بررسی و مقایسة چکیدة فارسی مقاله‌های مجله‌های علمی ـ پژوهشی حوزة علوم انسانی با «استاندارد ایزو 214»

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد گروه علم اطلاعات و دانش شناسی

2 کارشناسی ارشد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه فردوسی مشهد

چکیده

چکیده
هدف از پژوهش حاضر، بررسی و تعیین میزان انطباق چکیدة فارسی مقاله‌های مجلّه‌های علمی ـ پژوهشی حوزة علوم انسانی با عناصر مندرج در استاندارد ایزو 214 است . روش پژوهش، پیمایشی است. به دلیل تنوّع چکیده‌ها در این حوزه، چکیده‌ها به دو دسته کلّی تقسیم شد:           1. چکیده‌های راهنما 2. چکیده‌های تمام‌نما. دو سیاهة استخراج شده از عناصر مندرج در استاندارد ایزو 214 به عنوان ابزار پژوهش برای دو نوع چکیده موجود انتخاب گردید. جامعة پژوهش حاضر، شامل 270 چکیده فارسی از آخرین دوره مجلّه‌های علمی ـ پژوهشی در دسترس در حوزة علوم انسانی بود که تا قبل از سال 1383 موفّق به کسب رتبة علمی ـ پژوهشی از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری شده بودند. این تعداد نمونه به روش تصادفی انتخاب شد. یافته‌ها نشان داد 37/60 % چکیده‌های جامعه پژوهش از نوع چکیده راهنما و 63/39% از آنها از نوع چکیدة تمام‌نماست، همچنین، یافته‌ها نشان داد میانگین درصد همخوانی چکیده‌های راهنما با عناصر استخراج شده از استاندارد ایزو 214، 14/83 % و میانگین درصد همخوانی چکیده‌های تمام‌نما با عناصر مذکور70/78% است. در ادامه اطّلاعات الگوی ارائه شده برای نوشتن چکیده در بخش «راهنمای نویسندگان مقاله‌ها» در هر مجلّه بررسی شد. نتایج پژوهش نشان داد: 1. چکیده‌های حوزه علوم انسانی بیشتر از نوع چکیده راهنماست 2. در حوزه علوم انسانی، چکیده‌های راهنما بیشتر از چکیده‌های تمام‌نما با استاندارد ایزو 214 مطابقت دارند 3. اطّلاعات ارائه شده در الگوی مجلّه برای نوشتن چکیده، عناصر محدودی از استاندارد ایزو 214 را منعکس می‌کند.                                                    
 

کلیدواژه‌ها


 

مقدمه

رشد روزافزون متون و مدارک علمی، پژوهشی و فنّی، روی‌آوری به خدمات ثانویّه و منابع ردیف دوم، برای آگاهی سریع‌تر و دقیق‌تر از محتوای منابع ردیف اوّل را ضروری‌تر می‌نماید. چکیده‌نویسی، یکی از خدمات ثانوی برای تلخیص مطالب و محتوای مدارک است که برای جایگزینی یا گزیده خوانی متن اصلی، تهیّه و تولید می‌شود. در واقع، چکیده معرّف محتوای متن در مقیاسی بسیار کوچکتر از متن اصلی است (مولینا، 1376). لذا روی‌آوری به مطالعه آنها قبل از مطالعة متن اصلی، عملی‌ترین شیوة مطالعة گزینشی است از بین مدارکی که هر روز بر تعداد آنها افزوده می‌شود. نقش چکیده، فراهم‌آوری خلاصة اطّلاعات متن اصلی است. برای اطمینان از اینکه این جایگزین‌ها به چه میزان رسانندة متون اصلی هستند، مقایسة عناصر مطرح در آنها با استاندارد چکیده‌نویسی، توجیه‌پذیر شده است.

 

بیان مسئله

در دنیای امروز، توسعة اقتصادی و فرهنگی به میزان زیادی به تحقیق بستگی دارد. بر این اساس است که درصد قابل توجّهی از سرمایه‌های ملّی صرف حمایت از برنامه‌های تحقیقی می‌شود. نتیجة تحقیق، اطّلاعاتی است که باید به طور مؤثر، سریع و کافی در دسترس دیگران قرارگیرد (مهدوی، 1366). جدیدترین یافته‌های پژوهشی را می‌توان در مجلّه‌ها یافت، امّا با افزایش روزافزون تولیدات علمی، مطالعة متن کامل همة پژوهشها غیر ممکن شده است و هیچ کس قادر نخواهد بود با مطالعة متن کامل نوشته‌ها، از تمام آنچه دربارة دانش مورد علاقة وی نوشته شده، اطّلاع حاصل کند. در این شرایط، چکیدة مقاله‌ها می‌تواند مشکل وقت و انرژی را در مطالعة اطّلاعات تولید شده کاهش دهد و همچنین عامل اصلی انتخاب مقاله‌ها و تعیین کنندة نیاز یا بی‌نیازی مراجعان به مطالعة متن اصلی و بهره‌وری از نتایج مطرح شده در آن و نیز یکی از ابزارهای جستجو، اشاعه و بازیابی در پایگاههای اطّلاع‌رسانی باشد. بدین ترتیب، تعیین میزان انطباق این چکیده‌ها با استانداردهای بین‌المللی، یکی از راههای اساسی بهینه‌سازی اطّلاعات آنها و ایجاد زمـینة همسویی و هماهنگی با روندهای جهانی به شمار می‌آید و با توجّه به نقش چکیده در افزایش سرعت و دقّت بازیابی اطّلاعات مرتبط با نیازهای اطّلاعاتی، تعیین میزان انطباق، محکی برای برآورد فاصله با این استاندارد و به تبع آن، ایجاد هماهنگی در چکیده‌هاست.

