافت نشد.

در سال 1995 «گیلبرت»[13] و «جیگنین»[14] در مقاله‌ای تجربة آنلاین گروه‌های بحث الکترونیک را بررسی و مشخص کردند که دلیل پذیرش یا عدم پذیرش فناوری از سوی اعضای هیئت علمی، چه بوده است. آنها ضمن معرفی گروه‌های بحث الکترونیک، به عنوان یکی از روشهای کنفرانسهای آنلاین،  به مطالعة موردی گروه بحث AAHESGIT پرداختند که به کاربردهای فناوری اطلاعات اختصاص یافته‌بود. ایشان دریافتند که گروه بحث مذکور، فرصت اشتراک اطلاعات، تبادل و استفاده از ایده‌های دیگران را برای مشترکان فراهم می‌آورد.

«آرچر»[15]  نیز در همان سال گروه بحث الکترونیک  IMIMCAS را بررسی کرد که توسط کتابداران کانادایی با هدف تبادل‌نظر و اشتراک تجربیات حرفه‌ای ایجاد شده‌بود. مطالعه وی نشان داد این گروه اغلب به عنوان تابلوی اعلانات الکترونیک عمل کرده است تا وسیله‌ای برای بحث و تبادل نظر. وی در تحلیل محتوایی کمّی 36 پست الکترونیکی ارسالی به گروه بحث، دریافت که بیشتر پستها به تقویت و ایجاد ارتباطهای الکترونیکی بین کتابداران کانادا و آفریقا اختصاص یافته بود.

در سال 1997 «بار ایان»[16] و «اسولین»[17] به بررسی محتوایی گروه بحث الکترونیکی آمریکایی Pubyac در حوزه سرویس‌دهی به کودکان و جوانان در کتابخانه‌های عمومی پرداختند و پستهای ارسالی یک ماه را با دیدگاه کیفی و از لحاظ حوزه‌های موضوعی ارسال شده، تعداد شرکت‌کنندگان و درصد اشتراکشان نسبت به تعداد پستهای ارسالی، بررسی نمودند.

«مَتزت» در سال 1998 به سودمندی کاربرد گروه‌های بحث الکترونیک در فعالیتهای علمی پرداخت و گروه‌های بحث را عاملی برای ارتباطهای مکرر و غیررسمی پژوهشگران با همانندان خود در حوزه های‌مختلف دانست که به گسترش دامنة دانشکده نامرئی و تعاملهای علمی ایشان می‌انجامد.

«هاندی» (2002) در مقالة خود به گروه‌های بحث الکترونیک  علمی و دانشگاهی پرداخته و ضمن بررسی اهمیت کاربرد پست الکترونیک به عنوان ابزار ارتباطی، به این گروه‌ها به طورکلی و گروه‌های بحث دانشگاهی به طور خاص اشاره و تعدادی از راهنماهای مهم این گروه‌ها را معرفی کرده است.  این مقالة مروری، بیشتر به جنبة معرفی گروه‌های بحث تأکید دارد و ارتباطهای الکترونیک اعضا را در نظر نگرفته‌است.

همچنین «رویپِرز»[18] در همان سال تحلیل محتوایی بر پستهای الکترونیکی ارسالی گروه بحث IWETEL در اسپانیا انجام داد. پژوهش وی نشان داد اساساً از این گروه بحث الکترونیک  برای ارتباطهای تخصصی و مبادله اطلاعات استفاده می‌شد. عدم اشتراک فعال مشترکان این گروه در مباحث علمی و دانشگاهی، از دیگر نتایج این پژوهش بود.

«موریل»[19] و «وات»[20] (2003) در مقاله‌ای مشترک به کاربرد فهرستهای پست الکترونیکی به عنوان راه‌حل مدیریت دانش اشاره کرده‌اند. ازآنجا که فهرستهای مدنظر آنان به ناظر و در حقیقت سیستم ذخیره و بازیابی پستهای الکترونیکی مجهز بود، امکان بهره‌وری از پستهای مختلف و همچنین ادغام چند فهرست پست الکترونیک بر اساس آن فراهم می‌شد. آنها در این پژوهش، بر نقش نظارتی و استفاده از چنین سیستمهایی در گروه‌های بحث‌ سازمانها که می‌تواند به عنوان ابزارهایی مفید برای حمایت از سیاستهای مدیریت دانش در سازمانها  به خدمت گرفته شوند، تأکید داشته‌اند.

