نوع مقاله : مقاله پژوهشی
نویسنده
گروه علم اطلاعات ودانش شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد همدان
چکیده
کلیدواژهها
انتظار میرود که کتابداران همچون رهبران ارکسترسمفونی، سازهای مختلف را به سمت یک هدف واحد ]هارمونی موسیقایی[ ککوک کنند (Yamazaki, 2007).
مقدمه
فناوری اطلاعات و ارتباطات به منزلة سلاحی مهم در جنگ علیه چالشهای جهانگستر قلمداد میشود. اگر از این فناوری به طور مؤثر بهرهبرداری شود، تا حد زیادی میتوان مسایل موجود در کشورهای کمبرخوردار و در حال توسعه و چه بسا جهان مترقی غرب را کاهش داد و به نوعی، با رواج و تسهیل جریان اطلاعات، تحقق جامعه اطلاعاتی واقعی را به نظاره نشست. اما شکاف دیجیتال، استفاده بهینه از فناوری اطلاعات و ارتباطات و منافع تابعی آن را دشوار ساخته است. شکاف دیجیتال یک استعاره متداول شده است که ریشه در عبارات قبلی «داراها و ندارهای اطلاعاتی» و «غنی و فقیر اطلاعاتی» دارد. چنانکه «رائو»[1] (2005) خاطرنشان میسازد «شکاف دیجیتال را نمیتوان به طور مجرد بلکه باید چندبعدی و چندمتغیره مد نظر قرار داد»، مقاله حاضر به برخی ابعاد آن که با خدمات و مسئولیت کتابخانهها در ارتباطند، میپردازد.
در اجلاس جهانی سران جامعه اطلاعاتی[2] (WSIS) (; WSIS, 2003 and 2005 نقل شده در Rosalia et al., 2006) مقرر شد که چالش جهانی هزاره سوم، ساختن جامعهای است که در آن همگان توان دسترسی و اشتراک اطلاعات را داشته باشند. همچنین، تحقق آرمانهایی مثل جامعه دانشمبنا[3]، توسعه پایدار و نظایر آنها، بستگی معناداری به تأمین مناسب و عادلانه فناوری اطلاعات و ارتباطات دارد که به تبع آن، شکاف دیجیتال، که زمانی شکاف دانش[4] (Hüsing and Selhofer, 2002) نامیده میشد، پر شده یا تقلیل مییابد. در این راستا، آشنایی با تعریف شکاف دیجیتال به رویارویی با این پدیده و نیز بسط دیدگاه اصلی مقاله حاضر که به طور عمده بر نقش کتابداران و اطلاعرسانان در پر کردن شکاف دیجیتال متمرکز است، کمک میکند.
تعریف شکاف دیجیتال
با توجه به کثرت تعاریف ارایه شده برای شکاف دیجیتال، در اینجا به سه نمونه مرتبط با بحث مقاله بسنده میشود:
انجمن کتابداران آمریکا[6] از این مفهوم برای تبیین تفاوتهای موجود در دسترسی به اطلاعات از طریق اینترنت و سایر فناوریها و خدمات اطلاعرسانی استفاده میکند و به نقش دانش، مهارتها و توانمندیهای استفاده از اطلاعات در شکلگیری این تفاوتها تأکید میورزد.
با توجه به تعاریف بالا، محور بحث شکاف دیجیتال، از یک سو، دسترسی به اطلاعات، منابع اطلاعاتی و فناوریهای اطلاعات و ارتباطات و از سوی دیگر، داشتن دانش و مهارتهای کافی برای استفاده بهینه از این امکانات است.