 

اهمیّت و اهداف پژوهش

هدف اصلی پژوهش حاضر، تعیین کیفیّت مندرجات چکیده‌های مقالات مجلّه‌های علمی ـ پژوهشی فارسی از طریق شناسایی نقاط قوّت و ضعف چکیده‌ها با تأکید بر رعایت استاندارد بین‌المللی ایزو 214 است و می‌تواند در یکدست کردن روشهای فشرده‌سازی به منظور ایجاد شرایط مناسب برای سهیم‌شدن سازمانها درمنابع اطّلاعاتی یکدیگر مفید و مؤثر واقع گردد.

اهداف دیگر این پژوهش عبارت است از:

1. گسترش دید و توجّه به دیگر معیارهای تهیّة چکیده‌های مقالات (مانند آنچه در نمونه‌های مشابه خارجی انجام شده است).

2. توجّه به نوع مقالات (مقالات مروری و مقالات پژوهشی) موجود در این حوزه و تعیین نسبت حضور آنها و میزان انطباق چکیده‌های هر نوع مقاله با معیارهای تعیین شده برای چکیده

3. توجّه به الگوهای احتمالی موجود در هر مجلّه و تعیین میزان رعایت الگوهای احتمالی برای تهیّه چکیده‌ها

 4. شناسایی الگویی که در مقایسه با دیگر الگوها، بیشتر به معیارهای تهیه شده در استاندارد ایزو 214 توجّه دارد.

 

 پرسشهای پژوهش

1. عناصر کلیدی چکیده مقاله‌های علمی ـ پژوهشی حوزة علوم انسانی تا چه میزان با عناصر کلیدی مندرج در استاندارد ایزو 214 همخوانی دارد؟

2. نقاط ضعف و قوّت چکیده‌های تهیّه شده در حوزة علوم انسانی چیست؟

3. در صورت وجود الگوی خاص برای تهیّة چکیده‌های هر مجلّه، چکیده‌های آن مجلّه تا چه میزان از الگوی ارائه شده پیروی می‌کند؟

4. الگوهایی که مجلّه تهیه کرده، تا چه میزان با عناصر تعیین شده در استاندارد ایزو همخوانی دارد؟

 

روش پژوهش

پژوهش حاضر را می‌توان پژوهشی پیمایشی، از نوع توصیفی دانست. تحقیق پیمایشی از نوع توصیفی برای بررسی توزیع ویژگی‌های یک جامعه به‌کار می‌رود. پژوهش حاضر نیز با روش تحقیق پیمایشی به بررسی وضعیّت و شرایط تعدادی از چکیده‌های فارسی مقاله‌های مجلّه‌های علمی ـ تمام‌نمای حوزة علوم انسانی بر اساس معیارهای ذکر شده در استاندارد " ایزو 214 " بررسی کرده است.

 

جامعة آماری و نمونة آماری

جامعه آماری این پژوهش، شامل 907 چکیده فارسی مقالات مجلّه‌های علمی ـ پژوهشی در حوزة علوم انسانی است که آخرین دورة آن در کتابخانه‌های در دسترس وجود دارد. برای تعیین حجم نمونه، جدول «مورگان» مورد استفاده قرار گرفت (دیانی، 1378، ص67). طبق این جدول، تعداد 270 چکیده برای نمونه لازم شناخته شد. این تعداد نمونه با توجّه به نسبت حضور هر یک از انواع چکیده‌ها (چکیده راهنما و چکیدة تمام‌نما) انتخاب و برای انتخاب، از روش انتخاب تصادفی استفاده گردید.

