کتابخانه‌های دیجیتال: پژوهشهای ارزیابی محور، مباحث و ملاحظات

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 . عضو هیئت علمی گروه کتابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان

2 دانشجوی کارشناسی ارشد گروه کتابداری دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران و مدیر آموزش دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان

چکیده

در این مقاله، برای تبیین وضعیت فعلی اولویتهای پژوهشی و جهت‌گیری موضوعات مرتبط با کتابخانه‌های دیجیتال، متون موجود، بررسی شده است. در این راستا، عبارتها و کلیدواژه‌هایی همچون "Digital library research" ، "Digital library evaluation"، "Digital library management"، "Digital libraries" ، "Digital library studies" و نظایر آنها در وب و نیز پایگاه‌های مهم، از جمله Emerald، Proquest، SagePub، Science Direct، Springer و LISA

کلیدواژه‌ها

اصل مقاله

مقدمه   

کتابخانة دیجیتال، به لحاظ نوظهور بودن و همچنین، رشد چشمگیر[1] (Saracevic, 2004)، حوزة جالب و قابل توجهی برای کنکاش و انجام پژوهشهای علمی ـ اعم از نظری و عملی ـ است؛ با این حال، با وجود اشتهار، اهمیت و تنوع تولیدات علمی مربوط به آن، مقاله‌های متن پژوهانة معدودی در این باره تألیف شده است. از طرفی، موارد موجود، همچون Bawden and Vilar (2006)، Xie (2006)، Bawden et al (2005)، Chen (2004) و Chowdhury et al (2006) به یکی دو بعد از جمله کاربردپذیری، مدیریت دانش، آموزش، رضایت کاربران و نظایر آنها پرداخته‌اند. شایان ذکر است، در سال 1999، چاودهوری و چاودهوری[2]، پژوهش مروری گسترده‌ای راجع به کتابخانه‌های دیجیتال انجام دادند که یکی از نخستین آثار در این زمینه بود؛ با وجود این، انجام چنین پژوهشی پس از گذشت هشت سال، ضروری به نظر می‌رسد؛ زیرا می‌تواند همچون نقشه راه پژوهشگران، طراحان و کاربران عمل کند. از این رو، مقالة حاضر، بر آن است که متون مرتبط، اعم از نظری و عملی (پژوهشی) را تجزیه و تحلیل و موضوعات و مباحث عمدة آنها را استخراج نماید. بر این اساس، مقاله بر سه مقولة اصلی، یعنی ارزیابی یا سنجش عملکرد، مدیریت و آموزش، متمرکز است. قابل ذکر است، این مقوله‌بندی، مبتنی بر دیدگاه مؤلفان مقاله است که طبق مقاله‌های بازیابی شده در حوزه‌های مرتبط با کتابخانه‌های دیجیتال، شکل عینی به خود گرفته است.

ـ ارزیابی

در سال 2000، «ساراسویک» (Saracevic, 2000; P.366)، هشدار داد که «پژوهشها و تلاشهای چندی روی کتابخانه‌های دیجیتال صورت گرفته است اما به ظاهر، مقولة ارزیابی، مغفول مانده است». از آن به بعد، حوزة ارزیابی، ماهیت جدی‌تری به خود می‌گیرد؛ به طوری که پس از گذشت نزدیک به نیم دهه، چاودهوری و همکاران (Chowdhury et al., 2006; P.671) اظهار می‌کنند که:

«اگرچه در دورة نخست توسعة کتابخانه‌های دیجیتال، مطالعات ارزیابانة معدودی مشاهده می‌شود، اما حوزة ارزیابی به ویژه طی 5 سال اخیر، به طور محسوسی مورد توجه قرار گرفته است».

با بررسی پژوهشهای ارزیابی محور، جدای از انواع نظری و مروری[3]، چهار حوزه (کاربردپذیری[4]، کارکرد[5]، دسترس‌پذیری[6] و کیفیت[7]) شناسایی شدند که در ادامه از آنها سخن خواهیم گفت.

الف) کاربردپذیری

اغلب پژوهشهای مربوط به حوزة ارزیابی کتابخانه‌های دیجیتال، برای بررسی کاربردپذیری آنها انجام شده (Xie, 2006). بنا بر نظر «ژنگ» (Jeng, 2005)، «کاربردپذیری»، چند بعدی است، به‌طوری که در متون، به طور گسترده به کار رفته و برای افراد مختلف، معانی متفاوتی دارد». از آنجا که در اینجا بنا نداریم به مفهوم کاربردپذیری بپردازیم، صرفاً در قالب جدول 1، ویژگیهای مفهوم کاربردپذیری را از منظر نویسندگان گوناگون مشاهده می‌کنیم.

جدول1. ویژگیهای مفهوم کاربردپذیری از منظر نویسندگان گوناگون[8]

نویسندگان

ویژگیها

Booth (1989)

سودمندی[9]، اثربخشی، قابلیت یادگیری[10]

Brinck et al (2002)

راحتی در استفاده، یادگیری و فراخوانی

Clairmont et al (1999)

یادگیری چگونگی استفاده از یک محصول برای نیل به یک هدف

Dumas and Redish (1993)

انجام سریع و آسان وظایف

Furtado et al (2003)

راحتی در استفاده و یادگیری

Gluck (1997)

کاربردپذیری و سودمندی

Guillemette (1995)

کاربری مؤثر توسط کاربران برای انجام امور

Hix and Hartson (1993)

عملکرد آغازین[11]، عملکرد بلندمدت، قابلیت یادگیری، قابلیت حافظه[12]، کاربرد پیشرفته، تأثیر نخست[13] و رضایت کاربران در بلندمدت

ISO (1994)

اثربخشی، کارایی[14]، رضایت

Kengeri et al (1999)

اثربخشی، خوشایند بودن[15]، قابلیت ماندگاری و سودمندی

Kim (2002)

اثربخشی رابط کاربر

Nielsen (1993)

قابلیت یادگیری، کارایی، رضایت، قابلیت ماندگاری در اذهان[16]

Oulanov and Pajarillo (2002)

تأثیرگذاری، کارایی، کنترل و سودمندی و قابلیت سازگاری[17]

Shackel (1981)

راحتی در استفاده، اثربخشی

Shackel (1986, 1991)

اثربخشی، قابلیت یادگیری، انعطاف‌پذیری، رضایت کاربران

 

بنا به تعریف، کاربردپذیری، عبارت است از «میزان کاربرد یک محصول خاص توسط کاربران خاص برای تحقق هدفهای خاص و در یک بافت خاص با رضایتمندی، اثربخشی و کارایی (ISO, 1994). هدف از این نوع ارزیابی، یعنی بررسی میزان کاربردپذیری، به نظر «دالریمپل» و «زویزیگ»  (Dalrymple and Zweizig, 1992) و «هرت» (Hert, 2001)، ارزیابی چگونگی تعامل کاربران با برنامه مورد نظر و درک واکنشهای آنها مانند رضایت، سودمندی، ارزشمندی، ناامیدی[18] و کارآمدی است.

   در میان مطالعات کاربردپذیری، برخی مانند «ون هاوس» و دیگران (Van House et al., 1996)، «بیشاپ» و دیگران (Bishop et al., 2000) و «کاسیم» و «کوچتانک» (Kassim and Kochtanek, 2003) تلاش شده که نیازهای کاربران درک شود؛ مشکلات موجود و ویژگیهای مطلوب، شناسایی و میزان رضایت کلی کاربران، ارزیابی شود. در این قبیل آثار، مشاهدة کاربران و مصاحبه با آنان، راجع به عناصر طراحی، ابزار گردآوری اطلاعات بوده است.

«آدامز» و «بلندفورد» (Adams and Blandford, 2002) برای معرفی منابع اطلاعاتی وبی ـ  بویژه کتابخانه­های دیجیتال ـ در خدمات بهداشتی انگلستان، با استفاده از مصاحبه­های عمیق[19] با 73 پزشک، یک پژوهش کاربردپذیری انجام دادند. آنها دریافتند که کاربردپذیری ضعیف نظامهای کتابخانه­ای موجود، دسترسی به اطلاعات تخصصی را دشوار و محدود کرده است و در نهایت، چنین نتیجه­ گرفتند که افزایش میزان کاربردپذیری کتابخانه­های دیجیتال، همراه با آموزش کافی چگونگی استفاده از آنها، می‌تواند درک این مفهوم را که کتابخانه­های دیجیتال، پشتیبان پزشکان هستند و نه جایگزین ایشان، تقویت کند.