«دیویس»[21] (2005،9) با انتشار کتابی در مورد وبلاگها، اتاقهای گفتگوی آنلاین و گروه‌های بحث الکترونیک،  به کاربرد این ابزارهای الکترونیکی در فضای دموکراتیک آمریکا اشاره کرد و آنها را ابزاری برای پیشبرد سیاست آنلاین آمریکا دانست.

«پیچ»[22] در سال 2007 به بررسی چهار قانون اصلی در مدیریت گروه‌های بحث الکترونیک حوزه‌ مدیریت و تجارت پرداخت. وی در مقاله خود به روشهای تبلیغاتی برای جلب نظر سایر مشترکان گروه‌های بحث پرداخت و ادارة یک گروه بحث الکترونیک فعال در حوزه‌های مذکور را ساده‌ترین راه برای یک تجارت موفق دانست.

چنانکه ملاحظه می‌شود، در بیشتر پژوهشهای انجام شده در این حوزه، از دیدگاه محتوایی و با رویکردی کیفی، مقوله‌های ارسالی و موضوعهای مورد بحث در گروه‌های الکترونیکی بررسی نشده است. از سوی دیگر، در موارد  بررسی شده، پژوهشگران به درصد پایین فعالیت و اشتراک اکثر شرکت‌کنندگان در مباحث علمی، به وقوع درگیری لفظی یا نزاع الکترونیکی، و تغییر کارکرد چنین گروه‌هایی به تابلوی اعلانات الکترونیکی اشاره داشته‌اند. همچنین، با توجه به استفاده روزافزون کاربران ایرانی از شبکه جهانی و خدمات گسترده و متنوع آن نظیر پست الکترونیک، مبحث گروه‌های بحث الکترونیک و تأثیر آن در ارتباطهای غیر‌رسمی به دلایلی نامعلوم مهجور مانده‌است. نکته جالب اینجاست که پژوهشها در باب شبکه‌های اجتماعی، بیش از همتای قدیمی آن (گروه‌های بحث الکترونیک) مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به رشد سریع فناوریهای ارتباطاتی و اطلاعاتی، رویکرد نسل «نت»[23] به شیوه‌های جدید تعاملهای الکترونیک و شبکه‌های اجتماعی بوده است. از این رو، بررسی موضوعهای ارسالی در این گروه، بحث الکترونیک و پراکندگی مقوله هایی که با ارتباطهای علمی اعضای گروه مذکور مرتبط بوده اند، می‌تواند موضوعی مورد توجه قلمداد شود.

5. روش شناسی پژوهش

در این پژوهش با رویکردی کیفی، مطالعة موردی بر گروه بحث الکترونیک فردوسی مشهد انجام گرفت تا ارتباطهای الکترونیک و نحوة استفادة اعضای این گروه بحث  الکترونیک  مشخص گردد و از روش تحلیل محتوای ساختاری[24] استفاده شده است. به طور کلی، تحلیل محتوا به منظور بررسی محتوای متن‌ها به‌کار گرفته می‌شود و در اصل تحلیل نظام‌مند فراوانی کلمه‌ها، عبارتها، مفهومها و ..در کتاب، فیلم و دیگر انواع مواد است (پاول1997 نقل از آذرانفر 1385).در این روش پژوهش معمولاً از شش واحد ثبت برای تحلیل محتوا استفاده می‌‌شود که تحلیل «موضوع» و «مضمون» از شکلهای مهم واحد ثبت در تحلیل محتواست که به شناسایی و میزان فراوانی موضوعها در یک متن می‌پردازد (باب الحوائجی 1386 نقل از آذرانفر 1385). در این بررسی، 1319 پست الکترونیک ارسالی از سوی اعضای گروه بحث الکترونیک فردوسی مشهد به این گروه، از ششم دی ماه 1385 تا ششم تیر 1386، تحلیل محتواییِ ساختاری شدند.

ابزار پژوهش در مطالعه موردی حاضر، تحلیل محتوایی ساختاری بود و به دلیل اینکه این گروه بحث، در اینترنت فضای مشخصی ندارد، به ناچار پژوهشگر از «حساب پست الکترونیک»[25] یکی از اعضا[26] که از تاریخ ششم دی ماه 1385 به عضویت این گروه در آمده بود، برای تحلیل محتوای پستهای الکترونیکی ارسالی استفاده کرد. حساب پست الکترونیکی مذکور که در جی‌میل[27] وجود دارد، برای تفکیک و تقسیم‌بندی موضوعی و غیرموضوعی پستهای الکترونیکی ارسالی، به ابزارهای ویژه‌ای مجهز است که امکان برچسب‌زنی[28] و نام‌گذاری برای هر پست الکترونیک را فراهم می‌آورد.