 

تاریخچة چکیده و چکیده‌نویسی

مشکل دسترسی به نوشته‌ها، پدیدة قرن بیستم نیست، بلکه این مشکل تقریباً از زمانی که نوشتن آغاز شد، وجود داشته است. تاریخ چکیده‌نویسی به ادوار باستانی، وقتی که نوشتن روی الواح گلی آغاز شد، بر می‌گردد. «فرانسیس‌جی.‌ویتی» که بررسی جامعی درباره تاریخ چکیده‌نویسی انجام داده است، می‌گوید اسنادی به خط میخی در بین‌النّهرین مربوط به هزارة دوم قبل از میلاد مسیح کشف شده که در آنها مطالبی شبیه چکیده وجود دارد. در مواردی هم الواحی یافت شده که روی یکی از آنها متن کامل و روی دیگری چکیده متن نوشته شده است. «ویتی» در ادامه اشاره می‌کند دانشمندانی که در کتابخانة بزرگ اسکندریه مطالعه و تحقیق می‌کرده‌اند، در یافته بودند که مطالعه ومراجعه به تعداد زیادی مدرک، آن هم به صورت لوله‌های پاپیروس، کار دشواری است و لذا برای سهولتِ دستیابی، چکیده آنها را تهیّه می‌کردند و هدف از این کار، فراهم‌آوری اطّلاعات فشرده، دربارة اصل مدرک و سهولت جستجو یا بازخوانی آنها بوده است. استفاده از چکیده منحصر به کتابداران و دانشمندان نبوده است؛ دولتمردان نیز به دلیل نبود زمان کافی برای خواندن گزارشها، از خلاصة مطالب استفاده می‌کردند. در قرون وسطی، کاتبان چکیدة مطالب را به صورت شفاهی برای پادشاهان که گاه بی‌سواد نیز بودند، بیان می‌کردند. از قرن هفدهم، چکیدة‌نامه‌هایی مشابه چکیدة‌نامه‌های امروزی ظاهر شد. نخستین نشریة ادواری چکیده برای اشاعة اطّلاعات در سطح عموم «مجلّة دانشمندان»[1] نام داشت که در سال 1665 در پاریس چاپ شد. این نشریة هفتگی در مقدمّة اوّلین شمارة خود، هدف از انتشار آن را مطّلع کردن خوانندگان از مسائل و مطالب مهم و جدید اعلام کرد. در این قرن، با توجّه به زمینه‌های تاریخی و تقسیم شدن اروپا، مهار شدید مرزهای بین کشورها توسط حاکمان، ارتباطات و حمل و نقل نامناسب و علاقة حاکمان برای آگاهی داشتن از مسائل سایر کشورها، چکیده اهمیّت زیادی پیدا کرد. رفته‌رفته، چکیده از یک وسیلة ارتباطی اختصاصی به یک نظام اشاعة اطّلاعات تبدیل شد (مهدوی،1366).

قرن 19 آغاز گرایشهای تخصّصی و به دنبال آن پیدایش چکیده‌های تخصّصی بود. در سال 1898، برای نخستین بار «چکیده‌های علوم» که یک چکیده‌نامة تخصصّی بود انتشار یافت. قرنِ بیستم دوران ارتقای سطح چکیده‌نویسی بود و روندِ تخصّصی شدن مجلّه‌ها ادامه داشت؛ در نیمة دوّم قرن 20، «لوان»[2] (1958، Loan) بر اساس معیار بسامدِ واژه یا عبارت برای انتخاب جملات در مدرک، «چکیده‌نویسی خود کار»[3] را پایه‌گذاری کرد (لنکستر، 1382، ص402).

چکیده‌نویسی به شیوة نسبتاً نظام‌یافتة آن در ایران، برای نخستین بار در «مرکز اسناد و مدارک علمی مؤسّسة تحقیقات و برنامه‌ریزی علمی و آموزشی» معمول گردید. نخستین مجلّة چکیده در ایران در سال 1348 با 148 چکیدة مربوط به مقاله‌های علوم و علوم اجتماعی، توسط مرکز اسناد و مدارک علمی منتشر گردید. هم اکنون نیز مرکز اطّلاعات و مدارک علمی ایران، تهیّة چکیده از متون علمی فارسی و غیرفارسی را در زمینه‌های مختلف موضوعی بر عهده دارد و آن را به صورت چاپی و صفحة فشرده در اختیار متقاضیان قرار می‌دهد (کولائیان، 1380).

معادل انگلیسی امروزی واژة چکیده «Abstract» و معادل فرانسة آن «ésuméR» و معادل عربی آن «مُلَخَّص» است، این واژه، توسط افراد مختلف با معانی مختلف به‌کار برده شده است.

بنا بر تعریف «پائو» (1378): «چکیده فشردة دقیق محتوای مهم مدرک است که هدفها، دامنة شمول ویافته‌های عمدة آن را عرضه می‌کند».