   برخی پژوهشها با استفاده از پرسشنامه انجام شدند. برای مثال، کتابخانة دانشگاه ملی تایوان[20] با توزیع پرسشنامه برای 1784 کاربر میزان کاربردپذیری آن کتابخانه را ارزیابی کرد. به دنبال این پیمایش، مشخص شد که مشکلات عمدة بازدارندة بهبود کاربردپذیری در حوزه­های «معماری اطلاعات»[21] و «سازوکار مرور و جستجو»[22] است (Lan, 2001). افزون بر آن، «اولانف» و «پاژاریلو» (Oulanov and Pajarillo, 2002) با رویکرد مقایسه­ای و طی یک پژوهش دو مرحله­ای[23]، میزان کاربردپذیری وب­سایتهای دانشگاه شهر نیویورک[24] را ارزیابی کردند. آنها با پرسشنامه و لحاظ کردن معیارهایی همچون «تأثیرگذاری»[25]، «کارآیی»، «کنترل»، «سودمندی» و «قابلیت انطباق"»[26]، پژوهش خود را انجام دادند و مشخص شد این وب­سایتها کاربردپذیری نسبی قابل قبولی دارند.

سایر روشهای به کار رفته برای انجام مطالعات کاربردپذیری در کتابخانه­های دیجیتال، عبارتند از: اکتشافی[27] (Theng et al., 2000)، وارسی[28] (Hartson et al., 2004)، مثلث­بندی داده­ها[29] (Theng et al., 2005)، تکنیک آزمودن[30] (Krueger et al., 2004) و تحلیل گزارش[31] (Hessel and Burton, 2003؛ نقل شده در Jeng, 2005). عده­ای از پژوهشگران، مثل «تامست» ـ «اسکات» (Thomsett-Scott, 2004) و «فلکر» و «چانگ» (Felker and Chung, 2005) تلفیقی از روشهای یاد شده مثل تحلیل گزارش، اکتشافی، تکنیک آزمودن و جز اینها را استفاده کردند.

 

ب) کارکرد

کارکرد را «میزان برآورد انتظارهای کاربران توسط اطلاعات و خدمات یک کتابخانة دیجیتال و میزان همخوانی محتوای ارائه شده با هدف و فلسفه وجودی آن»، تعریف می­‌کنند. بنا به نظر «برتات» و دیگران (Bertot et al., 2006)، آزمون کارکرد، تعیین کنندة میزان موفقیت یک کتابخانه دیجیتال در پاسخگویی به مطالبات و سؤالهای کاربران است (برای مثال، داشتن جستجوی پایه و گنجاندن زبانهای مختلف). هدفهای بررسی کارکرد عبارت است از: 

1ـ ارزیابی اینکه آیا کتابخانة دیجیتال، در عمل، مطابق با آنچه از آن انتظار می‌­رود، کار می‌­کند؛ یا نه و آیا نتایج را همخوان با سؤالهای کاربران ارائه می­دهد.

2ـ مقایسة بین برنامه­های دارای هدفهای مشابه (Bertot, 2002; Bertot et al., 2003).

قابل ذکر است، نباید کارکرد را با کاربردپذیری معادل دانست. بنا به عقیدة «داماس» و «ردیش» (Dumas and Redish, 1993)، دستگاه‌های ضبط ویدئویی (وی. سی. آر)[32] ممکن است کارکرد بالایی داشته باشند (یعنی هدف مورد انتظار را در عمل، برآورده می‌­سازند)؛ اما کاربردپذیری کمی دارند (یعنی افراد نمی‌توانند به سرعت و سهولت از آنها استفاده کنند). قدر مسلم، این تفاوت، به کتابخانه­های دیجیتال نیز قابل تعمیم است.

اگرچه حجم پژوهشهای منتشر شده راجع به ارزیابی کتابخانه­های دیجیتال، فزونی یافته است؛ اما معدودی از آنها با حوزة کارکرد، سر و کار دارند. بنابراین، پس از گذشت نزدیک به چهار سال، می‌توانیم گفتة ساراسویک (Saracevic, 2004)، یعنی «همه چیز دربارة کتابخانه­های دیجیتال، انفجاری است؛ به غیر از یک چیز: ارزیابی» را این‌گونه تعدیل و اصلاح کنیم:

«همه چیز دربارة کتابخانه­های دیجیتال، انفجاری است؛ به غیر از یک چیز: ارزیابی با استفاده از روشهایی غیر از کاربردپذیری. یا به بیان دقیق­تر، استفاده از روش ارزیابی چندگانه و نه تک بعدی».

   از جمله قابل ذکرترین نویسندگانی که در نظر و عمل، راجع به کارکرد نوشته‌اند، می­توان به «هیل» و دیگران (Hill et al., 2000)، «والاس» (Wallace, 2001)، «موئن» و «مورای» (Moen and Murray, 2002)، «برتات» (Bertot, 2002)، «برتات» و دیگران (Bertot et al., 2003)، «هارتسون» و دیگران (Hartson et al., 2004) و «کلارک» (Clark, 2004) اشاره کرد که با توجه به رویکرد این مقاله، از توضیح اندیشة آنها خودداری شده و فقط به ذکر آنها بسنده می­شود؛ با این امید که در پژوهشهای آینده، نویسندگان در هر یک از این زمینه­ها عمیق شوند و به افزایش دانش تخصصی مربوط به آنها کمک کنند.

   افزون بر نویسندگان یاد شده، در یکی از پژوهشهای اخیر، برای پرکردن شکاف بین آنچه کاربران می­خواهند و آنچه برای ایشان در کتابخانه­های دیجیتال فراهم است، «ذبیحی» و دیگران (Zabihi et al., 2006) یک بررسی کاربرمدارانه انجام دادند؛ با این هدف که بر اساس نظرهای کاربران، میزان کارکرد کتابخانه­های دیجیتال را برآورد کنند. در پایان، آنها انتظارهای کاربران را در زمینة «کارکرد کتابخانه­های دیجیتال» به شرح زیر، مقوله­بندی کردند:

ـ قابلیت جستجوی محتوای کتابها و مقاله‌های گنجانده شده در کتابخانه دیجیتال

ـ داشتن پیوند به سایر کتابخانه­های دیجیتال

ـ نمایش تمام منابع مرتبط با کلیدواژه جستجو شده

ـ نمایش همة جزییات موجود دربارة کلیدواژة جستجو شده

ـ امکان ذخیرة جستجوهای انجام شده ـ کاربران باید بتوانند از بازخورد سایر کاربران دربارة امکانات کتابخانه دیجیتال آگاه شوند

ـ داشتن موتور جستجویی که در حد امکان، کاربران را به موارد مورد انتظار و منطبق با کلیدواژه­های جستجو شده، رهنمون سازد

ـ توانایی طبقه­بندی منابع موجود، بر اساس موضوع و نوع (مثل مجله‌ها و کتابها)

ـ امکان ارسال پست الکترونیکی یا هشدارهای پیامک[33] برای آگاهی رسانی دربارة منابع جدید

ـ ارائة همة خدماتی که در یک کتابخانة سنتی موجود است؛ از طریق کتابخانة دیجیتال

ـ داشتن «کمک»[34] برای هدایت و راهنمایی کاربران.

 

بر اساس یافته­های یک پژوهش دیگر، «برتات» و همکاران (Bertot et al., 2006)، ملزومات کارکردی رابط جستجوی[35] کتابخانه­های «دیجیتال» (نگاه کنید به جدول 2) را پیشنهاد کردند.

توجه مدیران و مسئولان اجرایی کتابخانه­های دیجیتال به این موارد، به افزایش کاربرد­پذیری، کارکرد و دسترس­پذیری این کتابخانه­ها بینجامد.

 

 

جدول2. ملزومات کارکردی رابط جستجوی کتابخانه­های دیجیتال

1

قابلیت جستجوی کلیدواژه­ای ساده

2

قابلیت جستجوی پیشرفته

3

امکان پالایش جستجوها

4

امکان جستجوی همزمان در چندین فهرست پیوسته

5

امکان جستجوی همزمان در چندین پایگاه اطلاعاتی

6

امکان جستجوی همزمان در چندین نوع مجموعه منابع

7

امکان جستجوی همزمان در چندین مجموعه اطلاعاتی و وب

8

دسته­بندی مجموعة منابع بر اساس موضوع

9

دسته­بندی فهرست­های پیوسته بر اساس همجواری جغرافیایی[36]

10

دسته­بندی فهرست­های پیوسته بر اساس نوع کتابخانه

11

تحدید منابع به منابع محلی

12

امکان پوشش دادن مجموعة منابع سایر کتابخانه­ها

13

تحدید منابع به زمان

14

چندزبانه بودن، به ویژه استفاده از زبان­های متداول، مثل انگلیسی

15

قابلیت جستجو در مجموعه­های تخصصی

16

امکان تورق فهرست

 

ج) دسترس­پذیری

کاربردپذیری و دسترس­پذیری، معادل نیستند. بنا به تعریف، دسترس­پذیری، شامل در دسترس قرار دادن و کاربردپذیر کردن محتوای کتابخانة دیجیتال برای افراد دارای معلولیت است (Nadler and Furman, 2001). به قول «برتات» و دیگران (Bertot et al., 2006)، یک کتابخانة دیجیتال باید اطلاعات و خدمات خود را طوری ارائه دهد که برای استفادة افراد دارای معلولیت ـ اعم از دیداری، شنیداری، شناختی، یادگیری و غیره ـ مانعی ایجاد نکند. در این زمینه، «باودن» و «ویلار» (Bawden and Vilar, 2006) بر این باورند که دسترس­پذیری، فراهم­سازی و دسترس­پذیر­سازیِ فوریِ موجودیِ کتابخانة دیجیتال برای طیف گسترده­ای از کاربران است.