به باور نویسنده و با استناد به برخی متون مرتبط ، کتابداران میتوانند با ارائه خدمات مرجع، مجموعهسازی (Salinas, 2003)، امانت بین کتابخانهای (Adeogun, 2003، نقل شده در Mphidi, 2004)، اشاعه گزینشی اطلاعات، خدمات آگاهیرسانی جاری، یادگیری مادامالعمر (Cullen, 2003)، راه اندازی کتابخانههای دیجیتال و همچنین، برنامههای آموزشی استفاده مؤثر از منابع مرجع و ابزارهای جستجوی وب، آموزش سواد اطلاعاتی (; Cullen, 2003; Bradley, 2001 نقل شده در Mutula, 2005) و حتی آشناسازی کاربران با مباحث اخلاقی عصر دیجیتال[7]، در دسترس پذیرسازی بیشتر اطلاعات نقش اساسی داشته باشند.
نگاهی اجمالی به شکاف دیجیتال در متون
به نظر «مان چو و جانگ کیل»[8] (2001) نابرابری اطلاعاتی[9] از دهه ۱۹۷۰ به بعد، رنگ جدّی به خود گرفته است. وقتی اینترنت به طور روزافزون مورد استفاده قرار گرفت، سران سازمانهای بینالمللی مثل بانک جهانی، اتحادیه اروپا، سازمان ملل متحد و همچنین صاحبنظران، پرداختن به عوامل مؤثر بر شکاف اطلاعاتی ]و دیجیتال[ را لازم دانستند. در این راستا، «نوریس»[10] (2001) جنبههای اقتصادی و سیاسی ماهیت شکاف دیجیتال را در سه سطح مورد توجه قرار داد: سطح کلان، یعنی منابع فناورانه و اقتصادی موجود و توزیع آنها؛ سطح میانی، یعنی نقش ایفا شده توسط مؤسسات سیاسی؛ و سطح خرد، یعنی منابع اطلاعاتی و انگیزه افراد در استفاده از این منابع. به گونهای مشابه، «کامپین»[11] نیز علاوه بر عامل اقتصاد، بر عوامل فناورانه و سیاسی اشاره میکند. همچنین، «کوتان و پیترز»[12] (2003) شکاف دیجیتال را مسئلهای فناورانه میدانند که با آموزش استفاده از فناوری اطلاعات، رایانههای شخصی و دسترسی به اینترنت باندگسترده، سروکار دارد.
«فولجر»[13] (2001) با تأکید بر اینکه شکاف دیجیتال متأثر از دغدغههای روانشناختی و اجتماعی و نه صرفاً اقتصادی است، اعلام میدارد:
«برخی افراد از منابع دیجیتال بسیار استفاده میکنند؛ عدهای تمایل چندانی به استفاده از این منابع نوظهور نشان نمیدهند. اما، بیشتر افراد در این بین حداکثر و حداقل قرار میگیرند... افراد چندمهارته[14] ]یا به تعبیری، باسواد اطلاعاتی[ میتوانند به گونهای مؤثرتر، با منابع دیجیتال کار کنند و در واقع، دچار هراس فناورانه[15] کمتری هستند».
در پیمایشی که توسط «مان چو و جانگ کیل» (2001) صورت گرفت، سه مرحله برای شکاف دیجیتال تعریف شد:
1. دسترسپذیری اطلاعات- دسترسی به اطلاعات از نظر فرصت دیجیتال[16]
2. کاربرد اطلاعات- ایجاد ارزش افزوده در استفاده از اطلاعات
3. پذیرندگی[17] اطلاعات- استفاده از اطلاعات در افزایش کیفیت زندگی.
مطابق گفتههای فوق میتوان گفت تمرکز شکاف دیجیتال، به مقوله کمیّت و کیفیّت استفاده از اطلاعات تأکید دارد. بر این اساس، هرگاه زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات به طور نسبی مهیا شده باشد، کتابداران میتوانند در افزایش میزان استفاده شهروندان از اطلاعات ایفای نقش کنند. مثلاً، کتابداران میتوانند به کاربران کمک کنند تا صمیمانهتر و کارآمدتر، با فناوریهای اطلاعاتی نوین تعامل برقرار نمایند، منابع اطلاعاتی و خود اطلاعات را مکانیابی، پردازش، سازماندهی، خلق، دستکاری، بازتولید و اشاعه دهند.