این پژوهش در دو مرحله انجام گردید. در مرحله اول، کلیة پستهای الکترونیکی ارسالی به این گروه از ششم دی ماه 1385 تا ششم تیر ماه 1386 بدون داشتن پیش‌فرضی خاص تحلیل محتوایی شدند. پس از مطالعة اجمالی تعدادی از پستهای الکترونیکی مزبور و به دلیل آشنایی و عضویت نگارندگان در این گروه بحث الکترونیک، در مرحله اول تمامی پستهای الکترونیک به پنج گروه کلی تقسیم شدند: 1.مرتبط با کتابداری 2.تبریک و تسلیت 3. عضویت 4.متفرقه و 5. هرزنامه از لحاظ محتوایی. در مرحله دوم، به دلیل یکدستی مقوله‌ها از «دستور کار رمزگذاری»[29] که در ابتدای مرحله دوم پژوهش تهیه شده بود، استفاده گردید. این دستور کار تنها چارچوب و قواعد کلی برای کدگزاریها، مثالها، و نمونه‌های احتمالی در مرحله دوم را مشخص می‌کرد و دخالتی در تحلیل محتوایی مقوله‌های مورد بررسی در پستهای الکترونیکی نداشت. در این مرحله، مبنای تحلیل محتوایی مانند مرحله اول، بدون داشتن هیچ پیش فرض، تنها بر مقوله هایی انجام گرفت‌که با ارتباطهای علمی اعضای گروه بحث الکترونیک مرتبط بودند. در این مرحله، پژوهشگران با رویکردی کیفی به تحلیل محتوایی ساختاری گروه «مرتبط با کتابداری» پرداختند و در این مرحله 751 پست الکترونیکی ارسالی به گروه بحث به یازده زیرگروه زیر تقسیم شد:

1. اخبار فناوری اطلاعات
2. اخبار کتابداری
3. پرسش موضوعی
4. انجمنهای کتابداری
5. همایشها و کارگاه‌ها
6.  تحصیلات تکمیلی
7.  جستجوی افراد
8. معرفی منبع جدید
9. نمایشگاه کتاب
10. استخدام
11. منزلت اجتماعی رشته.

ذکر این نکته حایز اهمیت است که در این مرحله، به دلیل رویکرد کیفی به محتوای پستهای الکترونیک، گاهی بیش از یک برچسب و موضوع به هر پست الکترونیک اختصاص داده شد. بنابراین، آمار و فراوانی منتج در این مرحله از دید کیفی مورد نظر است. نمونه‌ای از این دست، پست ارسالی به گروه بحث در تاریخ 13 اسفند 1385 است که خبر از چاپ جلد دوم دایرة‌المعارف کتابداری و اطلاع‌رسانی در ایران را اطلاع‌رسانی کرده بود. این پست الکترونیکی ذیل دو گروه «اخبار کتابداری» و «معرفی منبع جدید» دسته‌بندی شد.

6.ارائه یافته‌ها

چنانکه پیشتر گفته شد، مرحله اول پژوهش با گروه‌بندی موضوعی 1319 پست الکترونیکی ارسالی در بازه زمانی شش ماهه در گروه بحث الکترونیک آغاز شد. در پاسخ به سؤال اول پژوهشی (پستهای الکترونیکی ارسالی به گروه بحث در بازه زمانی شش ماه چه موضوع‌هایی را پوشش داده‌اند؟) جدول 1 نشانگر محدوده این تقسیم‌بندی و تحلیل محتوایی هر گروه در بازه زمانی مذکور است. با ارائة نتایج حاصل، از مرحله اول پژوهش مشاهده می‌شود بیش از نیمی (93/56% فراوانی) از پستهای الکترونیکی ارسالی به گروه در حوزه مرتبط با کتابداری و اطلاع‌رسانی است. پستهای الکترونیکی مورد بررسی در این گروه، مباحث زیر را در بر می‌گرفتند:

