ارزیابی خدمات ‌مرجع ‌الکترونیکی در وب‌سایت کتابخانه‌‌های دانشگاهی دولتی شهر تهران (گزارشی از پیشرفت کار یک طرح پژوهشی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد علوم کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه تهران

2 دانشیار دانشگاه تهران

چکیده

در این مقاله ابتدا با بررسی عناصر و ویژگیهای خدمات مرجع الکترونیکی در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاه‌های برتر دنیا، سیاهة ارزیابی از عناصر خدمات مرجع الکترونیکی برای وب‌سایت کتابخانة دانشگاهی تهیه می‌شود؛ سپس بر اساس این سیاهة ارزیابی، وضعیت کنونی وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاه‌های دولتی شهر تهران، از نظر عناصر، ویژگیها و خدمات مرجع الکترونیکی بررسی می‌‌گردد. بر اساس نتایج به دست آمده از مرحلة اول پژوهش، عناصر و ویژگیهای خدمات مرجع، به هشت گروه عمده تقسیم می‌شود. نتایج مرحلة دوم، نشان می‌دهد وب سایتها در زمینة خدمات ناوبری و خدمات مشارکتی، بهترین عملکرد را داشته‌اند؛ بدین ترتیب که در خدمات ناوبری، 90% و در خدمات مشارکتی، 85% آنها این خدمات را ارائه کرده‌اند. از سوی دیگر، در زمینة ارائة خدمات از طریق تراکنش همزمان، ضعیف‌ترین عملکرد را داشته‌اند؛ به گونه‌ای که متأسفانه تنها 10% وب‌سایتها این خدمات را ارائه کرده‌اند.
 

کلیدواژه‌ها


مقدمه

خدمات مرجع، از دهة هفتاد سدۀ نوزدهم میلادی در کتابخانه‌های آمریکا رایج شد. تعاریف مختلف وگوناگونی برای این نوع خدمات ارائه شده است؛ اما تعریفی جامع و مورد توافق همة صاحب‌نظران در این مورد، وجود نداشته است.

تعریف «مک لر» (2001) از خدمت مرجع، با توجه به پژوهش حاضر، مناسب به نظر می‌رسد. طبق گفتة وی، «خدمت مرجع، خدمت ویژه‌ای به خوانندگان است تا او را در یافتن موادی که جوابگوی نیازهای آنی اوست، یاری کند». محتوای این جملة ساده بر دو نکتة بنیادی در دنیای متغیر کنونی تأکید دارد:

الف) سرعت                          

ب) نامحدود بودن منابع

با پیشرفت فناوری و افزایش آگاهیها، کتابداران مرجع به تواناییهای نوینی چون آشنایی با رایانه و شبکه‌های اطلاعات علمی مجهز شده‌اند. ارتباطات رایانه‌ای، علاوه بر اینکه خدمات کتابخانه ای را جهانشمول می‌کند، سطح انتظارهای مراجعان را از نظر سرعت و پسند بیشتر اطلاعات، افزایش می‌دهد. این انتظارها برآورده نمی‌شود، مگر اینکه بتوان از امکانات محدود درون کتابخانه‌ای فراتر رفت و از سیستمهای پیشرفتة رایانه‌ای در خدمات مرجع الکترونیکی بهره گرفت. طراحی و استفاده از صفحات وب، بستر جدیدی است که با به‌کارگیری امکانات نرم‌افزاری نوین در آن، می‌توان خدمات مرجع الکترونیکی را به نحو بهتری ارائه داد.

این خدمات، باعث صرفه‌جویی در هزینه و وقت می‌شوند و مزایایی دارند؛ مثل نبود محدودیت زمانی و مکانی در دسترسی به اطلاعات، ناشناس ماندن و همچنین امکان ایجاد رابطة دو جانبه با ویژگی مشاهدة طرف مقابل از طریق ویدئو‌کنفرانس، به شیوه‌ای کارآمدتر.

 

پرسشهای اساسی

1. عناصر و ویژگیهای مناسب برای ارائة خدمات مرجع الکترونیکی در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی چیست؟

2. میزان توانایی وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی دولتی شهر تهران برای ارائة خدمات مرجع الکترونیکی، چقدر است؟

 

هدف و فایدة پژوهش

1. تهیة سیاهه ارزیابی عناصر خدمات مرجع الکترونیکی با بررسی عناصر و ویژگیهای این‌گونه خدمات در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاه‌های برتر دنیا

2. مقایسة عناصر، ویژگیها و خدمات مرجع الکترونیکی به منظور شناسایی قوت و ضعف این‌گونه خدمات

3. ارائة پیشنهاد برای بهبود امکانات و خدمات مرجع الکترونیکی.