«روزالیا و دیگران»[18] (2006)، با مقولهبندی ابعاد چندگانه شکاف دیجیتال که عبارتند از: زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات، استفاده، هزینه و دسترسپذیری خدمات عمومی پیوسته، از این ایده حمایت میکنند که کتابداران، دست کم، میتوانند در دو مقوله از چهار مقوله پیشنهادی آنها، یعنی استفاده و دسترسپذیری خدمات عمومی پیوسته، ایفای نقش کنند.
حاصل مطلب اینکه، کتابداران میتوانند در سطح خرد پیشنهادی «نوریس» (2001) فعالانه عمل کنند، مسایل فناورانه مد نظر «کامپین» (2001) و «کوتان و پیترز» (2003) را کاهش دهند و بویژه، مراحل اول و دوم مشخص شده توسط «مان چو و جانگ کیل» را به اجرا در آورند.
شکاف دیجیتال در پرتو تعداد کاربران اینترنت
بنا بر نظر WSIS (۲۰۰۵)، عبارتهایی مانند «کاربران اینترنت در ایالات متحده، هشت برابر کاربران در قاره آفریقا هستند»، «کاربران اینترنت در ژاپن، سه برابر کاربران در قاره آفریقا هستند»، «کاربران اینترنت در آلمان، دو برابر کاربران در قاره آفریقا هستند»، «قاره آفریقا، کاربران کمتری نسبت به کشور فرانسه دارد»، «شهر لندن به تنهایی نسبت به کل پاکستان، کاربران بیشتری دارد» دربردارنده اشارات معناداری هستند. مثلاً، افزون بر تعداد خطوط تلفن ثابت و مشترکان تلفن همراه، تعداد کاربران اینترنت نیز بر گستره شکاف دیجیتال تأثیرگذار است. میتوان ادعا کرد، در شرایط برابر و به لحاظ زیرساخت فناوری اطلاعات و ارتباطات، در صورت ارائه آموزشهای مرتبط، کاربران اینترنت، افزایش خواهد یافت. چنانکه پیشتر یاد شد، نقشی که کتابداران در این مورد میتوانند ایفا کنند و ایفا خواهند کرد، چشمگیر و قابل اعتناست.
به نظر سازمان «بریجز»[19] (2001)، اتحادیه بین المللی مخابرات (ITU[20], 2003)، «چن و ولمن»[21] (2003) و «بارزیلی- نیهون[22] و دیگران» (2004)، برخی از شاخصهای سنجش شکاف دیجیتال در ارتباط با کاربران اینترنت، عبارتند از: استفاده، که خود شامل زیرمقولاتی همچون بسامد، زمان پیوسته (آنلاین) بودن، کیفیت استفاده، آموزش و دانش (سواد بزرگسالی و سواد اطلاعاتی). نگارنده برآن است که کتابداران میتوانند بر افزایش استفادهپذیری اینترنت، کیفیت آموزش و مدیریت شاخص دانش از طریق اصول مدیریت دانش، به کاهش شکاف دیجیتال کمک مؤثری کنند. به علاوه، کتابداران میتوانند محتوای مرتبط[23] را که یکی دیگر از شاخصهای سنجش شکاف دیجیتال است، با استفاده از معیارهای ارزیابی منابع اطلاعاتی، به لحاظ کیفیت و افزایش میزان ربط محتوای منابع، تأمین و مهار نمایند. همچنین، آنها به واسطه «مدیریت محتوا»[24]، «حفاظت دیجیتال»[25]، «سازماندهی اطلاعات»[26]، «ممیزی اطلاعات»[27] و نظایر آنها، نه تنها میتوانند به تحقّق برخی از شاخصهای بالا کمک کنند، بلکه قادرند در افزایش تعداد کاربران اینترنت و اقبال آنها به استفاده از اطلاعات موجود در منابع اطلاعاتی و به تبع آن، کاهش شکاف دیجیتال، نقش ممتازی ایفا کنند.