ـ عضویت در انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی ایران

ـ اخبار انجمنهای کتابداری داخل و خارج کشور

ـ رویدادهای کتابداری، اطلاع‌رسانی و فناوری اطلاعات

ـ اخبار نمایشگاه کتاب

ـ طرح پرسش در مورد نحوه دسترسی به متخصصان کتابداری ایرانی در سراسر دنیا

ـ اخبار درج مقاله‌ها در مجله‌های معتبر دنیا

ـ اطلاع‌رسانی چاپ یا ترجمه منابع جدید در حوزه‌های مرتبط

ـ اطلاع‌رسانی منابع و سایتهای مفید

ـ طرح پرسش در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی

ـ مباحث مرتبط با تحصیلات تکمیلی در این حوزه

ـ تغییر نام رشته

ـ منزلت رشته.

جدول1. مرحله اول پژوهش: پراکندگی و فراوانی موضوعی پستهای الکترونیکی ارسالی (n=1319)

همان‌طور که در جدول 1 آمده است، پس از گروه «مرتبط با کتابداری»، گروه «عضویت» با 16/20% فراوانی بیشتری نسبت به سایر گروه‌ها داشته است که می تواند نشانگر اهمیت و محبوبیت این گروه بحث در میان جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایرانی باشد. لازم به ذکر است، 96% پستهای الکترونیکی این گروه به درخواست عضویت و تغییر آدرس الکترونیکی در گروه بحث اختصاص یافته بود. نکته قابل اهمیت در مرحله اول، فراوانی بالای هرزنامه‌ها (64/8%) در گروه بحث بود. به نظر می‌رسد مدیریت «نظارت نشده» این گروه  به دلیل حجم بالای مکاتبات و احتمالاً مشکلات و مسائل فنی گروه بحث مورد مطالعه، دلیل اصلی بر حجم بالای هرزنامه‌ها و تبلیغات نامرتبط ارسالی به این گروه است.

در راستای تحلیل محتوایی کیفی در مرحلة اول، گروه «تبریک و تسلیت» با 65/7% در این مرحله در رده چهارم قرار گرفت که با توجه به مسائل فرهنگی در ایران، شادباش اعیاد، تبریک به مناسبت انتصاب در پست جدید، درج مقاله و چاپ کتاب در کنار پیامهای تسلیت، بدیهی به نظر می رسد. همچنین، درصد بالای پستهای الکترونیکی از این دست،  ممکن است دلایلی نظیر مدیریت باز و نظارت‌نشده، مسائل فنی، فقدان تدوین و استفاده از آیین‌نامه «آداب شبکه‌ای»[30] داشته باشد. برخی از گروه‌های بحث الکترونیک آداب شبکه‌ای و فرهنگی دارند که مشترکان ملزم به آشنایی و پیروی از آن هستند. آشنایی با ادب شبکه‌ای در فضای رایانه‌ای ضروری است، بخصوص در گروه‌های بحث الکترونیک و پست الکترونیکی که افراد از فرهنگها و زمینه‌های مختلف در این فضای رایانه‌ای فعالیت می‌کنند (هاندی 2002 نقل از اسدی1383). آخرین گروه «متفرقه» از لحاظ درصد فراوانی با 59/6%، به پستهای الکترونیک در حوزه‌هایی نامرتبط با کتابداری و اطلاع‌رسانی اختصاص یافت.این گروه شامل پستهایی می شد که مشترکان در حوزه‌های گوناگون هنری، فلسفی، و .. به گروه ارسال کرده‌بودند.

در پاسخ به دومین سؤال پژوهشی (پراکندگی موضوعی مقوله های مرتبط با ارتباطهای علمی اعضا نسبت به کل پستهای الکترونیک ارسالی چقدر بوده‌است؟)، مرحله دوم پژوهش با روش تحلیل محتوای ساختاری و با استفاده از دستور کار رمزگذاری شده، محتوای پستهای الکترونیکی ارسالی گروه «مرتبط با کتابداری» با فراوانی 751 پست الکترونیک، تحلیل شد. در این مرحله، پستهای الکترونیکی بر اساس محتوا‌، به یازده زیرگروه تفکیک شدند که در جدول 2، پراکندگی موضوعی آنها مشخص شده است. ذکر این مهم حایز اهمیت است که این مرحله از پژوهش رویکردی کیفی به محتوای پستهای الکترونیکی دارد و فراوانی در این مرحله، کمّی نیست؛ زیرا همان‌طور که پیش‌تر ذکر شد، گاه یک پست الکترونیک در چند زیرگروه قرار می‌گرفت و محتوای آن با زیرگروه‌های مختلف دیگر همپوشانی داشت.