«مولینا»[4] (1376)، چکیده‌نویسی را شامل فرایندهای ادراکی، تفسیری، گزینشی و خلّاق می‌داند که مهم‌ترین هدف آن، تجدید ساختار اطلاعات مدرک در مقیاس کوچکتر است. از نظر وی، متن مدرک همانند درختی است که باید دو فرایند را طی کند تا به چکیده تبدیل شود. این دو فرایند عبارت است از: الف) هَرَس: قطع و حذف بخش‌های اضافی و حفظ شاخه‌های اصلی ب) عُصاره‌گیری متن و دستیابی به لبّ ِمطلب و درونمایه.

در واقع می‌توان گفت هدف از تهیّة چکیده، تأمین نیاز به آگاهی‌رسانی جاری و کمک به خواننده (به دلیل محدودیّت ذهن آدمی در حفظ و یادگیری) در ارزیابی محتوای مدرک و ارتباط احتمالی آن یا تصمیم‌گیری دربارة استفاده یا عدمِ استفاده از متن اصلی، جلوگیری از دوباره‌کاری و تأخیر در تحقیقات در حال پیشرفت، کاهش هزینه‌ها و مقابله با تولیدات مستمرّ و بیش از حدّ است.

«مهدوی» (1366) موارد کاربرد و استفادة چکیده‌ها را در این سرعنوانها خلاصه کرده است: افزایش خدمات آگاهی‌رسانی ِجاری، صرفه‌جویی در وقت، غلبه بر مانع زبان، سهولت انتخاب، سهولت جستجو و کمک در تهیّة کتابشناسی‌ها و نقد و بررسی‌ها.

«داورپناه» (1381) 9 نوع چکیده[5] را تعریف کرده که دو نوع از آن تعاریف که در حوزة کار این پژوهش می‌گنجد، موارد زیر است:

ـ چکیدة تمام‌نما[6] : این نوع چکیده شامل تمام مطالبِ مهم و اساسی یک نوشته و نتایج کمّی و کیفی مندرج در آن است؛ نیز خلاصه‌ای روشن از مباحثات و یافته‌های اساسی مدرک را ارائه می‌دهد. این نوع چکیده بیشتر در حوزة علوم و فنون کاربرد دارد.

ـ چکیدة راهنما[7] : به مطالب مهم اشاره می‌کند، بدون آن که متعرّض داده‌های کیفی و کمّی آن شود. در واقع، راهنمای محتوای یک نوشته است. این نوع چکیده بیشتر در حوزة علوم انسانی کاربرد دارد.

 

پیشینة علمی و مرور متون مربوط

تحقیقات و مطالعات انجام شده در حوزة چکیده‌نویسی، هر یک از منظری خاص به بررسی این حوزه پرداخته است که در زیر،دربارة هر یک از این تحقیقات، به اختصار توضیح داده می‌شود.

الف) پیشینة پژوهش در خارج از کشور

«تنوپیر و جاسکو»[8] در ادامة کاری که «کوئیتز و درانبرگ»[9] (1993) انجام داده بودند، دربارة معیار سنجشِ خوانایی چکیده‌ها بر پایة معیار پیروی از سبکِ محتوای متن     ـ که یکی از معیارهای ذکر شده در «استاندارد ملّی آمریکا» است ـ مطالعه کردند. آنها دو معیار آگاهی بخشیدن به خواننده و جامعیّت چکیده‌ها را هم مدّ نظر قرار دادند. جامعة پژوهش آنها سه لوح فشردة نمایه‌های نشریات معتبر بود که حاوی چکیده بود. آنها متون جامعة پژوهش را با توجّه و تأکید بر مسائل زبانی و دستور زبان بررسی و تحلیل کردند و به این نتیجه رسیدند که افعال مجهول، حروف اضافه، جملات متعدّد در هر بند، کلمات متعدّد در هر جمله و کلمات پر هجا، خوانایی چکیده را به نحو چشمگیری کاهش می‌دهد. معیار اشاره شده در «استاندارد ملّی آمریکا» از زاویه و وجهِ دیگری بررسی و سنجش شد، زیرا به نظر می‌رسید جامعیّت مثل دیگر معیارها به راحتی قابل سنجش نباشد و آن را باید بر پایة نیازهای شخصی کاربران سنجید. مطالعه نشان داد که معیارهای عینی کیفیّت چکیده‌ها کمتر از دیدگاه ذهنی سنجش چکیده‌ها مسئله سازند.