«کولن»[28] (2001) و «پیترز»[29] (2003) برای کاهش شکاف دیجیتال، به راهحلهای زیر اشاره میکنند: در کشورهای توسعه یافته، « تأمین اعتبار برای آموزش استفاده مؤثر از فناوری اطلاعات برای تمام معلمان ]و مدرسان[» و در کشورهای کمتربرخوردار، «ارتقای استفاده نوآورانه از فناوری». در این راستا، «پیترز» با مطرح ساختن این پرسش «به چه چیزی، بیشتر نیاز است؟» و پاسخ «دسترسی واقعی»، خاطرنشان میسازد که تأمین دسترسی به فناوری، مهم است، اما اهمیت آن، چیزی فراتر از صرفاً دسترسی فیزیکی میباشد. اگر از فناوری آنطور که باید به طور مؤثر استفاده نشود، افراد با چگونگی استفاده از فناوری آشنا نباشند و از خود تمایلی به استفاده از آن بروز ندهند، رایانهها و اتصالها، ناکافی خواهند بود
«اونو و زاودنی»[30] (2006) قویاً از نگرش پیترز که اعلام میدارد «دسترسی به فناوری اطلاعات، الزاماً، به استفاده نمیانجامد» دفاع میکنند. بنابراین، مسئولیت برجسته و ممتاز کتابداران در افزایش ایجاد شرایط برای افزایش استفاده کیفی و منتقدانه از اینترنت و تسهیلات فناورانه موجود، آشکارتر میشود.
گامی دیگر به جلو در نظریه و عمل
الف) در نظریه
کتابخانهها از ابزارهای اجتماعی عمدهای هستند که میتوانند شکاف دیجیتال موجود را کاهش دهند و به تحقق جامعه دموکراتیک یاری رسانند (دیانی، 1386). بر اساس این نظریه است که ایفلا در هفتاد و پنجمین نشست سالانه خود در گلاسکو، اسکاتلند (۲۰۰۲)، بیانیه زیر را تصویب کرد (Anon, 2002؛ نقل شده در Williams and Poh-Sze, 2003):
ب) در عمل
به منظور تحقق نقشهای یاد شده، کارکردن مؤثر در کتابخانههای دیجیتال ]و کمک به پرکردن شکاف دیجیتال[، توجه به پنج حوزه پیشنهادی «اورز»[31] (2002) که کتابداران و حرفهمندان اطلاعرسانی باید در آنها ماهر شوند و مهارتها و دانش مورد نیاز هر یک را فراگیرند تا بتوانند مؤثرتر، به کاربران کمک کنند و در عینیتبخشی به نظریه بالا ثمربخش باشند، سودمند به نظر میرسد (جدول1).
جدول 1. وظایف، دانش و مهارتهای مورد نیاز در ۵ حوزه پیشنهادی
حوزه |
وظایف |
دانش و مهارتهای مورد نیاز |
کاربران |
* شناخت کاربران * شناسایی و تحلیل نیازهای کاربران * مصاحبه مرجع * به ضابطه در آوردن پرسشهای کاربران |
* آشنایی با مباحث نظری مطالعات کاربران * روشهای پژوهش کیفی * روشهای پژوهش کمی * ابزارهای روانشناختی * راهبرد جستجو |
منابع اطلاعاتی |
* شناسایی * ارزیابی * انتخاب |
* انواع: چاپی و الکترونیکی * ماهیت و ویژگیها * فرامنابع[32] * جستجو و ابزارهای جستجو * اصول، تکنیکها و رویههای ارزیابی |
فرایندهای افزایش ارزش[33] |