فراوانی 93/56% پستهای مرتبط با کتابداری در گروه بحث و تفکیک موضوعی آنها طبق جدول 2، نشان می‌دهد کتابداران عضو این گروه بحث الکترونیک، از این ابزار الکترونیکی در راستای برقراری ارتباطهای علمی خویش نیز استفاده می‌کنند. برای درک بیشتر موضوعات، نمونه‌ای از پستهای الکترونیکی ارسالی هر زیرگروه در انتهای مقاله آورده شده است.

جدول 2. مرحله دوم پژوهش: پراکندگی موضوعی گروه مرتبط با کتابداری

طبق یافته‌های جدول فوق:

ـ 194 پست (82/25%) در مورد «اخبار و رویدادهای مرتبط با کتابداری» در داخل و خارج کشور با هدف روزآمدسازی دانش کتابداران عضو از آخرین اخبار این حوزه[31]؛

ـ 21 پست (79/2%) در حوزه «اخبار فناوری اطلاعات» و تأثیر آن بر کتابداری و اطلاع‌رسانی[32]؛

ـ 96 پست (78/12%) حاوی اخبار متعدد از «انجمن کتابداری ایران» و سایر انجمنهای کتابداری در داخل و خارج از کشور، بویژه انجمنهای علمی ـ دانشجویی کتابداری در ایران و ذکر فعالیتهای آنها[33]؛

ـ 172 پست (90/22%) از «همایشها و کارگاه‌ها» که محفلی را برای افزایش آگاهی و به ‌روز رسانی دانش[34] یا تبادل نظر و اشتراک یافته‌ها فراهم می‌آورند[35]؛

ـ 22 پست (92/2%) درمورد «تحصیلات تکمیلی و عالی» در رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی و در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی در دانشگاه‌های مختلف داخل و خارج از کشورکه شامل اطلاعاتی نظیر نحوه و زمان برگزاری این آزمونها و منابع موردنیاز برای آمادگی شرکت در این آزمونها بود [36] و چه بسا ارسال چنین پستهایی اعضای گروه را به ایجاد فرصت شغلی و تحصیلی بهتر برای خود، تبادل و ارتقای سطح دانش در مقاطع بالاتر ترغیب کرده است[37]؛

ـ 131 پست (44/17% ) حاوی معرفی «منابع و مطالب جدید» در حوزه کتابداری که به روزآمدی و ارتقاء سطح دانش کمک می‌نماید[38]؛

ـ 19 پست (52/2%)که به «جستجوی متخصصان کتابداری» و استادان این رشته در مراکز داخل و خارج[39] اختصاص یافته بودند و حتی گروهی از این پرسشها با هدف اشتراک و تبادل اطلاعات با متخصصان حوزه‌های خاص مرتبط با فرستنده پیام فرستاده شده بودند[40]؛

ـ 14 پست (86/1%) و «آگهی استخدام» متخصص که به  ایجاد فرصتهای علمی پژوهشی جدید و ارتقای حرفه‌ای کتابداران کمک شایانی می‌کنند[41]؛

ـ 14 پست (86/1%) در باب «نمایشگاه کتاب» که زمان و مکان برگزاری نمایشگاه‌های کتاب، نقدها، رویدادها و وقایع مربوط به نمایشگاه را اطلاع‌رسانی کرده بودند[42]؛

ـ 23 پست (06/3%) در مورد «منزلت اجتماعی رشته» که اطلاعاتی را در مورد رشته، تغییر نام رشته، و منزلت رشته در جامعه ایران می‌دادند[43]؛

و در انتها 156 پست (77/29%) منحصراً به طرح پرسش موضوعی[44]، پاسخ‌[45]به این سؤالها در حوزة کتابداری و اطلاع‌رسانی و رشته‌های وابسته، و درخواست همکاری علمی پژوهشی در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی و رشته های مرتبط[46] اختصاص یافته است،  که می‌تواند نشانگر ارتباطهای علمی اعضا از طریق این گروه بحث الکترونیک باشد.