بر اساس دیدگاه «جاگر» (Jaeger, 2002)، هدف از ارزیابی دسترس­پذیری، عبارت است از «سنجش میزان توانمندی نظام در ایجاد زمینه برابر برای کاربران معلول جهت استفاده از اطلاعات و خدمات موجود». به جز آثار نظری که در اینجا از دیدگاه‌های آنها برای توصیف دسترس­پذیری استفاده شد، پژوهشهای انگشت­شماری در این زمینه وجود دارد. برای مثال، «آدامز» و «بلندفورد» (Adams and Blandford, 2002) میزان دسترس‌­پذیری کتابخانة دیجیتال وابسته به یکی از بیمارستانهای لندن را ارزیابی کردند. در نهایت، شرکت‌کنندگان در پژوهش، اعلام کردند که استفاده‌پذیری ضعیف نظام و زمان‌­بر بودن دسترسی به اطلاعات، مانع از دسترسی کیفی و از راه دور، به منابع موجود می­شود.

پژوهش دیگر، «نیومن» و «بیشاپ» (Neumann and Bishop, 1998) است که در آن، 1900 دانشجوی کارشناسی، راجع به نظامی بنام Deliver مورد پیمایش قرار گرفتند؛ البته، پس از سه سال، «بیشاپ» (Bishop, 2001) همین پژوهش را با نظرسنجی از 420 عضو هیئت علمی تکرار کرد.

در یکی از پژوهشهای جدید در مورد دسترس­پذیری، «برتات» و دیگران (Bertot et al., 2006)، چهار معیار دسترس­پذیری را همراه با توصیف آنها پیشنهاد کردند (نگاه کنید به جدول 3).

جدول3. معیارهای پیشنهادی دسترس­پذیری و توصیف آنها

معیار

توصیف

محتوا در قالبهای جایگزین

برای کاربران دارای معلولیتهای دیداری یا شنیداری، انواع قالبهای با ­محتوای یکسان داده می­شود تا آنها متناسب با توانمندی خود از محتوای موجود بهره­مند شوند.

عدم وابستگی به رنگ (های) خاص[37]

کاربران دارای کوررنگی و مشکلات دیداری، به تمام محتویات دسترسی دارند؛ زیرا سایت کتابخانة دیجیتال برای انتقال محتوای خود، به رنگ(های) خاصی، وابسته نیست.

سازوکارهای راهبری شفاف (کاربرآشنا)[38]

کاربران دارای ناتوانیهای شناختی و یادگیری، قادرند به خوبی (واضح)، سایت را راهبری کنند.

انتقال مناسب و زیبای[39] محتوای جداول

کاربران دارای مشکلات دیداری می­توانند جدولها موجود را با بزرگ‌نمایی مناسب، مشاهده کنند.

 

   در مجموع، می­توان گفت که افزایش دسترس­پذیری، به تحقق کتابخانه­های دیجیتال استفاده­پذیرتر می­انجامد. با توجه به آنچه در بخشهای سه­گانة بالا ـ کاربردپذیری، کارکرد و دسترس­‌پذیری ـ آمد، نتیجه می‌گیریم: الف) اغلب مطالعات ارزیابانة کتابخانه‌های دیجیتال، به طور عمده از نوع «کاربردپذیری» هستند ب) پژوهشگران، مطالعات ارزیابانه انجام داده­اند؛ اما با رویکرد تک بعدی. در همین زمینه، ساراسویک (Saracevic, 2005; P. 6)، این‌گونه می‌گوید:

«برای ارزیابی کتابخانه‌های دیجیتال آن‌طور که باید، معیارهای استاندارد چندانی وجود ندارد... بنابراین، ارزیابان، معیارهای ارزیابی پیشنهادی خود را به کار برده‌اند؛ در نتیجه، معیارهای موجود دارای نوسان و ناهمگون هستند».

چنانکه پیشتر ذکر شد، برای اینکه درک درستی از وضعیت موجود به دست آوریم و داده­های مختلف مربوط به نیازهای کاربران را گردآوری کنیم، به یک روش ارزیابی چندگانه نیاز داریم. از دیدگاه اقتصاد اطلاعات، ارزش اطلاعات با افزایش میزان استفاده از آن، ارتقا می‌­یابد. این قاعده در مورد کتابخانه­های دیجیتال نیز مصداق دارد. از این رو، چنین رویکردی (ارزیابی چندگانه) می­‌تواند به طراحان و توسعه­دهندگان کتابخانه­های دیجیتال کمک کند. «آرشیوهای الکترونیکی»[40] (به قول Adams and Blandford, 2002) را بهینه کنند. این نگرش با «مک­کلور» و «برتات» (McClure and Bertot, 2001)، «اسنید» و دیگران (Snead et al., 2005)، و «برتات» و دیگران (Bertot et al., 2006)، همخوان و سازگار است. در واقع، آنها بر این عقیده­اند که «رویکردهای چندگانه، به مراتب بهتر می­توانند نیازهای واقعی کاربران را شناسایی و ارزیابی کنند»؛ به همین خاطر، به نظر می­رسد تلفیق روشهای ارزیابی کاربردپذیری، کارکرد و استفاده‌­پذیری در قالب یک روش واحد ـ که در اینجا آن را ارزیابی با رویکرد چندگانه نام نهادیم ـ بتواند در این زمینه کمک شایانی بکند.

 

د) کیفیت

با اینکه در متون مربوط، ارزیابی کیفیت، چندان مورد توجه قرار نگرفته است؛ ارائة خدمات کیفی به کاربران، از دغدغه­های پژوهشگران به شمار می­رود. «گونکالوز» و دیگران (Goncalves et al., 2007; P. 1435) در این زمینه می‌گویند: «کیفیت و ارزیابی آن در کتابخانه­های دیجیتال، حوزة بسیار مغفول‌مانده‌ای است» و به همین خاطر، آنها با تأسی به آثار نظری پیشین، همچون «ساراسویک» (Saracevic, 2000)، «پل» (Poll, 2001)، و «فهر» و دیگران (Fuhr et al., 2001)، ابعاد کیفیت، از جمله دسترس‌پذیری، صحت[41]، کامل­ بودن[42]، ساختارپذیری[43]، هماهنگی[44]، ثبات[45]، اثربخشی، کارآیی، گسترش­پذیری[46]، تناسب[47]، قابلیت حفاظت[48]­، ربط، قابلیت اطمینان[49]، قابلیت استفاده مجدد[50]، اهمیت[51]، شباهت و به موقع بودن[52] را ارزیابی کرده‌اند. آنها به ویژگیهای زیر توجه کردند:

زمان پاسخ (با توجه به کارآیی)، هزینه انتقال[53] (با توجه به قابلیت حفاظت) و تعداد خطاهای خدمات نظام (برای ارزیابی قابلیت اطمینان).

در واقع، آنها با طرح این سؤال که «یک کتابخانه دیجیتال خوب چگونه است؟»، الگویی کیفی برای کتابخانه­های دیجیتال ارائه دادند.

یک پژوهش قابل ذکر در این زمینه، «زای» (Xie, 2006) است که در آن، برخی معیارهای ارزیابی، از جمله «کیفیت مجموعه» بر اساس دیدگاه 48 کاربر بررسی شده است. ضمن تأکید بر اینکه «بدون مجموعه، کتابخانه دیجیتال وجود نخواهد داشت و بدون یک مجموعة کیفی، کتابخانه دیجیتال، ارزش چندانی نخواهد داشت». نزدیک به 77% از شرکت کنندگان، بر اهمیت کیفیت مجموعه در ارزیابی کتابخانه­های دیجیتال، صحه گذاشتند. بر اساس پاسخهای کاربران در این پژوهش، میزان اهمیت معیارهای کیفیت مجموعه را می­توان به شرح زیر، اعلام کرد:

ـ دامنه[54] (40%)

ـ اعتبار[55] (38%)

ـ صحت (35%)

ـ کامل بودن (31%)

ـ روزآمدی[56] (25%).

خلاصه و جمع­بندی بخش ارزیابی را می­توان با سخن «بارتون» (Barton, 2004; P. 138) بیان کرد:

«در حالی که استانداردها و روشهای ارزیابی خدمات کتابخانه­های سنتی، به خوبی، شناسایی و تثبیت شده­اند، سنجش[57] و استانداردهای ارزیابی عملکرد کتابخانه­های دیجیتال، رشد قابل ملاحظه­ای نداشته؛ بنابراین، منصفانه است بگوییم که رویکردهای سنجش کتابخانه‌­های دیجیتال، هنوز نسبتاً جدید هستند».