 

خدمات مرجع الکترونیکی

خدمات مرجع الکترونیکی را «تهیه و تدارک کمک فوری کتابداران به کاربران، از طریق روشهای نرم‌افزاری تعاملی تحت وب (مانند چت، پست الکترونیکی، فرمهای وبی و ... ) که بر اساس تقاضا صورت می گیرد» تعریف کرده‌اند. خدمات مرجع الکترونیکی، خدمات مبتنی بر پرسش و پاسخ هستند که کاربران را با کارشناسان و متخصصان موضوعی، مرتبط می‌کنند. این خدمات، از اینترنت به منظور ایجاد ارتباط بین مردم و افرادی که توانایی پاسخ به پرسشها را دارند و نیز برای حمایت از توسعة مهارتها استفاده می‌کند (Gongadharesha، 2006، ص272).

انجمن کتابداران آمریکا، خدمات مرجع الکترونیکی را خدماتی می‌داند که به صورت الکترونیکی انجام می‌شود و اغلب، همزمان است و خدماتی است که در آن، کاربران از طریق فناوریهای اینترنتی مانند پست الکترونیکی، فرم وبی، چت و ... بدون حضور در فضای فیزیکی کتابخانه با کتابداران در تماس هستند و می‌توانند سؤالهایشان را مطرح کنند.

خدمات مرجع الکترونیکی، اساساً بر چهار عنصر زیر تأکید دارد:

ـ کاربر

ـ محیط رابط( فرم وبی، پست الکترونیکی، چت، ویدئو کنفرانس و...)

ـ منابع الکترونیکی( منابع وبی، الکترونیکی، منابع دیجیتالی شده و...)

ـ متخصصان اطلاع رسانی(Berube ،2003).

برای رسیدن به هدف ارائة خدمات و کمک به کاربران در تأمین نیازهای پژوهشی و آموزشی آنان، کتابداران مرجع باید پاسخگوی سؤالهای هر دو گروه کاربران حاضر در کتابخانه و آنهایی که از کتابخانه دورند، باشند. از این رو، خدمات مرجع الکترونیکی هدفهای اساسی زیر را دنبال می کنند:

- ارائة آموزشهای فردی

- تهیه و نگهداری مجموعه ای مناسب از منابع مرجع به صورت چاپی و الکترونیکی

- کمک به کاربران در بازیابی بهترین منابع اطلاعاتی

- کمک به بازاریابی منابع و مراجع

- یاری رسانی به هنگام جستجوهای پیوسته

- کمک و یاری در فعالیتهای حرفه‌ای برای توسعه و رشد حرفه

- کمک در فرایندهای ارجاعی، ارسال پرسش کاربر به سایتهای معتبر یا هدایت کاربر به این وب‌سایتها از طریق پیوندهای زنده

- آموزش کاربران در مورد منابع و فنون جستجو و کمک به آنها برای کسب سواد اطلاعاتی (Maharana&Panda ،2005).

 

پیشینة پژوهش

در تحقیقی که «موسی جعفر بیگلو» (1387) با عنوان «طرح نظام ملی گزینش اطلاعات SDI برای اعضای هیئت علمی دانشگاه‌ها و مؤسسات آموزشی کشور» انجام داد به اطلاعاتی دست یافت؛ از جمله اینکه وضعیت موجود اشاعة اطلاعات در نظام اطلاع‌رسانی کشور، ناهمگون، پراکنده و در گردآوری، سازماندهی، اشاعه و مصرف اطلاعات، غیرنظام‌مند است. دسترسی نداشتن سریع به اطلاعات و منابع مورد نیاز، آگاهی نداشتن به موقع از وجود اطلاعات مناسب و روزآمد، آشنا نبودن با منابع مرجع مناسب برای تحقیقات و کاربردهای آنها، نبود خط مشی‌ها و سیاستهای مدوّن، عمده‌ترین مسائل و مشکلات جامعه استفاده‌کننده از اطلاعات است و در پایان، برای بهینه‌سازی فرایند اشاعة گزینشی اطلاعات، پیشنهاد طراحی و اجرای مطالعاتی در حوزه‌های نظام ملی اطلاع‌رسانی، نظام ملی اشاعة اطلاعات، نظام ملی پژوهش، بررسی وضعیت کمّی و کیفی تولید و مصرف اطلاعات در کشور، ارائه کرده است.

«جوآنی اسمیت»[1] (2002) در تحقیقی با نام «طراحی نسخة خدمات مرجع مجازی: مدل محدود»[2] ابداع خدمات مرجع دیجیتال را در کتابخانة جدید دانشگاه برانزدیک بررسی کرده است. نتایج حاصل از این تحقیق، عبارتند از: طراحی نسخه‌ای از اطلاعات کتابخانه در محیط مجازی، انواع سؤالهای مرجع و برطرف کردن 6 مشکل این مدل.