«هاوکینز»[10]، «لارسون»[11] و «کاتون»[12] (2003) با استفاده از 3000 چکیده از چکیده‌هایی که ساختار و ترکیب بندی جدید در حوزة علوم اطلاع‌رسانی را داشتند، سودمندی ساختار بازنگری شده را بررسی کردند. آنها می‌خواستند بدانند که آیا ساختار جدید، به میزان کافی، مطالب مرتبط با علم اطلاع‌رسانی (مثل پایگاه «لیزا») را بازیابی می‌کند یا نه. ساختار مورد نظر با جمع آوری عبارتهایی از گروههای موجود در 13 سر عنوان اصلی تهیّه شد. هر چکیده فقط در یک شماره رده بندی که معرّف یک سرعنوان اصلی و یک سر عنوان فرعی برای کاربران است، آمد. با نگاهی به توزیع چکیده‌ها در هر بخش، معلوم شد که ترکیب بعضی از آنها در دسته‌ها با هم به طور صحیح مرتبط است، با حضور چکیده‌های رده‌بندی نشده، وجود شکاف بین چکیده‌ها آشکار گردید، فقط 19 درصد از جامعة مورد مطالعه در سرعنوان اصلی خود حضور داشت. آزمون با 1265 چکیده تکرار شد و نشان داد که چکیده‌ها در 11 بخش اصلی، توزیع مناسبی دارد. سرعنوانهای فرعی هم آزمایش گردید، ولی تنها به عنوان بخش‌های گسترش‌پذیر در نظر گرفته شدند.

ب) پیشینه علمی ومرور متون در ایران

با بررسی مطالعات انجام شده دربارة چکیده و چکیده‌نویسی در ایران، معلوم شد مطالعات و پژوهشهای معدودی درباره موضوع پژوهش انجام شده است. به هر حال، ذکر معدود پژوهشهای انجام شده برای آگاهی از تحقیقهای پیشین، شیوة انجام کار و نتایج حاصل از آن ضروری به نظر می‌رسد در ادامه، به ترتیب سال انجام پژوهش آنها را شرح داده‌ایم:

«حفیظی اردکانی» (1378) در تحقیق خود با هدف تعیین میزان رعایت استاندارد ایزو در تهیه چکیده پایان‌نامه‌های کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرس و دانشگاه تهران در فاصله سالهای 1374-1376، استانداردهای چکیده‌نویسی را پس از ترجمه و تعیین موارد لازم، سیاهه‌بندی کرده. داده‌های حاصل، از 100 عنوان پایان‌نامه از هر دانشگاه با انتخاب تصادفی و به تفکیک سال، دانشگاه ودانشکده، جمع‌بندی و تجزیه و تحلیل شد. وی در نهایت دریافت که در نمونه تحقیق، 6/58% استاندارد ها رعایت شده است و از لحاظ میزان رعایت استانداردها، اختلاف معناداری میان دو دانشگاه وجود ندارد.

" مختاری" (1383) در پژوهش پایان‌نامه‌ای خود تحت عنوان «میزان انطباق چکیدة مقالات مجلّه‌های دانشگاههای علوم پزشکی با دستورالعمل‌های «گروه ونکوور» و استاندارد «ایزو 214»، با تهیّه دو سیاهة مجزّا، به توصیف و تحلیل میزان انطباق پرداخت. او در نهایت دریافت که در کل، میزان انطباق چکیده‌های مورد پژوهش با استاندارد «ایزو»، 9/83% و با گروه ونکوور 03/82% است. جامعه پژوهش در بخش «بیان یافته‌ها» با 8/97% بیشترین و در بخش «برگرفته شدن کلیدواژه‌ها از متن» با 4/50% کمترین میزان مطابقت را با دستور العمل «گروه ونکوور» داشته است، در انطباق با استاندارد «ایزو 214» «جایگاه چکیده» با 100%، بیشترین و «جملة مبیّن موضوع» با 3/37%، کمترین میزان انطباق را داشته است.

تجزیه و تحلیل داده‌ها

با توجّه به ویژگیهای سؤالهای پژوهش و اهداف تحقیق، و بررسی تحلیل یافته‌ها، از جدول فراوانی و درصد فراوانی، میانگین، نمودارهای ستونی و آمار استنباطی غیرپارامتری استفاده شده است.یافته‌ها نشان می‌دهد چکیده‌های این حوزه، در کل، بیشتر از نوع چکیده‌های راهنماست (جدول شماره1). این یافته، در بررسی چکیده‌های این حوزه بسیار مهم است؛ چون برای ارزیابی هر نوع چکیده، باید محتوا و ماهیّت چکیده را مبنا قرار داد.

جدول1. جدول فراونی و درصد فراوانی چکیده‌های راهنما و تمام‌نما

نوع چکیده

فراوانی

درصد

چکیده راهنما

163

37/60

چکیده تمام‌نما

107

63/39

X2

6/11

 

P

000/0

 

 

یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که چکیده‌های راهنمای جامعة پژوهش (با میانگین درصد همخوانی14/83%) بیشتر از چکیده‌های تمام‌نما (با میانگین درصد همخوانی 80/78%) با عناصر برگزیدة استاندارد ایزو 214 مطابقت دارد. (جدول شماره2)

جدول2. مقایسة میانگین درصد نهایی هر دو نوع چکیده

انحراف معیار

میانگین

بیشترین

کمترین

تعداد عناصر بررسی شده

نوع چکیده

72336/14

14/83

00/100

42/53

18

چکیدة راهنما

22439/17

69/78

00/100

58/49

21

چکیدة تمام‌نما

 