 

2. مدیریت

با اینکه کمتر از دو دهه است که اندیشة کتابخانه­های دیجیتال (دهه ۱۹۹۰)، مطرح شده، این پدیده به مرکز گردآوری و تولید منابع اطلاعاتی گوناگون و قرارگاهی برای ارتباط میان متخصصان، کتابداران و کاربران تبدیل شده است (Zhou, 2005). به دنبال چنین تحولی در خدمات اطلاع­رسانی، کتابخانه­ها به عنوان بخشی از شبکة جهانی یا ملی لحاظ می شوند که نقشی تعیین­کننده‌­ در شکل‌گیری روابط علمی میان پژوهشگران و دانشمندان ایفا می­کنند. در واقع، می­توان گفت کتابخانه­ها برای تحقق اصل کاربرمداری و سهولت در پاسخگویی به نیازهای مراجعان، از نوع سنتی به سوی کتابخانة خودکار، الکترونیکی و دیجیتال سوق داده شده‌­اند (ناصح و جهانگیر، 1385)؛ اما حرکت از محیط چاپی به دیجیتال آن‌قدر گسترده و پردامنه است که اساساً ماهیت کتابخانه­ها و علم کتابداری را در معرض تغییر پارادایم قرار داده و به زعم «سالاری» (1384)، برنامه­ریزی و پیش­بینی امور کتابخانه­ها را با مشکل مواجه کرده است؛ به همین دلیل، کتابخانه­ها و مدیران آنها در اندیشة بازساختاربندی و بازمهندسی خدمات سنتی خود و بویژه تعیین چگونگی مدیریت پدیدة کتابخانه­های دیجیتال هستند؛ به طوری که نه تنها بتوانند رسالت اصلی کتابخانه را در قبال جامعه و میراث فرهنگی بشر انجام دهند؛ بلکه با استفاده از نوآوریهای موجود، به فرایندهای تولید تا اشاعة اطلاعات، سرعت، گستره، روزآمدی، کارآمدی، کیفیت و بهره‌وری بیشتری بدهند.

 

تعریف کتابخانة دیجیتال

با نگاهی به تعاریف موجود، همچونARL (1995) ،Wainwright (1996) ،  Karvounarakis and Kapidakis (2000) ،Xiao (2003)  و Wang (2003) وZhou (2005) چنین بر می­آید که در این زمینه اتفاق نظر وجود ندارد و این امر، مدیریت کتابخانه­های دیجیتال را با چالش، روبه‌رو کرده است. در ارتباط با تعدد و گوناگونی تعریفهای ارائه شده، «شوارتز» (Schwartz, 2000) معتقد است حدود ۶۴ تعریف رسمی و غیر رسمی از کتابخانه‌های دیجیتال در متون مختلف وجود دارد که از چالش­برانگیز بودن ماهیت کتابخانه­های دیجیتال حکایت دارد. بنابراین، در اینجا به یکی از پراستنادترین تعریفهای ارائه شده از فدراسیون کتابخانه­های دیجیتال[58] بسنده می‌کنیم: «کتابخانه­های دیجیتال، سازمانهایند که با استفاده از کارکنان متخصص به انتخاب، سازماندهی (ساختاردهی)، دسترس­پذیرسازی فکری (معنوی)، تفسیر، توزیع، حفاظت از یکپارچگی و تضمین نگهداشت بلندمدت آثار دیجیتال، فراهم‌آوری و ارائة منابع اطلاعاتی می­پردازند؛ به طوری که این منابع، برای استفادة یک جامعه معیّن، یا مجموعه ای از جوامع، سریع، آسان و به صرفه در دسترس واقع شوند» (Raitt, 1999; Liu, 2004).

در این تعریف، به ابعاد مختلفی از کتابخانة دیجیتال به عنوان یک سازمان توجه شده است و بر عناصری همچون نیروی انسانی متخصص (کتابداران)‌، انتخاب منابع اطلاعاتی، سازماندهی اطلاعات، ارزیابی، اشاعه و حفاظت از اطلاعات، جنبه‌های اقتصادی  و از همه مهمتر، جامعة کاربران (مخاطبان) تأکید شده است.

   وقتی متون مربوط به این موضوع را بررسی می­کنیم، چنین استنباط می­شود که این تعریف مبنایی بوده است برای انجام مطالعات روی ابعاد کتابخانه­های دیجیتال، از جمله «مدیریت». از این رو، برای پرهیز از اطناب و زمینه­سازی برای انجام پژوهشهای آتی، آثار موجود و مباحث آنها را می‌توان در جدول 4 فشرده و مقوله­بندی کرد.

 

جدول4. مطالعات مربوط به مدیریت در زمینة کتابخانه­های دیجیتال

مباحث

نویسندگان

مدیریت خطر[59]

Seadle, 2006; Joint, 2007

مدیریت مجموعه و انتخاب منابع

Cedars Project, 2002; Singh, 2004

مدیریت کارکنان متخصص

Sreenivasulu, 2000

ساختاربندی و سازماندهی

Schaffler, 2004

مدیریت محتوا

McCray and Gallagher, 2001; Han, 2004; Hartman et al, 2005 (quoted in Lopatin, 2006); Warren and Alsmeyer, 2005; Hsu et al, 2006

مدیریت قالبهای دیجیتال

Muir, 2003; Williamson, 2005

مدیریت دسترسی

Lang, 1998 (quoted in Zabihi et al., 2006); Patel, 2001; Arms, 2002

مدیریت ارسال و مخزن[60]

Karvounarakis and Kapidakis, 2000

مدیریت امنیت

Arms, 2002

حفاظت دیجیتال

Muir, 2003

 

تجربة مدیریت کتابخانة دیجیتال در دانشگاه «موناش» استرالیا[61] «هو» (Ho, 2004) گزارش داده است، تلفیقی از مباحث مدیریتی یاد شده در جدول 4 است. بنابراین، مطالعة آن و الگو گرفتن از چنین تجربیاتی، می­تواند برای طراحی، توسعه، نگهداشت و در مجموع، مدیریت کتابخانه­های دیجیتال ایران که در مراحل اولیة رشد خود هستند، سودمند باشد.

مدیریت کتابخانه­های دیجیتال، شامل مباحث دیگری از جمله بودجه­‌بندی، درآمدزایی، بازاریابی و نظایر آنها نیز می­شود، اما انتظار می­رود متون مربوط، به مرور زمان و همگام با توسعة هر چه بیشتر این کتابخانه­ها، غنی شده و به این مباحث نیز بپردازند.

در پایان این قسمت، جملة اساسی «آرمز» (Arms, 2002) را یادآور می­شویم:

«افراد، فناوری و رویّه­های اجرایی (مدیریتی) ارتباط تنگاتنگی با هم دارند». به بیان دیگر، می­توان گفت اگر خط مشی‌های مدیریتی، به خوبی تدوین شود؛ از فناوریها استفادة بهینه شود؛ کتابداران (نیروهای انسانی متخصص) در راستای رویّه­ها و روشهای تعریف شده در خط مشی‌ها فعالیت کنند و کاربران و آموزشهای مورد نیازشان مغفول نماند، انتظار می­رود مدیریت کیفی مؤثر در کتابخانه­های دیجیتال حکمفرما شود.

در واقع، ارزیابی ـ که پیشتر بحث شد ـ می‌تواند یک سازوکار بازخورد برای مدیریت بهینة کتابخانه‌های دیجیتال باشد و برنامه­های آموزشی می­توانند به این امر کمک کنند. به همین خاطر، در آخرین قسمت مقاله، «آموزش» با استفاده از متون موجود بررسی می‌شود.

 

3. آموزش

از آنجا که حوزة کتابخانه­های دیجیتال، نسبتاً جدید است و آن را می­توان در مقابل کتابخانه­های سنتی و مهارتهای خاصشان در نظر گرفت، طبیعی است که در متون موجود، به بحث آموزش و ملزومات تعامل با کتابخانه­های دیجیتال پرداخته باشند. «ساراسویک» و «دالبلو» (Saracevic and Dalbello, 2001؛ نقل شده در Kassim and Kochtanek, 2003; P. 160)، در این زمینه این‌گونه گفته‌اند:

«آموزش کتابخانه­های دیجیتال، موضوع پیچیده­ای است؛ تا حدی بدین علت که شامل بسیاری از سطوح فناوری می­شود و نیز بدین علت که حوزه­های آن، از جمله خلق، محتوا، بازنمون، سازماندهی، دسترسی، استفاده، و مباحث اجتماعی، قانونی و فرهنگی آن، جدید هستند».

افزون بر مطالعاتی مانند «لیو» (Liu, 2004) که وضعیت آموزش کتابخانه­های دیجیتال را با بررسی برنامه­های درسی ارائه شده در دانشکده­های ایالات متحده و کانادا نشان می‌دهد، «کاول» ـ «جاربو» (Kovel-Jarboe, 2001)، «ونگ» (Wang, 2003)، «رضایی شریف‌آبادی» (Rezaei, 2006)، و «سومور و شیری» (Saumure and Shiri, 2006) که دربارة نقش کتابخانه­های دیجیتال در یادگیری الکترونیکی و ایجاد نظام یادگیری الکترونیکی کیفی بحث کرده­اند، می‌توانیم متون مرتبط با آموزش کتابخانه­های دیجیتال را به «کاربران» و «کارمندان» تفکیک کنیم؛ همان‌گونه که در این زمینه، «کیبیریج» و «دیپالو» (Kibirige and DePalo, 2001; P. 283) چنین می­گویند:

«دسترسی به مجموعه­های دیجیتال، مشخصاً به تسهیلات دسترس­پذیری، تجهیزات و مهارتهای لازم برای کاربران و کارمندان آنها، هر دو، نیاز دارد».