7.خلاصه و نتیجه‌گیری

در راستای تشخیص محتوای پستهای الکترونیک مبادله شده و مقوله‌های مورد بحث توسط اعضا در این گروه، بحث و تعیین درصد یا سهم هر موضوع (پراکندگی موضوعی) در مقایسه با کل پیامهای مبادله شده، پژوهش حاضر در دو مرحله انجام گردید. مرحله اول پژوهش نشان می‌دهد پراکندگی موضوعی در پستهای ارسالی به ترتیب با 93/56% فراوانی (751 پست) در گروه «مرتبط با کتابداری و اطلاع‌رسانی»، 16/20% فراوانی (266 پست)  درگروه «عضویت»، 64/8% (114 پست) در گروه «هرزنامه‌ها»، 65/7%  (101 پست) درگروه «تبریک و تسلیت» و 59/6% (87 پست) در گروه «متفرقه» است. ارسال 64/8% پست‌ مرتبط با عضویت در گروه مباحثه الکترونیک دانشگاه فردوسی مشهد، می‌تواند نشانگر اهمیت و محبوبیت این گروه بحث در میان جامعه کتابداری و اطلاع‌رسانی ایرانی باشد. همچنین ارسال 93/53%  پست ارسالی مرتبط با کتابداری می‌‌تواند مصداق خوبی برای کاربرد گرو‌ه بحث الکترونیکی دانشگاه فردوسی مشهد در میان اعضای آن باشد. از سوی دیگر، درصد بالای پستهای الکترونیکی زیرگروه‌های «هرزنامه‌ها»، «متفرقه» و «تبریک و تسلیت» ، می‌تواند به دلیل مدیریت باز و نظارت‌نشده، مسائل فنی، فقدان تدوین و استفاده از آیین‌نامه «آداب شبکه‌ای»[47] باشد.

در مرحله دوم، به جهت بررسی ارتباطهای علمی اعضای گروه بحث، 751 پست ارسالی به گروه «مرتبط با کتابداری و اطلاع‌رسانی» با استفاده از دستورکار رمزگذاری شده، تحلیل محتوای کیفی گردید و مشخص شد 194 پست (82/25 %) در مقوله «اخبار و رویدادهای مرتبط با کتابداری» با هدف روزآمدسازی دانش کتابداران عضو از آخرین اخبار این حوزه،  21 پست (79/2%) در حوزه «اخبار فناوری اطلاعات» و تأثیر آن بر کتابداری و اطلاع‌رسانی، 96 پست (78/12%) حاوی اخبار متعدد از انجمنهای علمی و دانشجویی کتابداری در داخل و خارج به منظور آشنایی با فعالیتهای آنها، 172 پست (90/22%) از «همایشها و کارگاه‌ها» که فرصت مناسبی را برای دانشجویان، دانش‌آموختگان و متخصصان این رشته فراهم می‌آورند تا با افزایش و به‌روزرسانی دانش و آگاهی  خود، به تبادل نظر و به اشتراک‌گذاری یافته‌ها بنشینند. 22 پست (92/2%) درمورد «تحصیلات تکمیلی و عالی» در رشته کتابداری و اطلاع‌رسانی و در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترای تخصصی در دانشگاه‌های مختلف داخل و خارج از کشورکه شامل اطلاعاتی نظیر نحوه و زمان برگزاری این آزمونها و ارائه منابع مورد نیاز برای شرکت در این آزمونها بودند  و چه بسا ارسال چنین پستهایی اعضای گروه را به ایجاد فرصت شغلی و تحصیلی بهتر برای خود، تبادل و ارتقای سطح دانش در مقاطع بالاتر ترغیب نموده باشد.131 پست (44/17%) حاوی معرفی «منابع و مطالب جدید» در حوزه کتابداری که به روزآمدی و ارتقای سطح دانش تخصصی کمک می‌نماید. 19 پست (52/2%) به «جستجوی متخصصان کتابداری» و استادان این رشته در مراکز داخل و خارج اختصاص یافته بود و حتی گروهی از این پرسشها با هدف اشتراک و تبادل اطلاعات با متخصصان حوزه‌های خاص مرتبط با فرستنده پیام فرستاده شده بود.  14 پست (86/1%) مربوط به «آگهی استخدام» متخصص که ممکن است فرصتهای علمی ـ پژوهشی مناسبی را برای ارتقای حرفه‌ای اعضای گروه فراهم آورده باشد. 14 پست (86/1%) در باب «نمایشگاه کتاب» که زمان و مکان برگزاری نمایشگاه‌های کتاب، نقدها، رویدادها و وقایع مربوط به نمایشگاه را اطلاع‌رسانی کرده بودند. 23 پست (06/3%) در مورد «منزلت اجتماعی رشته» که اطلاعاتی را در مورد رشته، تغییر نام رشته، و منزلت رشته در جامعه ایران می‌دادند؛ و همچنین 156 پست (77/29%) منحصراً به طرح پرسش موضوعی، پاسخ‌ به این سؤالها در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی و رشته‌های وابسته، و درخواست همکاری علمی ـ پژوهشی در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی و رشته های مرتبط اختصاص یافته است که می‌تواند نشانگر ارتباطهای علمی اعضا از طریق این گروه بحث الکترونیک باشد.