در بررسی میزان همخوانی چکیده‌های راهنمای حوزة علوم انسانی با 18 عنصر برگزیده از استاندارد ایزو 214 معلوم گردید که عنصر «ذکر اطّلاعات کتابشناختی مقاله در صفحة چکیده» با 100%، بیشترین و عنصر «پرهیز از کاربرد جملات طولانی» با 42/53%، کمترین میزان مطابقت را با استاندارد ایزو 214 داشته است. در بررسی میزان همخوانی چکیده‌های تمام‌نمای این حوزه، مشخّص شد عنصر «ذکر اطّلاعات کتابشناسی مقاله در صفحة چکیده» با 100%، بیشترین و عنصر «بیان یافته‌های پژوهش» با 58/49%، کمترین میزان انطباق را با عناصر گزینشی این استاندارد داشته است. با نگاهی به نمودار شماره 1، روشن می‌شود که در چکیده‌های راهنما، مجلّة بررسی‌های «حسابداری و حسابرسی» با 59/92%، بالاترین رتبه را در میزان همخوانی با استاندارد مذکور را به خود اختصاص داده است. مجلّة «نامة علوم اجتماعی دانشگاه تهران» با 74/90 % و مجلّة «روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز» با 89/88 % در رتبه‌های بعدی جای دارند. در جامعة چکیده‌های راهنمای این حوزه، مجلّة «مطالعات اسلامی دانشکدة الهیّات دانشگاه فردوسی مشهد» با 22/72% کمترین میزان مطابقت را با عناصر برگزیده از استاندارد ایزو 214 داشت.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 


نامه مفید

نامه علوم اجتماعی

مقالات و بررسی‌ها

مجله مدرس

علوم جغرافیایی

علوم اجتماعی شیراز

علوم تربیتی اهواز

علوم انسانی الزهرا

دانشور

تحقیقات جغرافیایی

تحقیقات اقتصادی

برنامه‌ریزی آموزش عالی

پژوهشهای جغرافیایی

پژوهشهای اقتصادی

پژوهشنامه بازرگانی

پژوهشی اصفهان

بررسی‌های حسابداری

انجمن جامعه‌شناسی

الهیات مشهد

ادبیات شهید بهشتی

ادبیات مشهد

ادبیات کرمان

ادبیات تربیت معلم

ادبیات تبریز

ادبیات تهران

ادبیات اصفهان

نمودار1. میزان مطابقت چکیدة مروری مجلّه‌ها با استاندارد ایزو 214

 

با نگاهی به نمودار 2، روشن می‌شود که در گروه چکیده‌های تمام‌نما، «مجلّة پژوهشی دانشگاه اصفهان» با 84/90%، بیشترین میزان مطابقت با استاندارد ایزو را دارد و مجلّه‌های «پژوهش های اقتصادی دانشگاه تهران» با 30/87% و چکیدة «مجلّه‌های روانشناسی و علوم تربیتی دانشگاه شهید چمران اهواز» و مجلّة «مفید دانشگاه مفید» با 71/85% به طور مشترک در رتبه های بعدی قرار دارند و چکیده‌های «مجلّة مدرّس» دانشگاه تربیت مدرّس با 25/68%، کمترین میزان مطابقت را با عناصر مذکور دارد.

چکیده‌های پژوهشی

 

 
   

 

 

 

 

 

 

 

 

 


نامه مفید

نامه علوم اجتماعی

مجله مدرس

علوم جغرافیایی

علوم اجتماعی شیراز

علوم تربیتی اهواز

علوم انسانی الزهرا

روانشناسی نجمن

دانشور

حرکت

تحقیقات جغرافیایی

تحقیقات اقتصادی

پژوهشهای روانشناختی

برنامه‌ریزی آموزش عالی

پژوهشهای جغرافیایی

پژوهشهای اقتصادی

پژوهشنامه بازرگانی

پژوهشی اصفهان

بررسی‌های حسابداری

اندیشه و رفتار

انجمن جامعه‌شناسی

المپیک

ادبیات شهید بهشتی

نمودار2. میزان مطابقت چکیدة تمام‌نمای مجلّه‌ها با استاندارد ایزو 214

 