«پفیفر» (Pfeffer, 1998؛ نقل شده در Mullins, 2001) نیز آموزش، بویژه آموزش کارمندان را رمز موفقیت سازمانها و مراکز اطلاع­رسانی در این شرایط نوظهور می­داند.

الف) کارمندان (کتابداران)

   همان‌گونه که در تعریف کتابخانه­های دیجیتال آمد، یکی از عناصر تعیین کننده در دوام و موفقیت این کتابخانه­ها، نیروی انسانی متخصص (کتابداران) است. با توجه به رویکرد حاکم در مدیریت منابع انسانی در کتابخانه­های سنتی، باید گفت که چنین رویکردی در کتابخانه­های دیجیتال نیز چه بسا جدی‌تر، ضروری است؛ زیرا محیط پویا و البته رقابتی دیجیتال، توجه به نیروی انسانی متخصص و مدیریت کردن مهارتها و صلاحیتهای آنها را دوچندان کرده است. در این راستا، «فتاحی» (1377؛ نقل شده در «معرف‌زاده» و «صانعی»، 1385) و »نیک‌کار» و »فرزین» (1379؛ نقل شده در معرف‌زاده و صانعی، 1385)، بر آموزش فناوریهای جدید اطلاعات ]از جمله کتابخانه­های دیجیتال[ تأکید کرده‌اند و آن را در افزایش بهره­وری دخیل می­دانند. افزون بر آن، در مقاله­ای به نام «وجوه کیفیت در خدمات مرجع دیجیتال» (وی. آر. دی، 1384) ـ خدمات مرجع دیجیتال خود، بخشی از خدمات کتابخانه­های دیجیتال است ـ بر امر آموزش و داشتن متخصصان آموزش­دیده تأکید شده است.   

در این زمینه، نیروی انسانی متخصص، صرفاً محدود به کتابداران و کارکنان حوزة کتابداری، اعم از فهرست‌نویسان، نمایه­سازان و آرشیویستها نیست، بلکه با توجه به ماهیت کتابخانه­های دیجیتال، شامل حوزه­های مختلف، از جمله علوم رایانه نیز هست (McCray and Gallagher, 2001).

با نگاهی به برنامه­های آموزشی گروه­های کتابداری (Liu, 2004)، چنین استنباط می‌شود که اهمیت تربیت کتابداران و آشناسازی ایشان با مباحث نظری و عملی کتابخانه‌های دیجیتال، به خوبی درک شده است؛ به طوری که درسی با مضمون «کتابخانه­های دیجیتال»، در قالب عناوین متفاوت، مثل «مبانی کتابخانه­های دیجیتال»، «کتابداری دیجیتال»، «فناوری و خط مشی­ کتابخانه­های دیجیتال»، «نظامهای اطلاعاتی رایانه­ای: کتابخانه­های دیجیتال» و نظایر آنها در مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکتری ارائه می­شود. در کنار این آموزش رسمی که گروه­های کتابداری و استادان مربوط ارائه می‌کنند، مدیران کتابخانه­های دیجیتال باید در نظر داشته باشند که کتابخانه­های دیجیتال به کتابداران دیجیتال نیاز دارند (Hastings and Tennant, 1996). از آنجا که انتظار می‌رود برخی از کارمندان، هم دانش­آموختة قبل از دهة 1990 ـ یعنی قبل از پیدایش کتابخانه­های دیجیتال ـ باشند، تمام کارمندان، اعم از آشنا و ناآشنا به نظریه و عمل کتابخانه­های دیجیتال، در قالب آموزشهای غیر رسمی مستمر، باید مهارتهای لازم برای کار در این کتابخانه­ها را یاد بگیرند.

با بررسی برخی متون مربوط، مثل Marion, (2001); Deegan and Tanner, (2001); Bawden et al., (2005); Zhou, (2005); Chang and Hopkinson, (2006) and Choi and Rasmussen, (2006) ، می­توان گفت که برای تحقق ملزومات شغلی در کتابخانه‌های دیجیتال، در مجموع، کتابداران باید مهارتها و ویژگیهای زیر (جدولهای 5 و 6) را داشته باشند.

جدول 5. مهارتها و آموزشهای بیست و یک ­گانة مورد نیاز برای کارمندان کتابخانه­های دیجیتال

1. فرمول­بندی راهبردهای جستجو

2. ارزیابی وب­سایتها

3. راهنمایی و آموزش کاربران

4. یکپارچه­سازی منابع شبکه­ای

5. تحلیل و تفسیر اطلاعات

6. فهرستنویسی و سازماندهی اطلاعات دیجیتال

7. فناوریهای تصویرسازی و دیجیتالی کردن

8. طراحی رابط کاربر و پورتال

9. مدیریت پروژه

  1. OCR[62]
  2.  زبانهای نشانه­گذاری از جمله HTML، SGML و به ویژه XML
  3.  نمایه­سازی
  4.  فناوری پایگاه­های اطلاعاتی
  5.  برنامه­نویسی
  6.  فناوری وب
  7.  آشنایی با ابزارهای کاوش وب
  8.  مدیریت نشریات الکترونیکی
  9.  معماری اطلاعات
  10.  سواد اطلاعاتی
  11.  فراداده
  12.  سنجش الکترونیکی و روشهای ارزیابی کتابخانه­های دیجیتال

 

به طور حتم، مهارتهای پیشنهادی بالا جامع نیستند؛ بنابراین، برای مطالعة بیشتر و آشنایی با صلاحیتهای لازم برای کتابداران دیجیتال، پیشنهاد می­شود به مقالة «ارز» (Urs, 2002) رجوع شود.

 

 

 

 

جدول6. ویژگیهای شخصی ـ اخلاقی مورد نیاز برای کارمندان کتابخانه­های دیجیتال[63]

  1. ساختار دانشی مرکب: این بدان معناست که دانش کتابداران دیجیتال نباید محدود به یک حوزة معیّن باشد. آنها باید به حوزه­هایی همچون علوم کتابداری، علوم رایانه، برخی فناوریهای خاص، علوم ارتباطات و… اشراف نسبی داشته باشند.
  2.  تیزهوشی اطلاعاتی[64]: یعنی سرعت در پاسخگویی به منابع خارجی، مهارت در یافتن اطلاعات مفید، هوشیاری در ارائة فعالانة خدمات اطلاعاتی و هوشیاری در افزودن ارزش اطلاعات.
  3. توانایی اطلاعاتی بالا[65]: یعنی توانایی فیلتر کردن اطلاعات و ارزیابی سودمندی آن، توانایی کسب اطلاعات به بهترین شکل ممکن، توانایی پردازش، سازماندهی و مدیریت اطلاعات و توانایی اشاعه اطلاعات برای کاربر مناسب، در زمان مناسب و مکان مناسب.
  4.  شخصیت عالی: یعنی داشتن نیت نوآوری، روحیة گروهی بالا، انعطاف‌­پذیری بالا، قدرت تخیل و آینده­نگری مناسب، عطش یادگیری مداوم، خطرپذیری، روابط عمومی بالا، تغییرپذیری، استقلال کاری و شکاکیت سازندة ذاتی[66]، مهارتهای رویارویی[67] ، بویژه مهارت حل مسئله، احترام به قوانین حرفه­ای و مدیریت بحران.

 

با یادآوری نظر «چانگ» و «هاپکینسون» (Chang and Hopkinson, 2006) مبنی بر اینکه «کارمندان کتابخانه­های دیجیتال باید در پیوند با محیط جدید، دوباره متخصص[68] شوند» و دیدگاه «ویتمل» و «اسوشیتید» (Whitmell and Associated, 2004؛ نقل شده در Missingham, 2006; P. 266) که «کتابخانه­ها در این باور، اتفاق نظر دارند که کارمندان باید در شرایط نوین، چندمهارته[69] شوند»، در اینجا، به یکی دو پژوهش اشاره می­شود:

در دهمین همایش ملی انجمن کتابخانه­های دانشکده­ای و پژوهشی[70] (2001)، «ماریون»[71] در پژوهشی با عنوان «کتابدار دیجیتال، کتابدار سایبر[72] یا کتابدار دارای مهارتهای تخصصی: چه کسی کارمند کتابخانه­های دیجیتال خواهد شد؟»، 250 تبلیغات موجود برای استخدام کتابدار دانشگاهی با مهارتهای محیط پیوسته را بررسی کرد. پس از تحلیل محتوای این تبلیغات، 19 مقوله مهارت در قالب سه دستة اصلی شناسایی شدند:

  1. از مهارتهای فنی تا مهارتهای روابط انسانی و فردی
  2. مهارتهای مربوط به با فناوریهای نوین و رویارویی با روندهای نوظهور
  3. از صلاحیتهای خدمات فنی تا صلاحیتهای خدمات عمومی.