* تدوین کتابشناسی ها و پایگاهها * توسعه کتابخانه های مجازی * طراحی رابطهای کاربر و توسعه آنها * سازماندهی منابع اطلاعاتی (ردهبندی، فهرستنویسی، نمایهسازی و چکیده نویسی)، تجزیه و ترکیب اطلاعات * طراحی و توسعه محتوای الکترونیکی * توسعه کتابخانههای دیجیتال
|
* بنیانهای نظری (منطقی، زبانشناختی، روانشناختی) سازماندهی دانش * پارادایمهای سازماندهی دانش * زبانها، ابزارها و تکنیکهای نمایه سازی برای بازنمون دانش * فهرستنویسی و توصیف منابع: فرمتهای رکوردها، فراداده، سازماندهی منابع اینترنتی * زبانهای برنامهنویسی، پایگاههای مدیریت دادهها * چندرسانهایها و ابزارهای فرارسانهای[34] * نشر الکترونیکی: DHTML, XML, PDF, SGML, HTML, * تکنیکهای دیجیتالی کردن |
فناوری اطلاعات |
* مطالعه و تحلیل سیستمها/ تحلیل ملزومات * بازارپژوهی در خصوص فناوری اطلاعات * شناسایی و انتخاب سختافزارها و نرمافزارهای مناسب برای خودکارسازی، شبکههای محلی، اینترنت و اینترانتها و … * راه اندازی سیستمها * تبدیل دادهها[35] * توسعه و ثبت وبسایتها
|
* آشنایی با سختافزارهای ICT: رایانه، ارتباطات از راه دور، شبکهسازی و فناوریهای ذخیره * مسیریابها و پردازشگرهای شبکه، دروازهها و پلها و … * سیستمهای عامل:WINDOWS UNIX, LINUX * سیستمهای عامل شبکه * خودکارسازی اداری * توپولوژیها و پروتکلهای شبکه * آشنایی با Java, ASP, C, C++ Visual Basic, API, PHP و ... * زبانهای طراحی رابط ها مثل «جاوا» و «پرل» * مدیریت وب سایت * تولید مدارک دیجیتال: فایلها و فرمتها * تکنیکهای حفاظت: امضاهای دیجیتال و نظایر آنها |
مدیریت |
* برنامه ریزی: راهبردی و تاکتیکی * مدیریت منابع: مالی و منابع انسانی * توسعه سیستمهای پشتیبان تصمیمگیری[36] * بازمهندسی سازمانی * مدیریت دانش: مدیریت جریان اطلاعات * مدیریت (روند) جریان کار * مدیریت پروژه * بازارپژوهی * قیمتگذاری و بازاریابی * ارزیابی * تأیید کیفیت |
* نظریهها و مکاتب مدیریت * اقتصاد اطلاعات * روانشناسی مصرف کنندگان * اصول و تکنیکهای مدیریت * روشهای پیش بینی * اصول بازاریابی * تکنیکها و ابزارهای بازارپژوهی * راهبردها و روشهای بازاریابی * ابزارهای مدیریت پروژه * تکنیکهای تخصیص بودجه (بودجهبندی) * ارزیابی عملکرد: تکنیکهای سنجش * مدیریت کیفیت فراگیر[37] (TQM): از گروه ایزو ۹۰۰۰ و سایر استانداردها * حقوق مالکیت معنوی |
با توجه به پیدایش کتابخانههای دیجیتال و گوناگونی خدمات کتابخانهای فناوری مبنا، کتابداران باید بر حوزههای «فرآیندهای افزایش ارزش» و «فناوری اطلاعات» اشاره شده در جدول ۱، بیشتر تأکید داشته باشند.
ملاحظات پایانی
سازمان شکاف دیجیتال (, 2006[38]DDO)، بر این باور است که کاهش شکاف دیجیتال، پیش شرط کاهش فقر، کاهش تروریسم و تحقق بازارهای پایدار جهانی است. از این رو، تأکید میشود که در مسیر کاهش شکاف دیجیتال، کتابخانهها و کتابداران باید با دانش و مهارتهای خود، با منعطف بودن و تغییر نگرش خویش نسبت به محیط جدید، بیش از پیش، به تقویت خود بپردازند. در این خصوص، «یامازاکی»[39] (2007) اعلام میکند:
«ما ]کتابداران[ باید فهرست خدماتمان را بر اساس تفکر کارکردی، بازطراحی کنیم. تحت شرایط کنونی که در آن، اینترنت مجرای متداولی برای هر کس جهت دستیابی به اطلاعات شده است، تمرکز بر خدماتی که صرفا توسط کتابخانهها یا حرفهمندان اطلاعرسانی قابل ارائه باشد، حایز اهمیت است. اکنون، هماهنگسازی خدمات اطلاعاتی تجاری، پایگاههای اطلاعاتی، مجلات الکترونیکی و کاربردهای فناوری اطلاعات به منظور تولید محصولات و خدمات جدید از ناحیه کتابخانهها عملی است. بدین منظور، باید ابزارهای فناورانه گوناگون و خدمات اطلاعرسانی موجود را بازنگری و بررسی نماییم تا دریابیم برای ارائه خدمات کتابخانهای مؤثر، کدام یک باید به کار گرفته شود». همچنین، سیاستگذاران باید به نقش حیاتی که کتابداران میتوانند در تحقق جامعه دانش محور و توسعه پایدار ایفا نمایند، توجه کنند. بنابراین، انتظار میرود جایگاه بخش اطلاعات و خدمات کتابخانهها و همچنین، کتابداران یعنی کسانی که این خدمات را شدنی و عملیاتی میکنند، در کنار سایر حرفهمندان بخشهای تأثیرگذار جامعه مثل صنعت و کشاورزی، مورد توجه قرار گیرد و در قبال این واسطان بین انسانها و منابع دانش، نگاهی رو به آینده و رویکردی هوشیارانه اختیار کنند.
در خاتمه، تأکید میشود، فارغ از نقش کتابخانهها، کتابداران و اطلاعرسانان، همکاری و همگرایی بین تمام نهادهای وابسته ـ اعم از ملی و بینالمللی ـ کلید کاهش موانع موجود بر سر راه دسترسی به اطلاعات و تخفیف شکاف آموزشی و اطلاعاتی و در نهایت، شکاف دیجیتال هر کشور خواهد بود. در عین حال، نباید از جنبههای ضروری یاد شده در مرور متون ـ یعنی جنبههای اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ـ غافل شد زیرا افزون بر نقش برجسته بخش اطلاعات ـ که در این مجال به آن پرداخته شد ـ توجه به این ملزومات، به فایق آمدن بر شکاف دیجیتال و به دنبال آن، تحقق دسترسی برابر به اطلاعات، کمک خواهد کرد.
1. www.mountainpartnership.org/glossary.html (Viewed on 2007-03-07).
2. www.ala.org/oitp/digitaldivide/index.html (Viewed on 2007-03-07).
1. برای مطالعه بیشتر در این باره و آشنایی با برخی راهکارها رجوع شود به:
Isfandyari Moghaddam, Alireza (2006). "Some considerations on ethical and unethical issues originating from information technology revolution", presented in 2nd Conference on Ethics and Information Technology, ITRC, 13-14 Dec. Tehran, Iran. http://www.itrc.ac.ir/eit/program.php
2. در این خصوص، کتابداران میتوانند کیفیت محتوا، سازماندهی آن و افزایش ضریب دسترس پذیری محتوای گنجانده شده در منابع را تضمین کنند، نگاه کنید به:
(www.analog.com/Jobs/CDA/Internet/Jobs_Description/0,1894,110196,00.html)
3. در باره حفاظت دیجیتال (digital preservation)، کتابداران میتوانند افزون بر تأثیرگذاری در تدوین خط مشی اطلاعاتی (information policy)، کیفیت محتوایی داراییهای دیجیتال (digital assets) را تأمین کنند. نگاه کنید به: www.gwla.org/digpres-KU.ppt
4. در این رابطه، هاشیم و دیگران (Hashim et al., 2004)، براین باورند که با توجه به افزایش روزافزون اطلاعات و انفجار اطلاعات، کتابداران میتوانند با استفاده از مهارتهای خود بویژه در زمینه مدیریت دانش، آموزش کاربران، راه اندازی کتابخانه های دیجیتال و اینترانتها، آشفتگی اطلاعات را تعدیل کنند.