در پژوهش «گوبیندا چودهوری»[3] و «سایمون مارگاریتی»[4] (2004) با عنوان «خدمات مرجع دیجیتال: یک برداشت از فعالیتهای جاری در کتابخانه‌های اسکاتلند»[5] از فعالیتهای معمول کتابخانه‌های اصلی اسکاتلند در زمینة خدمات مرجع دیجیتال بحث می‌شود. این خدمات را سه کتابخانة دانشگاهی، یک کتابخانه عمومی و یک کتابخانة ملی واقع در ادینبورگ ارائه می‌کنند. آنها دریافتند که خدمات مرجع دیجیتال، مؤثرترین شیوه ارائة خدمات در کتابخانه‌های دانشگاهی، عمومی و ملی در اسکاتلند است؛ اما هنوز تمام ظرفیت این نوع خدمات به کار گرفته نشده است.

پست الکترونیکی، اصلی‌ترین فناوری در خدمات مرجع دیجیتالی است. قابل ذکر است، عمدة درخواستهایی که از این کتابخانه‌ها انجام می‌گیرد، حاکی از سطح پایین درخواست در حوزة موضوعی خاص است و آموزش کاربران برای استخراج اطلاعات از بهترین منابع دیجیتال، هنوز برای آنها معضلی به شمار می‌آید.

و سرانجام در پژوهشی دیگر «بولا ماهارانا»[6]  و «کی. سی. پاندا»[7] (2005) تحت عنوان «خدمات مرجع دیجیتالی در کتابخانه‌های دانشکده‌ای: مطالعة موردی کتابخانه‌های مؤسسه مدیریت و مؤسسة تکنولوژی هند»[8] خدمات مرجع الکترونیکی کتابخانه‌های دو مؤسسة فوق را بررسی کرده‌اند. از جمله عناصر مورد ارزیابی در این کتابخانه‌ها می‌توان به خدمات مرجع ارجاعی، میز مرجع مجازی، خدمات امانت بین‌کتابخانه‌ای و... اشاره کرد. نتایج این پژوهش نشان داد اگرچه در این کتابخانه‌ها پیشرفت قابل ملاحظه‌ای در خودکارسازی و دسترسی الکترونیکی به اطلاعات صورت گرفته است، ولی هنوز تا رسیدن به استانداردهای خدمات مرجع الکترونیکی در مؤسسات مشابه کشورهای توسعه‌یافته راهی طولانی پیش‌روست.

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر، دو مرحله دارد و در هر مرحله از روشی متفاوت برای انجام پژوهش استفاده شده ‌است. در مرحلة نخست که عناصر و ویژگیهای خدمات مرجع الکترونیکی در وب‌سایت کتابخانه‌های برتر دنیا بررسی و سیاهه‌ای از آن تهیه می‌شود، از روش وب‌سنجی استفاده می‌گردد. در مرحلة دوم، که وضعیت کنونی وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی دولتی شهر تهران از طریق سیاهه تهیه شده در مرحله قبل شناخته و ارزیابی می‌شود، از روش ارزیابانه استفاده می‌شود.

 

یافته‌های مرحلة اول پژوهش

در مرحلة اول پژوهش، علاوه بر مطالعه و بررسی پیشینة تحقیق ـ که در زمینة عناصر و ویژگیهای مربوط به خدمات مرجع الکترونیکی انجام گرفته ـ وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی چهار کشور آمریکا، انگلستان، کانادا و استرالیا انتخاب شد که از هر کشور، ده دانشگاه برتر، بررسی گردید. این چهار کشور به دلیل تعدد دانشگاه‌های آنها در رده‌های بالای رتبه‌بندیهای جهانی، پیشگام بودن در رشتة کتابداری و همچنین انگلیسی زبان بودنشان، انتخاب شدند. در انتخاب این دانشگاه‌ها از رتبه‌بندی ارائه شده توسط دانشگاه Shanghai Jiao Tong   استفاده شده است. این رتبه‌بندی که مربوط به سال 2005 است در http://ed.sjtu.edu.cn/ranking.htm   در دسترس می‌باشد[9]. لازم به ذکر است، در فهرست ارائه شده از طرف دانشگاه Shanghai Jiao Tong   در قسمت مربوط به دانشگاه‌های برتر آمریکای شمالی، فقط 7 دانشگاه از کشور کانادا وجود داشت که به ناگزیر، همان 7 دانشگاه معرفی شده، بررسی شد (یوسفی، 1385، ص15).

    فهرست10 دانشگاه‌ برتر از هر کشور به همراه آدرس وب‌سایت کتابخانه  آنها در پیوست1 آمده است.

با بررسی این وب سایتها و با توجه به خدمات مرجعی که در آنها به کار رفته، سیاهه‌ای از عناصر و ویژگیهای این نوع خدمات، تهیه شد که بر اساس آن، خدمات مرجع الکترونیکی در وب‌سایت کتابخانة این دانشگاه‌ها، در قالب 8 سرویس اصلی، ارائه شده است. این عناصر عبارتند از:

ـ تراکنش همزمان

ـ تراکنش غیر همزمان

ـ پیوند به منابع الکترونیکی

ـ خدمات ارجاعی

ـ خدمات ناوبری

ـ خدمات مرجع مشارکتی

ـ سرویس پرسشهای رایج

ـ فرم بازخورد.

خدمات فوق را همراه با خدمات فرعی‌شان در قالب چارتی در پیوست2 نشان داده‌ایم که هدف آن، ارائة اولویتهای مربوط به عناصر مورد نظر در طراحی خدمات مرجع الکترونیکی وب‌سایت کتابخانة دانشگاهی است. با بررسی این عناصر و ویژگیها، سیاهة ارزیابی تنظیم شد که این سیاهه نیز در پیوست 3 این مقاله آمده است.

 

یافته‌های مرحلة دوم پژوهش

در مرحلة دوم تحقیق، با استفاده از سیاهة ارزیابی که در مرحلة قبل، تهیه شده، خدمات مرجع الکترونیکی وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی دولتی شهر تهران را ارزیابی می‌کنیم. شایان ذکر است، دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه‌الزهرا به علت نداشتن وب‌سایت مستقل برای کتابخانه از جامعة مورد مطالعه حذف شدند (نام دانشگاه‌های دولتی شهر تهران همراه با آدرس وب‌سایت آنها، در پیوست4 ذکر شده است).

با بررسیهای به عمل آمده، نتایج زیر به دست آمد.

1-    تراکنش همزمان[10]: این تراکنش، به افراد امکان می‌دهد که هر وقت در زمانی یکسان وارد شبکه‌ای شدند، بتوانند با همدیگر ارتباط برقرار کنند؛ یعنی آنها نوعی رابطة زنده و بی‌واسطه ـ متفاوت از رابطة رو در رو ـ ایجاد می‌کنند. از جملة این نوع ارتباطها در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی، می توان به چت، ویدئو کنفرانس و پیام‌رسان فوری اشاره کرد (قانع، 1383، ص.110).

نمودار1: تراکنش همزمان

2-    تراکنش غیر‌همزمان[11]: در این حالت، به افراد امکان داده می شود تا در هر زمانی که مایل باشند، با کتابخانه ارتباط برقرار کنند. افراد، پیام را ارسال می‌کنند، سیستم آن را نگه می‌دارد. هر وقت کتابدار به شبکه متصل شود، می‌تواند این پیام را مطالعه کند و به آن پاسخ دهد. آنچه تراکنش غیر همزمان را از تراکنش همزمان متمایز می‌کند، وجود تأخیر ‌زمانی در پرسش و پاسخ بین کاربر و کتابدار است (قانع، 1383، ص.108).

نمودار2. تراکنش غیرهمزمان

3-    پیوند به منابع الکترونیکی: افزایش اقبال عمومی به منابع الکترونیکی و افزایش تقاضای اطلاع‌جویان، امروزه کتابخانه‌ها را بر آن داشته تا اقدام به گردآوری منابع الکترونیکی کنند. کتابخانه‌های دانشگاهی نیز در وب‌سایتهای خود مجموعة مناسبی از منابع الکترونیکی مانند e- books ،e-journals ،e-databases ،  e-thesisو ... را برای دسترسی سریع به آنها فراهم آورده است. بدین ترتیب، کاربران قادر خواهند بود اطلاعات مورد نیازشان را به صورت پیوسته جستجو کنند و منابعی را که در قالب الکترونیکی توزیع شده، در اختیار داشته باشند.

 نمودار3. پیوند به منابع الکترونیکی

 

4-    خدمات ارجاعی[12]: خدمات ارجاعی، یکی دیگر از خدمات مرجع الکترونیکی است که برخی منابع مرجع را برای رفع نیازهای اطلاعاتی ارائه می‌دهد. خدمات ارجاعی در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی، شامل دسترسی به سایت ناشران، دسترسی به وب سایت سازمانهای دیگر، امانت بین کتابخانه‌‌ای و سرویس راهنماست (Maharana & Panda ،2005).

 نمودار4. خدمات ارجاعی

 

5-                   خدمات ناوبری[13]: ناوبری، اساساً سازوکاری است که به کاربر اجازه می‌دهد در یک وب‌سایت از بخشی به بخش دیگر حرکت کند. هر چیزی که در سایت قرار دارد، به حوزه‌های محتوایی متعددی تقسیم می‌شود که خدمات ناوبری، امکان دسترسی به هر حوزة محتوایی را برای کاربر فراهم می‌سازد. از مزایای اصلی خدمات ناوبری، آگاه کردن کاربر از دامنة وب‌سایت است (Barker، 2001).