در یک پژوهش تازه منتشر شده با عنوان «آنچه برای آموزش کتابداران دیجیتال آینده مورد نیاز است»، «چوی» و «راسموسن» (Choi and Rasmussen, 2006) برای شناسایی فعالیتها و مهارتهای لازم برای کار در کتابخانه­های دیجیتال و تبیین شکافهای آموزشی موجود، کارکنان مشغول در کتابخانه‌های دیجیتال وابسته به کتابخانه­های دانشگاهی ایالات متحده را مورد پیمایش قرار دادند. آنها در نهایت، راهکارهایی برای طراحی آموزشهای مناسب مربوط به اداره کتابخانه­های دیجیتال ارائه دادند.

 

ب) کاربران

رکن دیگر قابل توجه در متون مربوط به آموزش کتابخانه­های دیجیتال، کاربران هستند که خود، شامل کتابداران، استادان، دانشجویان، پژوهشگران و نظایر آنها می­شود. کاربران، در واقع، عنصر اصلی مراکز اطلاع­رسانی به شمار می­روند، زیرا پویایی و بقای کتابخانه­ها در مفهوم عام، به استقبال کاربران و استفاده از منابع گنجانده شده در آنها وابسته است. در این راستا، «کلارک» (Clark, 2004) معتقد است «علت وجودی؛ کتابخانة دیجیتالی، کاربران هستند».

استفاده از کتابخانه،­ بویژه در مورد کتابخانه­های دیجیتال، جدی­تر است؛ زیرا با توجه به تغییر محمل و ضرورتِ داشتنِ برخی مهارتهای استفاده از اطلاعات، مسائلی پیش می‌آید؛ مثل دل کندن از حال و هوای مأنوس سنتی و منابع چاپی، اضطراب رایانه‌ای، (تکنوفوبیا) و نظایر آنها؛ بنابراین، به مدیران کتابخانه­های دیجیتال پیشنهاد می­شود برنامه‌های آموزش کاربران را در سرلوحه طرحهای راهبردی خویش قرار دهند، زیرا در افزایش استفاده از کتابخانه­های دیجیتال و ارتقای اقبال عمومی کاربران، مؤثر واقع خواهد شد (Ashoor, 2000). «آدامز» و «بلندفورد» (Adams and Blandford, 2002) در این زمینه اظهار می­کنند که «آموزش این باور که کتابخانه­های دیجیتال، پشتیبان هستند، را تقویت می‌­کند».

اگر مدیریت کتابخانه­های دیجیتال در آموزش مهارتهای جدید و لازم ـ که پیشتر تشریح شد ـ به کتابداران موفق عمل کند، در تحقق آموزش کاربران گام بلندی برداشته است؛ زیرا در انتقال مهارتهای لازم به کاربران و تبیین اهمیت فراگیری آنها دغدغة کمتری خواهد داشت (Whitmell and Associated, 2004؛ نقل شده در Missingham, 2006; P. 266).  

مهمترین برنامة آموزشی مورد نیاز که باید جزو اولویتها قرار گیرد، رشد مهارتهای سواد اطلاعاتی است. سواد اطلاعاتی، توانایی شناسایی ابزارهای لازم برای مفهوم سازی، بازیابی، ارزیابی و مدیریت اطلاعات، تعریف می­شود (Ashoor, 2000). پر استنادترین تعریف از سواد اطلاعاتی را انجمن کتابداران آمریکا در سال ۱۹۹۸ ارائه داده است:

«برای با سواد اطلاعاتی شدن، فرد باید بتواند تشخیص دهد که چه زمانی به اطلاعات نیاز دارد و قادر باشد آن را مکان­یابی و ارزیابی کند و از آن استفادة مؤثر نماید» (نقل شده در Campbell, 2004).

همان‌طور که گفتیم، استادان و اعضای هیئت علمی در زمرة کاربران نهایی قرار می­گیرند. موارد ضروری برای رشد مهارتهای سواد اطلاعاتی در این گروه از کاربران، شامل توانمندسازی ایشان در توسعه انواع روشهای تدریس و آشنایی با انواع منابع مورد نیاز برای انتقال دانش مرتبط و روزآمد است. از سوی دیگر، دانشجویان نیز باید با کسب و پرورش این مهارتها بتوانند اطلاعات استادان و مدرسان را مفهوم‌سازی، ارزیابی و مدیریت کنند.

در مجموع، برای تحقق رسالت آموزشی کتابخانه­های دیجیتال که در بلندمدت، به ارزش افزوده­ای محسوس و افزایش میزان استفاده و بهره­وری این سازمانهای نوظهور خواهد انجامید­، مدیریت کتابخانه­های دیجیتال، باید با همکاری کتابداران و در واقع، نیروهای انسانی متخصص و حتی برخی کاربران خبره، کارگاه­های آموزشی، همایشها و دوره­های آموزشی فشردة متنوعی برگزار کند. در این راستا، «کولتی» و دیگران (Koltay et al., 1996) موضوعات زیر را برای ارائه در کارگاه­های این‌ چنینی پیشنهاد می­کنند:

ـ مفهوم­سازی اطلاعات ـ که درکی از چگونگی ذخیره­سازی و سازماندهی اطلاعات به دست می­دهد

ـ آشنایی با جستجوی متون و نوشتار حوزه­های مختلف

ـ جستجوی پایگاه­های اطلاعاتی الکترونیکی

ـ مبانی اینترنت

ـ وب­نوردی ـ که مبتدیان را با چگونگی استفاده از وب آشنا می­کند.

ـ جستجوی پیشرفتة وب

ـ جستجو و بازیابی که شامل دانلود کردن، پرینت گرفتن و پست الکترونیکی می‌شود.

ـ شیوة ارزیابی اطلاعات ـ که این موضوع باید در تمام کارگاه­های جستجو لحاظ شود.

در کنار این مهارتها می­توان به طراحی صفحات وب، آمایش تصاویر دیجیتال، طراحی پایگاه، کار کردن با چندرسانه­ایها، مهارتهای [73]ICDL بویژه آشنایی با اصول نرم‌افزارهای صفحه گسترده مثل Excel و نظایر آن اشاره کرد.

کلام آخر

با توجه به آنچه در این مقاله مطرح شد، آشکار است که پژوهش در عرصة کتابخانه­های دیجیتال، همچنان ادامه خواهد داشت و پیش­بینی می­شود افقهای جدید و مباحث متنوع در راهند. امید می­رود برخی مباحث، همچون مباحث قانونی، مباحث اجتماعی، استانداردها، فراداده، مدیریت حقوق معنوی و حقوق دیجیتال، و میان‌کنش‌پذیری[74] که در مقالة حاضر بررسی نشدند، در مطالعات آینده مدنظر قرار گیرند. امیدواریم مباحث گنجانده شده در این مجال، درک مناسبی برای کارکنان، دانشجویان، مدیران، پژوهشگران، توسعه­دهندگان و طراحان کتابخانه­های دیجیتال، فراهم آورده باشد و زمینه­ساز برخی تصمیمات و تحولات سودمند شود.

گفتنی است، سرمایه­گذاری روی کتابخانه­های دیجیتال و بویژه پژوهش در این حوزه، مهم و ضروری است؛ زیرا به شناسایی مجهولات این پدیدة نوظهور کمک خواهد کرد و به نوبة خود، به افزایش بهره‌وری و استفاده از اطلاعات منجر خواهد شد و این، یعنی تحقق جایگاه بهتر برای کتابداران و کارکنان اطلاع­رسانی در فضای متغیّر نوین.      

 


4. Phenomenal growth.

1. Chowdhury and Chowdhury.

1. Saracevic (2000, 2004, 2005), Marchionini (2000), Shiri (2003), Reeves et al (2003), Borgman (2004), Borgman and Rasmussen (2005), Bertot (2004) and Snead et al (2005).

2. Usability.

3. Functionality.

4. Accessibility.

5. Quality.

6. برگرفته از Jeng, 2005.

7. Usefulness.

8. Learnability.

9. Initial Performance.

10. Retainability.

11. First impression.

1. Efficiency.

2. Likeability.

3. Memorability.

4. Adaptability.

5. Frustration.

1. In-depth

2. National Taiwan University Library

3. Information architecture

4. Browsing and searching mechanism

5. Two-phase

6. City University of New York (CUNY)

7. Affect.

8. Adaptability.

9. Heuristic.

10. Inspection.

1. Data triangulation.

2. Testing technique.

3. Log analysis.

4. VCRs (video cassette recorders).

1. SMS.

2. Help.

3. Search interface functional requirements.

1. Geographic proximity.

1. Color-independent.

2. Clear navigation mechanisms.

3. Graceful.

1. Electronic archives.

2. Accuracy.

3. Completeness.

4. Composability.

5. Conformance.

6. Consistency.

7. Extensibility.

8. Pertinence.

9. Preservability.

10. Reliability.

1. Reusability.

2. Significance.

3. Timeliness.

4. Migration؛ این اصطلاح در حوزه حفاظت دیجیتال (Digital preservation) به کار می­رود که توضیح آن از حوصله این مقاله خارج است.