«متزت» (1998) عقیده دارد امروزه کاربرد واقعی گروه‌های بحث الکترونیک در بسیاری از رشته‌ها گسترش یافته‌است. وی دلیل اصلی پژوهشگران را در استفاده از چنین گروه‌هایی، برقراری ارتباط منظم با دانشگاهیان شناخته‌شده و ناشناسی می‌داند که با آنها علایق و تشابهات (علمی) یکسانی دارند. واضح است که گروه‌های بحث الکترونیک برای همه سودمندیهای یکسانی ندارند و میزان آن به مشارکت اعضا بستگی دارد. وی میزان ارتباط و مشارکت اعضای گروه‌های بحث الکترونیک را به منظور دستیابی به مزیتهای آن، برای ایشان سرنوشت‌ساز می داند. چه‌بسا پرسش در زمینه یک مقولة خاص علاوه بر گرفتن پاسخ در آن مقوله، به طرح موضوعهای مرتبط دیگری بینجامد و بدین گونه است که پژوهشگران از وجود همکاران بالقوة خود در زمینه‌های گوناگون مطلع می‌شوند و این همکاری می‌تواند به درون یا خارج از محیط گروه بحث کشیده شود و شاید این یکی از اقدامهای برنامه‌ریزی‌نشده در ارتباطهای علمی است که علاوه بر آموزش، به اشتراک دانش و همکاری در پژوهشهای آتی خواهد انجامید. «متزت» تعدد تعاملات بین پژوهشگران را پیشگویی خوبی برای همکاریهای بعدی می‌داند. نمونة عینی آن آشنایی نگارندگان مقاله حاضر، توسط گروه بحث الکترونیکی مشهد است که به شروع این پژوهش منجر گردید.

ارتباطهای علمی از موضوعاتی است که با توجه به پیشرفت برق‌آسای فناوریهای ارتباطی و اطلاعاتی دچار تحول شده‌است و به نظر می‌رسد با توجه به اینکه چرخ تکامل فناوریهای مذکور به دلیل ماهیت پویای دانش، نمی‌ایستد این دگرگونی ادامه خواهد داشت. به عقیده «اُدلیسکو»[48] ( 1999 نقل از علیدوستی و خسروجردی 78،1386) اینترنت فقط جدیدترین فناوری است که در افزایش رشد همکاری علمی ایفای نقش می‌کند و انواع جدیدی از شکلهای ارتباطی انعطاف‌پذیر را میسر ساخته است، لذا پرداختن به جنبه‌های انسانی اشکال ارتباطی جدید که زادة ذهنهای خلاق انسان‌ است و نحوة استفاده او از چنین ابزارهایی ـ بویژه از دیدگاه ارتباطهای علمی ـ نتایج جالبی را در بر خواهد داشت. همچنین، با توجه به نتایج حاصل از این مطالعه، پیشنهاد می‌شود بین این گروه بحث الکترونیک و همتایان آن، بخصوص در حوزه کتابداری و اطلاع‌رسانی در کشورهای دیگر، بررسی و مقایسه‌ای انجام شود تا از میزان و چگونگی استفاده دیگر شرکت‌کنندگان ـ با در نظر گرفتن شرایط فرهنگی و علمی آنان ـ مطلع شویم. از سوی دیگر، بررسی تطبیقی و محتوایی گروه‌های بحث نظارت‌شده و نشده نیز می‌تواند نتایج جالبی را در بر‌ داشته باشد، زیرا می‌تواند در نوع و کیفیت مشارکت اعضا تأثیرگذار باشد. همچنین، به منظور استفادة بهینه‌تر از چنین ابزاری، تدوین آیین‌نامه «آداب شبکه‌ای» و اعمال مدیریت «نظارت شده» برای این گروه بحث الکترونیکی، پیشنهاد می‌گردد.