از 31 مجلّة در دست بررسی، تعداد 30 مجلّه، الگویی هر چند مختصر را برای تدوین چکیده در قالب پیشنهاد (با ذکر عبارتهایی نظیر بهتر است) یا الزام (در قالب عبارتهایی مثل: باید) ارائه کرده بودند؛ یعنی 77/96% از مجلّه‌های تحت پوشش جامعة مورد مطالعه دارای الگو برای تهیّة چکیده است. الگوهای ارائه شده، در مقایسه با عناصر مندرج در استاندارد ایزو 214 بسیار مختصر است و اغلب به 1 تا3 عنصر در تهیّة چکیده اشاره دارد. با وجود اینکه عناصر محدودی در الگوی مجلّه‌ها برای تهیّة چکیده ارائه شده است، بیشتر چکیده‌ها از داشتن معدود عناصر ذکر شده در الگو هم محرومند. در عمل ثابت شد که فقط 20% از چکیده‌های جامعة پژوهش، الگوی ارائه شده را به طور کامل (100%) رعایت کرده‌اند. مجلّة «پژوهشهای اقتصادی ایران ـ دانشگاه علامه طباطبائی» با 30/33 % کمترین همخوانی را با الگوی ارائه شده در بخش «راهنمای نویسندگان مقاله‌ها» داشت. نتایج نشان داد که در کل، میزان مطابقت الگوهای ارائه شده در هر مجله با استاندارد ایزو 214، در گروه چکیده‌های راهنما، 92/10 % و در گروه چکیده‌های تمام‌نما 72/8 % است.

 

نتیجه‌گیری

کیفیّت چکیده‌های فارسی مجلّه‌های علمی ـ پژوهشی حوزة علوم انسانی با هدف ارائة تصویری از وضعیّت فعلی آنها بررسی‌شده است؛ بر اساس تجزیه و تحلیل یافته‌های پژوهش، نتایج زیر به دست آمد:

1. بیشتر چکیده فارسی مقاله‌های مجلّه‌های علمی ـ پژوهشی حوزة علوم انسانی از نوع چکیدة راهنماست.

2. چکیده‌های راهنمای جامعة پژوهش، بیشتر از چکیده‌های تمام‌نما با استاندارد ایزو 214 مطابقت دارد.

 3. در بررسی وضعیّت الگوهای ارائه شدة توسط مجلّه‌ها معلوم شد که 77/96% از مجلّه‌های جامعة پژوهش، در خود الگوهایی را ارئه نموده و 64/75 درصد از چکیده‌های این مجله‌ها این الگوها را رعایت کرده‌اند.

4. یافته‌ها نشان داد الگوهای تهیّه شدة مجلّه در چکیده‌های مروری در کل 92/10% با عناصر تعیین شده در استاندارد ایزو 214 همخوانی دارد. نیز الگوهای تهیّه شدة مجلّه در چکیده‌های پژوهشی، در مجموع 72/8% با عناصر تعیین شده در استاندارد ایزو 214 همخوانی دارد.

 

ارائة دستاوردها و پیشنهادهای پژوهش

اوّلین دستاورد این پژوهش، تهیّة سیاهة مجزّا برای ارزیابی چکیده‌های راهنما و چکیده‌های تمام‌نما در حوزة علوم انسانی است که در مطالعات انجام شدة مشابه، به این مسئله اشاره نشده است. دستاورد دیگر این پژوهش، ارائة الگوی چکیده‌نویسی است که می‌تواند در بخش «راهنمای نویسندگان» مجلّه‌های حوزة علوم انسانی گنجانده شود.[13]

با توجّه به بررسیهای انجام شده و پاسخگویی به پرسشهای این پژوهش، پیشنهادهای زیر ارائه می‌شود:

1. مطالعة استانداردها و راهنماهای موجود برای بررسی مقایسه‌ای آنها به منظور ارائة سیاهة کاملتر در تدوین چکیدة حوزه‌های مختلف علوم.

2. ارائة الگوهای کامل‌تر در بخش راهنمای نویسندگان مقاله‌ها در هر مجلّه برای نوشتن چکیده و الزام محقّقان و نویسندگان به رعایت این معیارها بویژه در سازمان هایی که خدمات چکیده‌نویسی انجام می‌دهند.

3. ارسال جزوه‌های آموزش چکیده‌نویسی برای محقّقان، نویسندگان، اساتید و تمام کسانی که در زمینة چکیده‌نویسی فعالیّت دارند.

4. استفاده از متخصّصان چکیده‌نویسی و مهارت‌های زبانی در ویرایش چکیده‌های ارسالی نویسندگان به دفتر مجلّه‌ها.

5. ارائة آموزشهای لازم برای چکیده‌نویسی و نمایه‌سازی در مقاطع مختلف تحصیلی رشتة کتابداری و اطلاع‌رسانی، به منظور عملکرد بهتر و کارآمدتر دانش‌آموختگان این رشته در محیط کاری.

 

پیوست1

الگوی پیشنهادی برای نوشتن چکیده در بخش «راهنمای نویسندگان مقاله‌ها»

چکیده در مقالة پژوهشی باید شامل اهداف، روش، ابزار، یافته‌ها و نتایج پژوهش و در سایر چکیده‌ها شامل هدف، بحث و تفسیر و نتیجه‌گیری باشد و با رعایت مسائل زبانی (نظیر استفاده از وجه معلوم، پرهیز از اصطلاحات ناآشنا یا توضیح آنها در صورت استفاده، بیان ضمایر در قالب سوم شخص، پرهیز از ارجاع، استفاده از جمله‌های کامل و کوتاه) در 150 تا 250 کلمه در قالب یک بند تهیّه شود و دارای کلیدواژه برگرفته از محتوای متن اصلی باشد.