5. Scope.

6. Authority.

7. Currency.

1. Metrics.

1. Digital Library Federation

1. Risk management (RM).

2. Submission and repository management.

3. Monash University of Australia.

1. Optical Character Recognition.

1. بر گرفته از Zhou, 2005 با برخی تغییرات و اضافات.

2.  Keen information consciousness

3. High information ability

4. Healthy innate skepticism.

5. Coping skills.

6. Reskilled.

7. Multi-skilled.

1. ACRL 10th National Conference.

2. Marion.

3. Cybrarian.

1. International Computer Driving License.

1. Interoperability.

مراجع

ـ سالاری، م (1384). نگاهی به آینده کتابخانه­ها و مراکز اطلاع­رسانی: ملاحظاتی پیرامون وظایف و خدمات کتابخانه­های آینده، کتابداری و اطلاع­رسانی، 8(4): 122-109.
ـ معرف­زاده، ع. و صانعی، د. پ (1385)، بررسی نیروی انسانی و نیازهای مهارتی کتابداران شاغل در کتابخانه­های دانشگاهی استان خوزستان، کتابداری و اطلاع­رسانی، 9(3): 128-107.
ـ ناصح، م. ا. و جهانگیر، غ. ح (1385)، تعامل فناوری اطلاعات با توسعه انسان­محور،کتابداری و اطلاع­رسانی، 9(2): 194-175.
ـ وی. آر. دی. (1384)، وجوه کیفیت در خدمات مرجع دیجیتالی، ترجمة کبری سقاء پیرمرد، کتابداری و اطلاع­‌رسانی، 8(4): 172-161.
 
- Adams, A. and Blandford, A. (2002). "Acceptability of medical digital libraries", Health Informatics Journal, Vol. 8 No. 2, pp. 58-66.
 
- ARL (1995). "Definition and Purpose of a Digital Library", Available at: http://www.ifla.org/documents/libraries/net/arl-dlib.txt (accessed 25 September 2007).
 
- Arms, W.Y. (2002). Digital libraries, MIT Press, Available at: http://www.cs.cornell.edu/wya/DigLib/MS1999/Chapter7.html (accessed 25 September 2007).
 
- Ashoor, S. A. (2000). "Planning the electronic library – suggested guidelines for the Arabian Gulf region", The Electronic Library, Vol.18 No.1, pp. 29-39.
 
- Barton, J. (2004). "Measurement, management and the digital library", Library review, Vol. 53 No. 3, pp. 138-141.
 
- Bawden, D. et al. (2005). "Education and training for digital librarians: A Slovenia/UK comparison", Aslib Proceedings: New Information Perspectives, Vol. 57 No.1, pp. 85-98.
 
- Bawden, D. and Vilar, P. (2006). "Digital libraries: to meet or manage user expectations", Aslib Proceedings: New Information Perspectives, Vol. 58 No. 4, pp. 346-354.
 
- Bertot, J.C. (2002). "Project deliverable g: assessment of ZLOT resource discovery service proof of concept prototypes", Texas Center for Digital Knowledge, Austin, TX, Available at: http://www.unt.edu/zlot/phase1/del_g_poc_eval_wem_1Dec2002.doc (accessed 25 September 2007).
 
- Bertot, J.C. et al. (2003). Florida Electronic Library: Pilot Project Functionality Assessment for the Florida Division of Library Services, Information Use Management and Policy Institute, Tallahassee, FL.
 
- Bertot, J.C. (2004). "Assessing digital libraries: approaches, issues and considerations", Available at: www.kc.tsukuba.ac.jp/dlkc/e-proceedings/papers/dlkc04pp72.pdf  (accessed 25 September 2007).
 
Bertot, J.C. et al. (2006). "Functionality, usability and accessibility: Interactive user-centered evaluation strategies for digital libraries", Performance Management and Metrics, Vol. 7 No. 1, pp. 17-28.
 
- Bishop, A.P. et al. (2000). "Digital libraries: situating use in changing information infrastructure", Journal of the American Society for Information Science, Vol. 51,  pp. 394-413.
 
- Bishop, A.P. (2001). "Logins and bailouts: measuring access, use, and success in digital libraries", The Journal of Electronic Publishing, Vol. 4 No. 2.
 
- Borgman, C.L. (2004). "Evaluating the uses of digital libraries", paper presented at the DELOS Workshop on Evaluation of Digital Libraries, Padova, Italy.
 
- Borgman, C.L. and Rasmussen, E. (2005). "Usability of digital libraries in a multicultural environment", in Y. L. Theng & S. Foo (Eds.), Design and usability of digital libraries: Case studies in the Asia Pac$c, pp. 270-284. Hershey, PA:Information Science Publishing.
 
- Campbell, S. (2004). "Defining information literacy in the 21st century", 70th IFLA General Conference and Council, Buenos Aires, Argentina. Available at: www.ifla.org/IV/ifla70/papers/059e-Campbell.pdf (accessed 25 September 2007).
 
- Cedars project. (2002). "Cedars guide to digital collection management", Available at: http://www.leeds.ac.uk/cedars/guideto/collmanagement/ (accessed 25 September 2007).
 
- Chen, H. (2004). "Digital library research in the US: an overview with a knowledge management perspective", Program: electronic library and information systems, Vol. 38 No. 3, pp. 157-167.
 
- Chang, N. and Hopkinson, A. (2006). "Reskilling staff for digital libraries", in ICADL (International Conference on Asian Digital Libraries), pp. 531-532.
 
- Choi, Y. and Rasmussen, E. (2006). "What is needed to educate future digital librarians", D-Lib Magazine, Vol. 12 No. 9.
 
- Chowdhury, S. et al. (2006). "Usability and impact of digital libraries: a review", Online Information Review, Vol. 30 No. 6, pp. 656-680.
 
- Chowdhury, G.G and Chowdhury, S. (1999). "Digital library research: major issues and trends", Journal of Documentation, Vol. 55 No. 4, pp. 409-448.
 
- Clark, J.A. (2004). "A usability study of the Belgian-American research collection: measuring the functionality of a digital library", OCLC Systems & Services: International Digital Library Perspectives, Vol. 20 No. 3, pp. 115-127.
 
- Dalrymple, P.W. and Zweizig, D.L. (1992). "Users' experiences of information retrieval systems: an exploration of the relationship between search experience and affective measures", Library and Information Science Research, Vol. 14, pp. 167-81.
 
- Deegan, M. and Tanner, S. (2001). "Digital librarians: New roles for the information age", in Digital futures: Strategies for the information age, Chapter 9, Library Association Publishing, London.
 
- Dumas, J.S. and Redish, J.C. (1993). A practical guide to usability testing,Norwood, NJ: AblexPublishing Co.
 
- Felker, K. and Chung, S. K. (2005). "If at first you don't succeed: web site redesign at the UNLV Libraries", Library Hi Tech, Vol. 23 No. 1, pp. 50-65.
 
- Fuhr, N. et al. (2001). "Digital libraries: a generic classification and evaluation scheme", in P. Constantopoulos, & I. So¨lvberg (Eds.), Proceedings of ECDL’01 (pp. 187–199). Darmstadt, Germany.
 
- Goncalves, M.A. et al. (2007). "What is a good digital library?–a quality model for digital libraries", Information Processing and Management, Vol. 43, pp. 1416–1437.
 
- Han, Y. (2004). "Digital content management: the search for a content management system", Library Hi Tech, Vol. 22 No. 4, pp. 355-365.
 
- Hartson, H. R. et al. (2004). "Usability inspection of digital libraries: a case study", International Journal on Digital Libraries, Vol. 4 No. 2, pp. 108-123.
 
- Hastings, K. and Tennant, R. (1996). "How to build a digital librarian", D-Lib Magazine, November.
 
- Hert, C.A. (2001). "User-centered evaluation and its connection to design", in McClure, C.R. and Bertot, J.C. (Eds), Evaluating Networked Information Services: Techniques, Policy, and Issues, Information Today, Medford, NJ, pp. 155-74.
 
- Hill, L.L. et al. (2000). "Alexandria digital library: user evaluation studies and system design", Journal of American Society for Information Science, Vol. 51, pp. 246-259.
 
- Ho, C.H. (2004). "Managing the e-library in a global environment: experiences at Monash University, Australia", Program: electronic library and information systems, Vol. 38 No. 3, pp. 168-175.
 
- Hsu, T.Y. et al. (2006). "Unified knowledge-based content management for digital archives in museums", The Electronic Library, Vol. 24 No. 1, pp. 38-50.
 
- International Standards Organization. (1994). "Ergonomic requirements for office work with visual display terminal", Part 11: Guidance on usability (ISO DIS 9241-11). London: International Standards Organization.
 
- Jaeger, P.T. (2002). "Section 508 goes to the library: complying with Federal legal standards to produce accessible electronic and information technology in libraries", Information Technology and Disabilities, Vol. 8 No. 2.
 