از جمله خدمات ناوبری در وب‌سایت کتابخانة دانشگاهی، می‌توان به امکان جستجو و دسترسی به فهرست پیوستة کتابخانه اشاره کرد (یوسفی، 1385).

 نمودار5. خدمات ناوبری

6-                   خدمات مرجع مشارکتی[14]: در این حالت، دو یا چند کتابخانه به صورت تیمی اقدام به ارائة خدمات مرجع می‌کنند که از عمده موارد این خدمات در وب سایت کتابخانه‌های دانشگاهی می‌توان به فراهم‌آوری منابع کنسرسیومی برای ارائة بهتر و بیشتر منابع به کاربران و دسترسی به فهرست مشترک کتابخانه ها اشاره کرد(Kasowitz ،2001).

نمودار 6. خدمات مرجع مشارکتی

وب‌سایتهای کتابخانه های دانشگاهی شهر تهران در ارائة این خدمات عملکرد بسیار خوبی داشته‌اند.

7-    سرویس پرسشهای رایج[15] (FAQs): این سرویس، عنصر مرجعی است در قالب پرسش و پاسخهای فشرده که برای پاسخ به متداول‌ترین پرسشهای کاربران در آشنایی آنان با موضوعات مختلف به کار می‌رود. هدف اصلی از ارائة این سرویس، جلوگیری از تکرار پرسشهای قبلی افراد است که به آنها پاسخ داده می‌شود            (Hersch, 2007).

 نمودار7. سرویس پرسشهای رایج (FAQs)

 

40% وب‌سایتها حاوی سرویس پرسشهای رایج و 60% آنها فاقد این سرویس هستند.

8-    فرم بازخورد[16]: کاربران برای سؤالهای جنبی از کتابداران و ارائة پیشنهادها، نظرها و توصیه‌هایی در زمینة خدمات کتابخانه، از این قسمت استفاده می‌کنند تا کتابخانه بتواند خدماتش را به روشی مؤثرتر ارائه کند. «تماس با ما»[17] نوع دیگری از این خدمات است. امروزه کتابخانه‌ها تلاش می‌کنند سرویس فرم بازخورد را با هدف ارائة خدمات استاندارد و کاربر محور در وب سایت خود به کار بگیرند.

 نمودار8. فرم بازخورد

80% وب‌سایتها فرم بازخورد دارند و تنها 20% آنها، یعنی وب‌سایت کتابخانة دانشگاه شهید بهشتی و وب‌سایت کتابخانة دانشگاه پیام نور، فاقد این عنصر از عناصر خدمات مرجع الکترونیکی هستند.

 

مهمترین یافته‌های پژوهش

همان‌طور که ملاحظه شد:

ـ در خدمات مرجع از طریق تراکنش همزمان، امکان برقراری ارتباط از طریق چت در وب‌سایت دانشگاه امیرکبیر و دانشگاه علم و صنعت، و امکان برقراری ارتباط به وسیلة پیام‌رسان فوری، تنها از طریق وب‌سایت کتابخانة دانشگاه امیرکبیر فراهم شده است. در مورد به‌کار گیری ویدئو‌کنفرانس در وب‌سایت کتابخانه، تا کنون هیچ دانشگاهی اقدام نکرده است.

ـ در خدمات مرجع از طریق تراکنش غیر همزمان، پست الکترونیکی (70%) در میان وب‌سایتهای کتابخانه‌های دانشگاه‌های دولتی شهر تهران، در مقایسه با سرویس  بپرس از ...  (30%) و فرم وبی (40%)، وضعیت بهتری دارد.

ـ در خدمات مرجع از طریق پیوند به منابع الکترونیکی، تمامی وب‌سایتها به استثنای وب‌سایت کتابخانة دانشگاه پیام نور، از پیوند به مجله‌های الکترونیکی و پیوند به پایگاه‌های اطلاعاتی استفاده می‌کنند؛ اما در مورد پیوند به منابع چند‌رسانه‌ای، فقط وب‌سایت دانشگاه تهران، این امکان را دارد.

ـ در زمینة خدمات مرجع مشارکتی، در بخش استفادة وب سایت کتابخانه ها از منابع کنسرسیومی، مشارکت دانشگاه‌ها صرفاً در تهیه و ارائة خدمت در قالب مجله‌های الکترونیکی و پایگاه‌های اطلاعاتی است که به صورت متمرکز و توسط شورای تأمین منابع علمی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری صورت می گیرد.

ـ در کل، در میان وب‌سایتهایی که ارزیابی شده‌اند، وب‌سایت کتابخانة دانشگاه امیرکبیر، بهترین عملکرد و وب‌سایت کتابخانة دانشگاه پیام نور، ضعیف‌ترین عملکرد را در ارائة خدمات مرجع الکترونیکی داشته‌اند.

ـ با نگاهی کلی به نمودار زیر که میزان حضور عناصر اصلی خدمات مرجع الکترونیکی را در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاه‌های دولتی شهر تهران نشان می‌دهد، مشخص می‌شود که وب‌سایتها در زمینة خدمات ناوبری و خدمات مشارکتی، بهترین عملکرد را داشته‌اند؛ بدین ترتیب که در خدمات ناوبری، 90% و در خدمات مرجع مشارکتی، 85% آنها این خدمات را ارائه کرده‌اند. از سوی دیگر، در زمینة ارائة خدمات، از طریق تراکنش همزمان، ضعیف‌ترین عملکرد را داشته‌اند؛ به گونه‌ای که متأسفانه تنها 10% وب‌سایتها این خدمات را ارائه می‌کنند.

 

 فرم بازخورد

 پرسشهای رایج

 خدمات مرجع مشارکتی

 خدمات ناوبری

 خدمات ارجاعی

 پیوند به منابع الکترونیکی

 تراکنش غیرعمزمان

 تراکنش همزمان

 

 

 

نمودار 9. خدمات مرجع الکترونیکی

 

سخن پایانی

با توجه به نتایج به دست آمده از ارزیابی وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی دولتی شهر تهران، مشخص می گردد که خدمات مرجع الکترونیکی در کشور، به طور فزاینده‌ای در حال رشد و توسعه است. در این میان، وب‌سایتها در زمینة ارائة خدمات مرجع، از طریق تراکنش همزمان که به دلیل سرعت در پاسخگویی، یکی از مؤثرترین و بهترین عناصر ارائة خدمات مرجع الکترونیکی است، فعالیت چندانی انجام نداده‌اند.

با توجه به ماهیت وجودی دانشگاه پیام نور و رسالت آموزش از راه دور آن، انتظار می‌رود این دانشگاه در زمینة خدمات مرجع الکترونیکی، گامهای جدی‌تری بردارد؛ البته دانشگاه پیام نور، برخی خدمات مرجع، همچون پیوند به پایگاه های اطلاعاتی، پست الکترونیکی و امکان جستجو را در وب‌سایت خود دانشگاه قرار داده است که با توجه به دارا بودن URL  مستقل برای وب‌سایت کتابخانه، باید این امکانات در این وب‌سایت ارائه شود.

در کشور ما هنوز تکنیکهای ارزیابی، اندازه‌گیریها و استانداردهای خدمات مرجع الکترونیکی در وب سایت کتابخانه های دانشگاهی به اندازة کافی مورد توجه قرار نگرفته است. «ارزیابی» ضمانت تداوم آن، شرط اساسی گسترش و تکامل موفقیت آمیز خدمات مرجع الکترونیکی در وب‌سایت کتابخانه‌هاست. چنین ارزیابیهایی برای برنامه‌ریزی و توسعة خدمات مرجع الکترونیکی، تصمیم‌گیریهای مالی و از همه مهمتر، تأمین هر چه بهتر و بیشتر نیازهای اطلاعاتی کاربران، ضروری است. در این پژوهش، تلاش کردیم نشان دهیم که چگونه خدمات مرجع الکترونیکی می‌تواند به طور موفقیت‌آمیز به عنوان بخشی از وب‌سایت کتابخانه‌ها به ارائة خدمات بپردازد.



1. Goanne Smyth.

2. Virtual Reference Transcript Analysis: A few Model.

3. Gobinda Chowdhury.

4.Simone Margariti.

5.Digital reference services : a snapshot of the current practices in Scottish libraries.

1. Bulu Maharana.

2. K.C. Panda.

3. Virtual Reference Service in Academic Library: A Case Study of the Library of  IIMs and IITs in India.         

1. اطلاعات کامل در مورد نحوة رتبه‌بندی و روش شناسی به کار رفته در رتبه بندی ارائه شده توسط دانشگاه Shanghai Jiao Tong  در این نشانی: http://ed.sjtu.edu.cn/rank/2005/ARWU2005Methodology.htm در دسترس است. هر کدام از دانشگاه‌ها بر اساس شاخصهای مختلف ـ که شامل کیفیت آموزش (اعضای دانشگاه که برندگان جایزة نوبل یا جوایز مربوط به حوزه های موضوعی خاص هستند)، وضعیت اعــضــای هیئت علمی (برندگان جایزة نوبل و آنهایی که در 21 رده موضوعی تعیین شده مقالاتی با بیشترین استناد را دارند)، کارهای پژوهشی ارائه شده توسط دانشگاه (مقالات منتشر شده و ارائه شده در مجلات معتبر، شامل:(Science Citation Index-expanded, Social Science Citation Index, and Arts & Humanities Citation Index)، و اندازة دانشگاه ـ که به هر یک از این شاخصها رتبة خاصی داده شده ـ رتبه‌بندی شده‌اند. اطلاعات جزئی‌تر در این مورد، در نشانی ذکر شده در دسترس است. فهرست منابع مورد استفاده در این رتبه‌بندی در این نشانی، قابل مشاهده است:

http://ed.sjtu.edu.cn/rank/2005/ARWU2005Resources.htm .

رتبه‌بندی ارائه شده، توسط دانشگاه شانگهای، یکی از علمی‌ترین و به روز ترین رتبه‌بندیها در ایــن زمــیــنه است که بر خلاف بسیاری از رتبه‌بندیها که فقط به عنوان راهنمایی برای ثبت نام در دانشگاه‌های مختلف به کار می‌روند، از معیارهای علمی‌تر و دقیق‌تری برای رتبه‌بندی استفاده کرده است.

1. Synchronous Transaction.

1. ASynchronous Transaction.

1. Referral Services.

1. Navigation Services.

1. Collaborative Reference services.

2. Frequently Asked Questions(FAQ’s).

1. Feedback form.

2. Contact to us.

 
ـ قانع، محمد‌رضا (1383). خدمات مرجع دیجیتالی در کتابخانه‌های دانشگاهی، مجلة کتابداری، 38 (42)، 99-124.
ـ یوسفی فرد، مهرداد (1385).بررسی و ارائة ویژگیهای مناسب برای سیستمهای مدیریت محتوای وب‌سایت‌های کتابخانه‌های دانشگاهی ایران براساس عناصر مطرح در وب‌سایت‌های کتابخانه‌های دانشگاهی دنیا. پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تهران، تهران.
 
- Barker,adam (2001).website navigation is use self, from http:// www.merges.net/theory/20010604.htm
 
- Berube,Linda (2003). digital reference overview: an issue paper for the networked services policy task group. from http://www.ukol .ac.uk / public .nsptg / virtual
    
- Chowdhury,gobinda , Margariti,simon (2004). Digital reference services : a snapshot of the current practices in Scottish libraries, Library Review, 53 (1),50-60, from http://www.emerald insight .com / Insight  /ViewContentServlet?Filename= Published/ Emerald FullTextArticle/ Articles/0350530106.html
 
- Gongadharisha,A.S.[etal] (2006). digital reference services in the virtual world .In m.g.sreekumar [etal](eds.), digital libraries in knowledge management. 271-84. pub. Ess Ess.
 
- Hersch, russ (2007). frequently asked questions(faq's), from http:// www.livinginternet.com/i/it_faq.htm
 
- Kasowits,abby,s. (2001). trends and issue in digital reference services, from http://www.michaellrenzen.com/iric.
 
- Maharana,bulu, panda,k.C.(2005). virtual reference service in academic laibraries :a case study of the libraries of  IIMs and IITs in India, from http://eprints .rclis.org/archive/00009358
 
- Mc clure,C.; Lankes,R.(2001). Assessing in digital reference services: a research prospectus, from http://qurtz.syr edu/ quality/ overview .htm
 
پیوستها
پیوست 1. فهرست10 دانشگاه‌ برتر کشورهای آمریکا، انگلستان، کانادا و استرالیا به همراه آدرس وب‌سایت کتابخانة آنها
جدول شمارة 1. نشانی وب سایت 10 دانشگاه برتر در کشور آمریکا
Harvard University:  http://hul.harvard.edu/huarc/
Stanford University: http://www-sul.stanford.edu/
University of California – Berkeley: http://www.lib.berkeley.edu/
Massachusetts Inst Tech (MIT): http://libraries.mit.edu/
California Inst Tech: http://library.caltech.edu/
Princeton University: http://libweb.princeton.edu/
Columbia University: http://www.columbia.edu/cu/lweb/
Cornell University: http://www.library.cornell.edu
 
 
جدول شمارة2. نشانی وب‌سایت 10 دانشگاه برتر در کشور انگلستان
University of Cambridge: http://www.lib.cam.ac.uk/
University of  Oxford: http://www.lib.ox.ac.uk/
Imperial College London: http://www3.imperial.ac.uk/library
University of Edinburgh: http://www.ed.ac.uk /
University of Bristol: http://www.bris.ac.uk/is/library
University of Sheffield: http://www.shef.ac.uk/library/
King's College London: www.kcl.ac.uk /
University of Manchester: http://www.library.manchester.ac.uk/
University of Nottingham: http://www.ntu.ac.uk/llr/
 
 
 
 
جدول شمارة 3. نشانی وب‌سایت 7 دانشگاه برتر در کشور کانادا
University of Toronto: http://main.library.utoronto.ca
University of British Columbia: http://www.library.ubc.ca
McGill University: www.mcgill.ca/library
McMaster University: http://library.mcmaster.ca
University of Alberta: http://www.library.ualberta.ca
Queen's University: http://library.queensu.ca
University of Calgary: http://library.ucalgary.ca /
 
 
جدول شمارة 4. نشانی وب‌سایت 10 دانشگاه برتر در کشور استرالیا
Australian National University : http://anulib.anu.edu.au
University  of Melbourne: http://www.lib.unimelb.edu.au
University  of Queensland: http://www.library.uq.edu.au
University of New South Wales: http://info.library.unsw.edu.au
University of Western Australia: http://www.library.uwa.edu.au
Monash University:  www.lib.monash.edu
University of Adelaide:  http://www.adelaide.edu.au/library
 
 
 
 
 
 
پیوست2. چارت مربوط به عناصر و ویژگیهای خدمات مرجع الکترونیکی در وب سایت کتابخانه دانشگاهی
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
پیوست3.
سیاهة بررسی عناصر و ویژگیهای  خدمات مرجع الکترونیکی در وب‌سایت کتابخانه‌های دانشگاهی
نام دانشگاه:
آدرس وب سایت کتابخانه:
شماره ردیف
عناصر و ویژگیهای  خدمات مرجع الکترونیکی در وب‌سایت کتابخانه های دانشگاهی
وضعیت
ابزارهای مربوط به تراکنش همزمان
1
امکان برقراری ارتباط برای کاربر از طریق chat وجود دارد؟
بلیخیر
2
امکان برقراری ارتباط برای کاربر از طریق ویدئو کنفرانس امکان پذیر است؟
بلیخیر
3
امکان برقراری ارتباط برای کاربر از طریق پیام رسان فوری وجود دارد؟
بلیخیر
ابزارهای مربوط به تراکنش غیر همزمان
4
امکان برقراری ارتباط برای کاربر از طریق پست الکترونیکی وجود دارد؟
بلیخیر
5
سرویس بپرس از... در وب سایت کتابخانه موجود است؟
بلیخیر
6
فرم وبی برای پاسخگویی به پرسشهای کاربر در زمان مناسب وجود دارد؟
بلیخیر
پیوند به منابع الکترونیکی
7
پیوند به مجله‌های الکترونیکی در نظر گرفته شده است؟
بلیخیر
8
پیوند به کتابهای الکترونیکی وجود دارد ؟
بلیخیر
9
پیوند به پایگاه‌های اطلاعاتی ایجاد شده است؟
بلیخیر
10
پیوند به پایان نامه ها به صورت الکترونیکی امکان پذیراست؟
بلیخیر
11
دسترسی به منابع چندرسانه ای وجود دارد ؟
بلیخیر
خدمات ارجاعی
12
اتصال به سایت ناشران وجود دارد؟
بلیخیر
13
اتصال به سایت دیگر سازمانها وجود دارد؟
بلیخیر
14
سرویس امانت بین کتابخانه ای وجود دارد؟
بلیخیر
15
از راهنما ها برای کمک به کاربران استفاده شده است؟
بلیخیر
خدمات ناوبری
16
امکان جستجو در وب سایت کتابخانه در نظر گرفته شده است؟
بلیخیر
17
امکان دسترسی به فهرست پیوسته کتابخانه وجود دارد؟
بلیخیر
خدمات مرجع مشارکتی
18
وب‌سایت کتابخانه از فهرست مشترک برای ارائه خدمات بیشتر استفاده کرده است؟
بلیخیر
19
وب‌سایت کتابخانه از منابع اشتراکی(کنسرسیومی) با دیگر کتابخانه‌ها استفاده کرده است؟
بلیخیر
 
سرویس پرسش های رایج(FAQ's)
20
سرویس پرسشهای رایج در وب سایت کتابخانه وجود دارد؟
بلیخیر
فرم بازخورد
21
امکان تهیة فرمها و صفحاتی برای بازخورد نظر کاربران وجود دارد؟
بلیخیر
 
پیوست4: نام دانشگاه‌های دولتی شهر تهران به همراه آدرس وب‌سایت کتابخانة آنها
دانشگاه تربیت معلم
 
دانشگاه شاهد
 
دانشگاه پیام نور
 
 دانشگاه تربیت مدرس
 
 دانشگاه تهران
 
  دانشگاه شهید بهشتی
 
دانشگاه صنعتی امیر کبیر ( پلی تکنیک تهران )
 
  دانشگاه صنعتی خواجه نصیر طوسی
 
دانشگاه صنعتی شریف