 



1. Journal des savants.

1. Loan.

2. Automatic Abstracting.

3. Molina.

1. «داورپناه» به انواع دیگری هم اشاره می‌کند که عبارت است از: چکیدة تلگرافی، چکیدة ـ سو گرفته، گفتة راهنما، چکیدة عنوانی، عنوان محتوا نما و چکیدة گزارمانی.

 

2. Informative  Abstract.

3. Indicative Abstract.

1. Tenopir & Jasco.

2. Kowits & Dranberg.

3. Hawkins.

4. Larson.

5. Caton.

1. این الگو به پیوست ضمیمه شده است.

ـ پینتو مولینا، ماریا ( 1376). «الگویی روش شناختی برای چکیده‌نویسی مستند»، ترجمة علی مزینانی، فصلنامه پیام کتابخانه، دورة هفتم، شمارة 1 (بهار): 55- 68.
ـ حفیظی اردکانی، محسن ( 1378).تعیین میزان رعایت استاندارد در تهیه چکیده فارسی پایاننامههای کارشناسی ارشد دانشگاه تربیت مدرّس و دانشگاه تهران بین سالهای 1374- 1376،پایان‌نامه کارشناسی ارشدکتابداری و اطّلاع‌رسانی، دانشگاه علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرّس.
ـ داورپناه، محمّدرضا (1382). جستجوی اطّلاعات علمی و پژوهشی در منابع چاپی و الکترونیکی، تهران : دبیزش.
ـ دیانی، محمّدحسین ( 1378). «حجم نمونه در پژوهش های پیمایشی»، کتابداری و اطلاع‌رسانی، فصلنامة کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد آستان قدس رضوی، ج.2 ش3 (پاییز): 59-69.
ـ لانکستر، ویلهلم (1382 ). نمایهسازی و چکیده‌نویسی، ترجمه عبِاس گیلوری، تهران: چاپار.
ـ مختاری، حیدر (1382). « انطباق چکیده مقاله‌های مجلات دانشگاههای علوم پزشکی با دستور العمل های گروه ونکوور و استاندارد ایزو 214 ».فصلنامه کتاب، شماره57، (بهار): 42-52.
ـ مهدوی، محمدنقی (1366).چکیده‌نویسی، مفاهیم و روشها، تهران: مرکز اسناد علمی و فرهنگی.
- Borko , H. (1963). “ Criteria for Acceptable Abstracts :A Survey of Abstractors “ American Documentation ,14 : 60-149 .
 
- Fidel , R.(1986). ” Writing Abstracts for Free-Text Searching “, Journal of Documentation ,42(1) : 11-22, Available online at: http: //www.sid.ir/Fa/JournalList.asp (Viewed on 2005/05/10)
 
- Hartley , James ( 2003). ” Improving the Clarity of Journal Abstracts in Psychology ”. Science Communication , 24(3): 366-379, Available online at : http://scx.sagepub.com/cgi/content/abstract /24/3/366 (Viewed on 2005/05/21)
 
- International Organization for Standardization, Documentation : Abstracts for Publication and Documentation ( 1976 ). Geneva , Iso.
 
- Koopman, phil (2004). “ Haw to Write un Abstract ? “,Available online at: http://www.ece.edu/koopman/essays/abstract.html (Viewed on 2005/06/13)
 
- Narine , Lutchmie et al (1991). ” Quality of Abstract of Original Research Articles in CMAJ in 1989 ”, Canadian Medical Association Journal , 144 (4) : 449 _ 453.
 
- Pinto , Maria (2003) . “Engineering the Production of Meta-Information: The Abstracting Concern”.
Journal of Information Science, 29 (5) : 405-417, Available online at: http://jis.sagepub.com/cgi/content/refs/29/5/4 (Viewed on 2005/05/16)
 
- Teylor and Rose , J. ( 1997 ). “Writing an Abstract “, Available online at:  http://www.utoronto.ca/hswriting/abstract.htm (Viewed on 2005/04/24)

- Tibbo , Helen Ruth , Kidd, Advisor : Jerry S. (1992 ). “Abstracts, Online Searching, and the Humanities : An Analysis of the Structure and Content of Abstracts of Historical Discourse ”. Library
And Information Science Research 14 (1) : 31-56 , Available online at:  http://www.clis.umd.edu/students/dissertations/tibbo.html (Viewed on 2005/04/30)
 
- Thompson , C.W. (1973). The Function of Abstracts in the Initial Screening of Technical Documents by the User. Information Science , 24: 270-276.