- Jeng, J. (2005). "Usability assessment of academic digital libraries: effectiveness, efficiency, satisfaction, and learnability", Libri, Vol. 55, pp. 96-121.
 
- Joint, N. (2007). "Applying general risk management principles to library administration", Library Review, Vol. 56 No. 7, pp. 542-551.
 
- Karvounarakis, G. and Kapidakis, S. (2000). "Submission and repository management of digital libraries, using WWW", Computer Networks, Vol. 34 No. 6, pp. 861–872.
 
- Kassim, A. R. C. and Kochtanek, T. R. (2003). "Designing, implementing, and evaluating an educational digital library resource", Online Information Review, Vol. 27 No. 3, pp. 160−168.
 
- Kibirige, H.M. and DePalo, L. (2001). "The education function in a digital library environment: a challenge for college and research libraries", The Electronic Library, Vol. 19 No. 5, pp. 283-295.
 
- Koltay, Z. et al. (1996). "Technologies for learning: instructional support at Cornell's Albert R. Mann Library", Library Hi Tech, Vol. 4, p. 2.
 
- Krueger, J. et al. (2004). "Applying web usability techniques to assess student awareness of library web resources", Journal of Academic Librarianship, Vol.30 No. 4, pp. 285–93.
 
- Lan, S.H. (2001). "A study of usability evaluation of information architecture of the University library web site: a case study of National Taiwan University Library Web site", Bulletin of the Library Association of China, Vol. 67, pp. 139-54.
- Liu, Y. Q. (2004). "Is the education on digital libraries adequate?", New Library World, Vol. 105 No. 1196/1197, pp. 60-68.
 
- Lopatin, L. (2006). "Library digital projects, issues and guidelines: A survey of the literature", Library Hi Tech, Vol. 24 No. 2, pp. 273-289.
 
- Marchionini, G. (2000). "Evaluation digital libraries: a longitudinal and multifaceted view", Library Trends, Vol. 49, pp. 304-333.
 
- Marion, L. (2001). "Digital librarian, cybrarian, or librarian with specialized skills: Who will staff digital libraries?", Available at: http://www.ala.org/ala/acrl/acrlevents/marion.pdf  (accessed 25 September 2007).
 
- McClure, C.R. and Bertot, J.C. (2001). "Introduction", in McClure, C.R. and Bertot, J.C. (Eds), Evaluating Networked Information Services: Techniques, Policy, and Issues, Information Today, Medford, NJ, pp. xiii-xx.
 
- McCray, A.T. and Gallagher, M.E. (2001). "Principles for digital library development", Communications of the ACM, Vol. 44 No. 5, pp. 49-54.
 
- Missingham, R. (2006). "Library and information science: Skills for twenty-first century professionals", Library Management, Vol. 27 No. 4/5, pp. 257-268.
 
- Muir, A. (2004). "Digital preservation: awareness, responsibility and rights issues", Journal of Information Science, Vol. 30 No. 1, pp. 73-92.
 
- Mullins, J. (2001). "People-centered management in a library context", Library Review, Vol. 50 No. 6, pp. 305-309.
 
- Nadler, D.M. and Furman, V.M. (2001). "Access board issues final standards for disabled access under Section 508 of Rehabilitation Act", Government Contract Litigation Reporter, Vol. 14 No. 19, p. 14.
 
- Neumann, L.J. and Bishop, A.P. (1998). "From usability to use: measuring success of test beds in the real world", Available at: http://forseti.grainger.uiuc.edu/dlisoc/socsci_site/dpc-paper-98.html (accessed 25 September 2007).
 
- Oulanov, A. and Pajarillo, E.F.Y. (2002). "CUNY+ Web: usability study of the Web-based GUI version of the bibliographic database of the City University of New York (CUNY)", The Electronic Library, Vol. 2o No. 6, pp. 481-487.
 
- Patel, A. (2001). "Access control mechanisms in digital library services", Computer Standards and Interfaces, Vol. 23, pp. 19-28.
 
- Poll, R. (2001). "Performance indicators for the digital library", Available at: webdoc.gwdg.de/edoc/aw/liber/lq-3-01/08poll.pdf (accessed 25 September 2007).
 
- Raitt, D. (1999). "Some European developments in digital libraries", in Chen, C-C. (Eds), MicroUse Information, paper presented at the 11th International Conference on New Information Technology, pp. 345-356.
 
- Reeves, T.C. et al. (2003). Evaluating digital libraries: a user-friendly guide, NSDL.ORG, University of Georgia, Athens, GA.
 
- Rezaei, S.S. (2006). "How digital libraries can support e-learning", The Electronic Library, Vol. 24 No. 3, pp. 389-401.
 
- Saumure, K. and Shiri, A. (2006). "Integrating digital libraries and virtual learning environments", Library Review, Vol. 55 No. 8, pp. 474-488.
 
- Saracevic, T. (2000). "Digital library evaluation: toward an evolution of concepts", Library Trends, Vol. 49, pp. 350-369.
 
- Saracevic, T. (2004). "Evaluation of digital libraries: an overview", Available at: http://www.scils.rutgers.edu/~tefko/DL _evaluation_Delos.pdf  (accessed 25 September 2007).
 
- Saracevic, T. (2005). "How were digital libraries evaluated?", Available at: http://www.scils.rutgers.edu/~tefko/DL_evaluation_ LIDA.pdf  (accessed 25 September 2007).
- Schaffler, H. (2004). "How to organize the digital library: reengineering and change management in the Bayerische Staatsbibliothek, Munich", Library Hi Tech, Vol. 22 No. 4, pp. 340-346.
 
- Schwartz, C. (2000). "Digital libraries: An overview", Journal of Academic Librarianship, Vol. 26 No. 6, pp. 385-394.
 
- Seadle, M. (2006). "Copyright in the networked work: copyright police", Library Hi Tech, Vol. 24 No. 1, pp. 153-159.
 
- Shiri, A. (2003). "Digital library research: current developments and trends", Library Review, Vol. 52 No. 5, pp. 198-202.
 
- Singh, S.P. (2004). "Collection management in the electronic environment", The Bottom Line: Managing Library Finance, Vol. 17 No. 2, pp. 55-60.
 
- Snead, J.T. et al. (2005). "Developing multi-method, iterative, and user-centered evaluation strategies for digital libraries: functionality, usability, and accessibility", Available at: www.ii.fsu.edu/presentations/digilib_asist2005.pdf  (accessed 25 September 2007).
 
- Sreenivasulu, V. (2000). "The role of a digital librarian in the management of digital information systems (DIS)", The Electronic Library, Vol. 18 No. 1, pp. 12-20.
 
- Theng, Y. L. et al. (2000). "Purpose and usability of digital libraries", Proceedings of the Fifth ACM Conference on Digital Libraries,238–239. New York: ACM Press.
 
- Theng, Y. L. et al. (2005). "Quantitative and qualitative evaluations of the Singapore National Library Board's digital library", in Y. L. Theng & S. Foo (Eds.), Design and usability of digital libraries: Case studies in the Asia PaciJic, pp. 334-349. Hershey, PA: Information Science Publishing.
 
- Thomsett-Scott, B. (2004). "Yeah, I found it! performing web site usability testing to ensure that off-campus students can find the information they need", Journal of Library Administration, Vol. 41 No. 3/4, pp. 47 1-483.

 

- Urs, S. R. (2002). "Redefining, reinventing and repositioning the information professionals and digital libraries in the new information landscape", available at: http://mail.asis.org/pipermail/ asis-l/2002-July/000177.html (accessed 25 September 2007).

 
- Van House, N.A. et al. (1996). "User-centered iterative design for digital libraries: the Cypress experience". D-Lib Magazine, February.
 
- Wainwright, E. (1996). "Digital libraries: Some implications for government and education from the Australian Development Experience", Available at: www.nla.gov.au/nla/staffpaper/ew6.html (accessed 25 September 2007).
 
- Wang, M.Y. (2003). "The strategic role of digital libraries", Library Review, Vol. 52 No. 3, pp. 111-116.
 
- Wang, Z. (2003). "The digital library and librarians' quality", SCI/TECH Information Development & Economy, Vol. 13 No. 1, pp. 32-34.
 
- Warren, P. and Alsmeyer, D. (2005). "The digital library: a case study in intelligent content management", Journal of Knowledge Management, Vol. 9 No. 5, pp. 28-39.
 
- Williamson, A. (2005). "Strategies for managing digital content formats", Library Review, Vol. 54 No. 9, pp. 508-513.
 
- Xiao, T. (2003). "Studying on the concept of digital library", Information Research, Vol. 3, pp. 10-12.
 
- Xie, H. (2006). "Evaluation of digital libraries: criteria and problems from users' perspectives", Library & Information Science Research, Vol. 28, pp. 433-452.
 
- Zabihi, E.K. et al. (2006). "Digital libraries: What do users want?", Online Information Review, Vol. 30 No. 4, pp. 395-412.
 
- Zhou, Q. (2005(. "The development of digital libraries in China and the shaping of digital librarians", The Electronic Library, Vol. 23 No. 4, pp. 433-441.  

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار